تکایە، خاسی مەکەن، با خراپتر نەبێت!/٢.. ئاکۆ مارانی

ڎ ، ۋ ، ڼ ، ۊ ، ې (فۆن) یان (ئەلەفۆن)؟

٢.
/ڼ/ نگ ŋ 2: فۆنێمە، نەک ئەلەفۆن و دەمغکردن، واتای جووتواژەکان* دەگۆڕێت و لە یەکدی جیادەکاتەوە. هەر وەها بەکاربردنی (نن) یان (نڎ) یان (ند) بۆ ئەو فۆنێمە هەڵەیە، چونکە لەنێو ئاخاوتنی هۆرامی گەلێک واژە هەن، کە (نن) ( ند ) لەنێو ئەوان هەیە و تەواو جیاواز بێژەدەکرێن و ژمارەیەکی زۆر کرداریش هەن، کە لەنێو ئەوان (ند ) هەیە و هەر بە ( ند ) گۆدەکرێن. هەر وەها نووسینی ئەو فۆنێمە بە ( نڎ ) نادرووستە، چونکە یەکەم یەک فۆنێم و یەک فۆنە، دوەم گۆکردن و خوێندنەوەی (ن+ڎ : نڎ ) لە توانای هیچ هۆرامی-ئاخێوەرێک و هیچ ئاخێوەرێکی بەشەکانی دیکەی زمانی کوردی و هیچ بەنی-بەشەرێک نییە. گۆکردنی ئەو دوو پیتە پێکەوە زمان و شەویلکەی خوارەوە لاردەکات و ئازار دەدات. بەداخەوە، بەکاربردنی ( نڎ ) وەرگێڕانی پیت بە پیتی بۆچوونی ئەو کەسانەیە، کە بە ( ند ) دەزانن.

چەند نموونەیەک لەو واژانەی کە [ڼ] لەنێو هەیە: گەڼە cvcv، گڼە ccv، مەڼە cvcv، چڼە ccv، پەڼە cvcv، …تد. بۆ باشتر تێگەییشتن لەوە پێویستە تۆی خوێنەر وەک هۆرامی ئاخێوەرێک لە جێی [ڼ] .. (ند) بنووسیت و گۆبکەیت، تاکو لە وردەکاری جیاوازییەکە تێبگەیت. هەر وەها خوێنەر دەتوانێت، ئەو واژانەی کە [ڼ] لەنێو هەیە، بە (نڎ) بخوێنێتەوە و گۆبکات، تاکو بزانێت، ئایا هیچ کەس توانای گۆکردنی (نڎ)ی هەیە و هیچ کەسیش لە بێژەکەی واژەکان تێدەگات؟

بەپێچەوانەی بۆچوونی ئەو کەسانەی کە فۆنی [ڼ] بە (ند)ی فارسی و کوردی-سۆرانی دادەنێن، کەم نین ئەو واژانەی کە (ند) لەنێو هەیە و گشت هۆرامەکان و دیالێکتە هۆرامییەکان بە (ند) گۆیاندەکەن، لەوانە:
پڕندې، کڕندې، گندې، بواندې، مەندې، چندې ، مووشندې، لووشکندې، چزندې، کزندې، فلېقندې، شلېقندې، وېقندې، فېقندې، پڕندې، بیندې، ۋیندې، …تد، بەو جۆرە زۆرێک لە کردارە ڕانەبوردوەکان بۆ دوەم کەسی کۆ.

چەند نموونەیەک بۆ فۆنێمی /ڼ/ لە بارە جیاوازەکانی ئەو واژانەی کە لە سەرەوە ئاماژەدران:
چڼ -چڼە – چڼی – چڼې – چڼېۋ،
تڼ / تڼە – تڼی – تڼې – تڼېۋ/تڼېۋە،
گڼ / گڼە – گڼی – گڼې – گڼېۋ/ گڼېۋە،
مەڼ / مەڼە – مەڼی – مەڼې، مەڼېۋ / مەڼېۋە
کەڼ – کەڼی – کەڼې – کەڼېۋ،
پەڼە – پەڼی – پەڼې – پەڼېۋە،

١. /ڼ/ لەنێو ئاخاوتنی زۆرینەی هۆرامەکان بوونی هەیە. ئەگەر سەرنجی هاوواتای ک.سۆرانی ئەو واژانە بدەین، [ڼ] هەندێک جار دەبێت بە [نگ] و هەندێک جار [ند] و هەندێک جار واژەیەکی تەواو جیاواز.

ئاکۆ مارانی
٢٥/٠٨/٢٠٢٥

• جووتۆکە واژە minimal pair، ئەکادێمیای کوردی د. وریا عومەر ئەمین.

Dengekan

دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.