کۆیلایەتی هزری.. وەرگێڕان و ئامادەکردنی لە عەرەبییەوە: گۆران عەبدوڵڵا

کۆیلایەتی هزری مەترسیدارترە لە کۆیلەی جەستەیی، چونکە کاتێک مێشکی کەسێک کۆیلە دەکەیت، پێویست بە کەلەپچەکردنی دەستی ناکات. بەم لێدوانە مارکس ئاشکرای دەکات کە ترسناکترین زیندانەکان بۆمرۆڤایەتی ئەوانەنین کە لە ئاسن و دیوار دروستکراون، بەڵکو ئەوانەن کە لە ناو مێشکدا دروستدەکرێن.

 کەلەپچەی جەستەیی دەبینرێت و دەستی لێدەدرێت، دەتوانرێت بشکێنرێن و خۆتیان لێدەربازبکەیت، کۆتی دەروونی وەک قەناعەتێک، باوەڕێک یان ڕاستییەکی جێگیر دەگۆڕدرێت. بەڵام کۆیلەی هزری بەشدارە لە کۆیلەکردنی خۆیدا، تەنانەت وەک پاسەوانێکی هۆشیاری زیندانی ناوخۆی، چونکە بڕوایان وایە ئەوەی ئەزموونی دەکات خودی ئازادییە.

ستەمکار کە دەیەوێت جەستە ملکەچ بکات پێویستی بە سەرباز و قامچی هەیە. بەڵام ئەو کەسەی دەیەوێت مێشک ملکەچ بکات، تەنها پێویستی بە بیرۆکەیەکی قەناعەت پێکراو هەیە، بیرۆکەیەک کە واقیع ڕێک دەخاتەوە بۆ ئەوەی نادادپەروەری وەک دادپەروەری دەربکەوێت، چەوساندنەوە وەک چارەنووس و گوێڕایەڵی وەک ڕزگاری. لێرەدا مانای قووڵی هۆشیاری کۆیلایەتی دەردەکەوێت تەنانەت لەناو هۆشیاری کۆیلەی  بەجەستە کۆتکراو لەوانەیە ڕۆژێک خەون بە ئازادییەوە ببینێت، بەڵام مێشکی داگیرکراو تەنها خەون بەو شتانەوە دەبینێت کە خزمەتی زیندانەکەی دەکات.

نیتچە ئەم مانایەی خستە ژێر هەژموونی فیکری خۆیەوە کاتێک چەمکی ئەخلاقی کۆیلەی داڕشت. ئەگەر مرۆڤ نەتوانێت بەرگری لە ڕاستی بکات، یاخی نابێت. لە جیاتی ئەوە، لاوازی خۆیان دەگۆڕن بۆ چاکە و ملکەچبوونیان بۆ جۆرێک لە پیرۆزی.

 لێرەدا مەترسیدارترین شێوەی دیلکردن دەست پێدەکات، کاتێک کۆیلە خۆبەدەستەوەدانی خۆی وەک کارێکی ئەخلاقی دەبینێت و گوێڕایەڵی خۆی بەوەدەزانێت کە بە ئازادی دەژیت. ئەوان چیتر پێویستیان بە مامۆستایەک نییە تا سنوورەکانیان بەبیر بهێنێتەوە، چونکە ئەو دۆخەی بیرکردنەوەوەیان وەک پەرژینێک دەورەیانی داوە. بەم مانایە، ئەو هۆشیاری کۆیلایەتییە تەنها پاڵنەری یاخیبوون سەرکوت ناکات، بەڵکو دووبارە وەک دڵسۆزێک پابەندی کۆیلایەتێکەی دەبێت. لەم دۆخەدا مرۆڤ دەگۆڕێت بۆ ڤێرژنێکی شێواو، هەموو ڕۆژێک سنوورەکانی خۆی بەرهەم دەهێنێتەوە وەک ئەوەی پێویستییەکی سروشتی بێت. هەر بۆیە نیتچە بەشێوەیەکی تووند ڕایگەیاند کە ئەخلاق بێتاوان نییە، بەڵکو مێژووی ڕامکردنە. ستەمکاران دەمرن و دەڕۆن، بەڵام ئەو بەهایانەی لە مێشکدا چێنراون بۆ چەندین سەدە دەمێننەوە بۆ ئەنجامدانی ئەرکی خۆیان.

فۆکۆ، میکانیزمەکانی ئەم کۆیلەکردنە شاراوەیە ڕوونتر دەکاتەوە. دەسەڵاتی مۆدێرن چیتر پشت بە زنجیر و زیندان نابەستێت، بەڵکو پشت بە شتێکی زیرەکتر و مەترسیدارتر دەبەستێت, وادەکات تاک چاودێری خۆی بکات.

 بیرۆکەی پانۆپتیکۆن- Panopticon ، کە فۆکۆ لە بێنتام- Jeremy Bentham-  وەریگرتووە، تەنها مۆدێلێک نییە بۆ بەندیخانەیەکی بازنەیی. ئەمە خواستێکە بۆ مێشکی مرۆڤ کاتێک هەست دەکات بەردەوام چاوێکی نەبینراو لە هەموو ساتەکاندا سەیری دەکات. لێرەدا، کۆیلایەتی زۆرەملێ دەرەکی نییە، بەڵکو دیسپلینێکی ناوەکییە کە بۆتە بەشێک لە پێکهاتەی ژیانی ڕۆژانەی. بەم گۆڕانە، سەرکوتکردنی ڕاستەوخۆ چیتر گرنگ نییە. ئەوە بەسە بۆعەقڵ کە تێبگات کە هەموو کردارێک چاودێری دەکرێت، هەموو وشەیەک تۆمار دەکرێت و هەموو بیرۆکەیەک دەتوانرێت لە دژی بەکار بهێنرێت. پاشان کەسەکە دەبێتە پۆلیس بەسەر خۆیەوە، بیرکردنەوە دەکوژێت، پرسیارەکانیان دەخنکێنێت پێش ئەوەی بوێری دەربڕینیان بۆی هەبێت. بەم شێوەیە، درووستی وتەکەی مارکس بەدی دێت: کۆیلەیەکی بێ کەلەپچە، بەڵام کۆت و زنجیرەکان لە زهنیەتییان چێنراوە.

ئەم ڕوخسارە ترسناکەی کۆیلەی هزری لە ئەدەبدا بەرجەستە کراوە، بەتایبەتی لە ڕۆمانی جۆرج ئۆروێڵ 1984. لەوێ کۆیلایەتی چیتر بە هێزی ماددی ناسەپێنرێت، بەڵکو لەلایەن خودی زمانەوە دەسەپێنرێت. کاتێک دەسەڵات کۆنترۆڵی وشە دەکات، سنوورەکانی بیرکردنەوە کۆنتڕۆڵ دەکات. “قسەی نوێ” تەنها زمانێکی خراپ نییە. ئەوە سنوورێکی نادیارە لەسەر خەیاڵ. ئەوەی وشەی ئازادی لە فەرهەنگەکەیدا نەبێت ناتوانێت لە مێشکیدا بیری لێ بکاتەوە. بەم شێوەیە، مرۆڤ دەبێتە بەندکراو لە فەرهەنگێکی شێواودا، وا بیر دەکاتەوە کە ئەوان تەنها ئەو شتانە دووبارە دەکەنەوە کە دەسەڵات دایڕشتووە. ئەمە کرۆکی تراژیدیاکەیە کەسی بەجەستە زیندان دەزانێت کە زیندانیکراوە و خەون بە هەڵاتنەوە دەبینێت، بەڵام کەسێک کە دەروونی زیندانیکراوە تەنانەت قەفەسەکەی خۆشی نابینێت، دەکرێت بەرگریشی لێبکات وەک ئەوەی شوێنێکی سروشتیبێت بۆ ژیان. ئۆروێڵ تەنها پێشبینییەکی خەیاڵی نەنووسیوە. ئەو توێکاری سیستەمێکی نووسی کە خەڵک ملکەچ دەکات بەبێ دەنگ و دیوار، سیستەمێک کە فێریان دەکات کۆت و زنجیرەکانیان خۆشبوێت و ڕقیان لە هەر هەوڵێک بێت بۆ شکاندنیان، وەک ئەوەی ئازادی مەترسی ڕاستەقینەبێ!.

مارکس خۆی لە بۆشاییدا قسەی نەدەکرد. ئەو چاودێری دەکرد کە چۆن ئایدیۆلۆژیا وەک هێزێکی ماددی کار دەکات کە مێشک دەگرێت پێش ئەوەی جەستە بگرێت. لە “ئایدیۆلۆژیای ئەڵمانی”دا هۆشیاری هەڵە وەک میکانیزمێک وەسف دەکات کە کرێکار چەوساندنەوەکەی وەک ئەوەی چارەنووسێکی سروشتیە قبوڵ بکات، وەک ئەوەی هەژاری لە ئاسمانەوە بۆیان دابەزیبێت و سامانی ئەوانی تر مافێکە کە لە یاساکانی گەردووندا چەسپێنراوە. لێرەدا، بیرۆکەکان دەگۆڕێن بۆ کۆت و زنجیری بەهێزتر لە ئاسن چونکە بە زۆر ناسەپێنرێن بەڵکو وەک باوەڕ دەچێنرێن. ئەمە ئەو شتەیە کە کۆیلایەتی هزری لە کۆیلەی جەستەیی مەترسیدارتر دەکات.

ئەو کرێکارەی کە دەستەکانی کۆت و زنجیر کراوە لەوانەیە خەون بە شۆڕشەوە ببینێت، بەڵام ئەو کرێکارەی کە هۆشیاری دزراوە تەنیا خەون بە گوێڕایەڵییەوە دەبینێت. سەرمایەدار پێویستی بە پۆلیس یان تەلبەند نابێت تا ئەو کاتەی عەقڵ خۆی بووە بە ئامرازێک بۆ بەرهەمهێنانەوەی چەوساندنەوە. ئەو هێزەی مێشک کۆیلە دەکات تەنها کۆیلە گوێڕایەڵ ناهێڵێتەوە، وایان لێدەکات ڕۆژ لەدوای ڕۆژ مەرجەکانی گوێڕایەڵییان دابین بکەن.

لای هایدگەر- Heidegger -، دەنگدانەوەیەکی تری ئەم تێگەیشتنە دەدۆزینەوە، بەڵام لە ڕەهەندێکی ئۆنتۆلۆژیای قووڵتردا. مرۆڤ، وەک لە چەمکی ”  Das Man “دا باسکراوە، دەکەوێتە ناو “ڕۆژانە”، کە ئەوان وەک هەموو کەس دەژین، وەک هەموو کەس بیر دەکەنەوە، وەک هەموو کەس قسە دەکەن. لێرەدا، ستەمکار نە پێویستی بە زیندان هەیە و نە ئایدیۆلۆژیایەکی پتەو، چونکە مێگەل خۆی بووە بە زیندان. تاک لەناو جەماوەردا دەتوێتەوە تاوەکو کەسایەتی خۆی لەدەست دەدات، توانای پرسیارکردن لەدەست دەدات، لەجیاتی ئەوە تەنها ئەو شتانە بەبێ بەرگری دووبارە دەکاتەوە کە بەسەریدا دەسەپێنرێت. کۆیلایەتی هزری لەم چوارچێوەیەدا تەنها سەرکوتکردنی ئازادی نییە، بەڵکو سڕینەوەی خودیە. ئەمە حاڵەتێکی نەبوونە کە تێیدا “بایەخ” جێگەی بیری تاک دەگرێتەوە و دەنگی “من” لەناو کۆرسی دەنگە هاوشێوەکاندا دیار نامێنێت. لێرەدا، مەترسیەکە دەگاتە لوتکە، نەک تەنها ئەو کەسە توانای شۆڕشگێڕی نییە، بەڵکو تەنانەت ناتوانێت بزانێت کە کۆیلەیە. ئەوان بوونەتە سێبەرێک لە نێو سێبەرەکاندا، لەسەر ڕێگایەکی پێشوەخت دەڕۆن بەبێ ئەوەی بزانن کە ڕێگاکە هی ئەوان نییە.

ئەگەر سەیری مێژوو بکەین، بۆمان دەردەکەوێت کە ئایین کاتێک لە ئەزموونێکی ڕۆحی زیندووەوە دەگۆڕێت بۆ دامەزراوەیەکی دیکتاتۆر، دەبێتە یەکێک لە مەترسیدارترین شێوەکانی کۆیلایەتی هزری. لە سەدەکانی ناوەڕاستدا، پیاوانی ئاینی پێویستیان بە زنجیری ئاسنین نەبوو، بەڵکو پێویستیان بە گوتارێک بوو کە ترس لە ڕۆحدا بچێنێت: بیرکردنەوە گوناهە، پرسیارکردن یاخیبوونە لە خودا، ڕزگاری تەنها لە ڕێگەی گوێڕایەڵی ئەوانەوە دێت. کەواتە، کۆیلایەتی تەنها گوێڕایەڵی قەشەکان نەبوو، بەڵکو ناوخۆیی ترسێکی هەمیشەیی بوو لە خودی بیرکردنەوە.

 مەترسیدارترین لایەنی ئەم سیستەمە ئەوەیە کە مرۆڤ لە ئازادی خۆی دەترسێت وەک نەفرەت و وەک زیندانییەک لە نێوان دوو دیواردا دەژێت: دیواری سزای سەر زەوی و دیواری سزای هەتاهەتایی. بە تێپەڕبوونی کات، ترس دەبێتە خوو، ترس دەبێتە سروشتی دووەم، مێشک خۆی دەبێتە پاسەوان. پێویست بە لێکۆڵەرەوانی دەرەکی ناکات کاتێک لێپرسینەوەکە لە ناوەوە جێگیردەبێت. ئەمە ئەو کۆیلایەتیەیە کە مارکس مەبەستی بوو: عەقڵ خۆی لە ژێرزەمینێکی تاریکدا زیندانی دەکات و باوەڕی وایە کە گەنجینەیەکی پیرۆز دەپارێزێت.

تەنانەت لە دنیای هونەریشدا کە گوایە بۆشاییەکی فراوانی بۆ ئازادی هەیە، کەچی کۆیلایەتی هزری دەتوانێت ڕەگی ریشەی خۆی لە تاریکیدا نقومبکات. کاتێک سینەما دەبێتە ئامرازی پڕوپاگەندە، یان مۆسیقا دەگۆڕێت بۆ سروودی ملکەچبوون، یان تابلۆکان دەبنە شکۆمەندی سەرکردەکان، خەیاڵ خۆی کۆیلە دەبێت. لەجیاتی کردنەوەی دەرگای خەیاڵ، هونەر دەبێتە قەفەزێک کە ڕەنگ کراوە. ئەمە لەلایەن ڕژێمە تۆتالیتارەکانەوە ناسراوبوو، کە ئەوەندە پێویستیان بە زیندان نەبوو ئەوەندەی پێویستیان بە شانۆ و گۆرانی هەبوو بۆ دروستکردنی هۆشیارییەکی هەڵە کە دڵسۆزی بە چاکە دەبەستێتەوە. لێرەدا دەردەکەوێت کە سایکۆلۆژیا پێی دەڵێت “سێگۆشەی تاریک”: خۆپەرستی، ماکیاڤیلیزم و سایکۆپاتی. ئەم ستەمکارە نوێیانە تەنها بە قامچی فەرمانڕەوایی ناکەن، بەڵکو بە توانای دەستکاریکردنی عەقڵ لە ڕێگەی پڕوپاگەندە، دروستکردنی وێنەیەکی کاریزماتیک و بەکارهێنانی هەست وەک چەک. جەستە زیندانی ناکەن، بەڵام هۆشیاری کۆمەڵ زیندانی دەکەن لە نمایشێکی گەورەدا کە هەموو هاووڵاتییەک دەبێتە ئەکتەر لە دیمەنێکدا کە نەینووسیوە. کاتێک هونەر و دەسەڵات تێکەڵ دەبن، جوانی خۆی دەگۆڕێت بۆ ئامرازی زاڵبوون و تاک دەبێتە بەندی گۆرانی و ئەفسانە و وێنەی خۆی.

لە سایکۆلۆژیادا، قوتابخانەی فرۆید دەریدەخات کە کۆیلەکردن سنووردار نییە بە رووکەشی دەرەوەی مرۆڤ، بەڵکو درێژ دەبێتەوە بۆ قووڵایی ناخ. سەرکوتکردنی چەسپاو لە نائاگاییدا لەگەڵ تێپەڕبوونی کات دەگۆڕێت بۆ فەرمانی نادیار. ئەو منداڵەی لە ژێر قورسایی ترس و هەڕەشەدا گەورە دەبێت بەندیخانەیەکی بێدەنگ لە ناخەوە هەڵدەگرێت، بەردەوام بەبیری دەهێنێتەوە کە ئازادی مەترسیدارە و یاخی بوون گوناهە. کەواتە، ئەگەر لە کۆتوبەندەکانی کۆمەڵگە ڕزگاریان بێت، دیلی ئەو دەنگە سەرەتاییانە دەمێننەوە کە وێنەی جیهانیان پێکهێناوە. کۆیلەی هزری لێرە لەلایەن سوپەرئیگۆ بەڕێوە دەبرێت کە بە ناوی دەسەڵات و باوک و نۆرمە کۆمەڵایەتیەکانەوە قسە دەکات و خود دەگۆڕێت بۆ دادگەیەکی دڵڕەق.

یۆنگ -Carl Gustav Jung- زیاتر ڕۆیشت کاتێک باسی سێبەری کرد: ئەو بەشە تاریکە کە مرۆڤ ڕەتی دەکاتەوە دانی پێدا بنێت. کاتێک تاک لە ناوخۆیدا دڵڕەقی، ئارەزوو و دەستدرێژی سەرکوت دەکات، لێیان ڕزگار نابێت، بەڵکو لە گۆشەیەکی دەروونیدا بەجێی دەهێڵێت، لەوێ لە تاریکیدا گەشە دەکات و بە شێوەیەکی ئاڵۆز کۆنتڕۆڵی هۆشیاری دەکات. لەوانەیە ئەو کەسە وا بیر بکاتەوە کە ئازادانە بیردەکاتەوە، بەڵام لە ڕاستیدا فەرمانەکانی ئەو هێزە نائاگایانە جێبەجێ دەکەن. لێرەدا، کۆیلایەتی دەگاتە لوتکە. ئەوەی دوێنێ لە ناخی خۆتدا زیندانت کرد، ئەمڕۆ دەیەوێت ئاراستەی ژیانت بگۆڕێت، کێشەکە لەوەوە سەرچاوە دەگرێت کە ئەو هێزە شاردراوەی ناخمان لە کاتی خۆیدا رووبەڕووی نەوەستاوینەتەوە.

کاتێک لە سایکۆلۆژیای تاکەکەسەوە دەچینە سایکۆلۆژیای جەماوەری، وێنەیەکی ترسناکتر لە کۆیلەی هزری دەردەکەوێت. گوستاڤ لۆبۆن لە کتێبەکەیدا باسی ئەوە دەکات کە چۆن تاک کاتێک لەناو جەماوەردا دەتوێتەوە توانای ڕەخنەگرتن لەدەست دەدات و ملکەچی پێشنیارەکانی مێگەل دەبێت. لێرەدا، ئەوان چیتر بیر لە خۆیان ناکەنەوە، بەڵکو مێشکێکی کۆمەڵی نادیار دەگرنەبەر کە ڕێنماییان دەکات. لە یەک ساتدا، مرۆڤی عەقڵانی دەتوانێت ببێتە ئامرازی توندوتیژی و ڕۆشنبیریش دەتوانێت ببێتە قسەکەری پڕوپاگەندە، چونکە جەماوەر، وەک خۆی دەڵێت، نەک بە لۆژیکەوە بەڵکو بە ئەفسانە و هەست بەڕێوە دەبرێن. ئەمە ساتێکی نامۆبوونی تەواوە، کە مێشک دەبێتە ئاوێنەیەک تەنها دەبێتە رەنگدانەوەی ئەو شتانەی کە فڕێ دەدرێت. ئەمە ئەو شتەیە کە کۆیلایەتی هزری دڕندانەتر دەکات. نەک تەنها تاک دەکاتە ئامانج بەڵکو هەموو گرووپەکە لە تۆڕێک لە هێما و دروشمدا زیندانی دەکات. کاتێک میدیا گوتارێکی دیاریکراو دووبارە دەکاتەوە، کاتێک درۆ لە ڕێگەی دووبارەکردنەوەوە دەبێتە ڕاستی، ئەو هۆشیارییە هەڵەیە کە مارکس باسی لێوە کرد، بەدی دێت. خەڵک دەبنە زیندانی ئەو باوەڕانەی کە هەڵیان نەبژاردووە، بەڵام لەلایەن میکانیزمی دەستکاریکردنی سۆزەوە بۆیان هەڵبژێردراوە. لێرەدا، زنجیرەکە چیتر ئاسن نییە، بەڵکو زمانەوانی و سایکۆلۆژییە، خەیاڵ دەورە دەدات و گوێڕایەڵی بە شێوەیەکی گەورە بەرهەم دەهێنێتەوە.

مەترسیدارترین شت دەربارەی کۆیلایەتی هزری ئەوەیە کە وەهمی ئازادی لە کەسەکەدا دەچێنێت. کەسی کۆیلە هەست بە کۆیلە بوون ناکات. ئەوان وا بیردەکەنەوە کە ئازادن لەهەڵبژاردندا، بڕیار دەدەن و خاوەنی باوەڕی خۆیانن، لە ڕاستیدا ئەو شتانە بەرهەم دەهێننەوە کە ئەوانی تر بۆیان داڕشتووە. ئەمە زیرەکی دەسەڵاتە کاتێک دەگۆڕێت بۆ ئایدیۆلۆژیا، وات لێدەکات باوەڕ بکەیت کە بیرکردنەوەکانت هی خۆتن و هەڵبژاردنەکانت لە خۆتەوە سەرچاوە دەگرن، بەڵام لە بنەڕەتدا، ڕەنگدانەوەی پرۆگرامی درێژخایەنن. وەک ئالتوسەر- Louis Althusser ئاماژەی پێکرد، دەزگاکانی دەوڵەتی ئایدۆلۆژی (قوتابخانە، میدیا، ئایین) بە زۆرەملێ کار ناکەن بەڵکو بە “لێپرسینەوە” کار دەکەن، وادەکات تاک خۆی بە ئازاد ببینێت بەڵام لە ڕاستیدا تەنها گوێرایەڵێکە و هیچی تر. لەم چوارچێوەیەدا دەتوانین لەوە تێبگەین کە بۆچی سپینۆزا دەڵێت: «مرۆڤ بۆ کۆیلایەتی دەجەنگێت وەک ئەوەی ڕزگاری بێت.» ئەوان بەرگری لە زنجیرێکی سەپێنراو ناکەن، بەڵکو وێنەیەکی عەقڵی لە مێشکیاندا دروست بووە.

هونەر خۆی لەم تۆڕە دەرباز نەبووە؛ هەندێک جار وەک ئامرازێک بۆ بەرهەمهێنانەوەی کۆیلایەتی هزری بەکارهاتووە. لە سیستەمە تۆتالیتارییەکاندا، شیعر دەبێتە ناونیشانێک بۆ سەرکردە، شانۆ دەبێتە ئاهەنگێک بۆ سەرکەوتنە خەیاڵییەکان و سینەما دەبێتە ئامێرێک بۆ رتووشکردنی وێنەی ستەمکار. ئەوەی دەبوو پەناگەیەک بێت بۆ خەیاڵ، دەبێتە ئاوێنەی ڕەنگدانەوەی ئەو شتانە کە دەسەڵات دەیەوێت خەڵک بیبینن. لەم ساتەوەختەدا هونەر چیتر ئازادی ڕۆح نییە، بەڵکو ئەندازیاری هۆشیارییەتی. بەڵام پارادۆکسەکە ئەوەیە کە هونەریش دەتوانێت ئەم زنجیرەیە ئاشکرا بکات. لە دیوارەکەی پینک فلۆیدەوە – Pink Floyd’s “The Wall”  تا شانۆنامەکانی برێخت کە میکانیزمەکانی دەسەڵاتیان ئاشکرا کرد، هونەر هەمیشە گۆڕەپانێکی دووانە بووە: یان وەک ئامرازی کۆیلەکردن بەکار دەهێنرێت یان وەک چەکی بەرگری. بۆیە ستەمکاران زیاتر لە هونەرمەندی ڕاستەقینە دەترسن نەک لە سیاسەتمەداری بەرامبەر، چونکە هونەرمەند بە شمشێر و بە وشەی ڕاستەوخۆ شەڕ ناکات، بەڵکو بەو سیمبولەی کە نائاگایی دەهەژێنێت و عەقڵ لە خەوەکەی بەئاگا دەهێنێتەوە.

ئەگەر بڕوانینە ڕۆژهەڵات، بۆمان دەردەکەوێت کە بیرۆکەی ڕۆشنبیری کۆیلە بۆ داناکانی چین و هیندستان نامۆ نەبوون. کۆنفوشیوس- Confucius هۆشداری دا لە مەترسی ئەوەی کەسێک ملکەچی نەریتەکان بێت بەبێ تاقیکردنەوە، کاتێک دابونەریت دەبنە کۆت و زنجیری نەبینراو کە مێشک کۆت و زنجیر دەکات و گوێڕایەڵی خۆی دەکاتە ئامانج. هەرچەندە کۆنفوشیوس لەسەر بنەمای ڕێزگرتن لە سیستەمی کۆمەڵایەتی بنیات نراوە، بەڵام مەترسییەکەی کاتێک کورت دەکرێتەوە بۆ تەنها دووبارەکردنەوەی وتەکانی بە شێوەیەکی گشتی کەسەکان دەبنە سێبەری ڕابردوویەکی بێ کۆتا. لێرەدا، کۆیلایەتی لە شێوەی ڕێزگرتن کوێرانە بۆ دابونەریت دەردەکەوێت، کە تێیدا تاک ناوێرێت پرسیار بکات لە ترسی تۆمەتکردنی بە تێکدانی پیرۆزی باوباپیران.

لە هیندستان، بودا هۆشداری دا کە نەزانی (avidya) ڕەگی سەرەکی ئازارەکانە. کۆیلایەتی هزری لەوێ تەنها ملکەچبوون بۆ دەسەڵاتی سیاسی نییە، بەڵکو وابەستەبوونە بە وەهمی “خود” و وێنە درووستکراوەکانی مێشک کە ئارەزووەکان دروستیان کردووە. تاک وا بیر دەکاتەوە کە ئازادە لە کاتێکدا لە ڕاستیدا بەندی ئارەزوو و بیروباوەڕەکانیەتی، بەدوای تراویلکەیەکی بێ کۆتایدا دەکەون. لەبەر ئەوە فەلسەفەی بودایی ڕێگای ئازادی بە شکاندنی زنجیرە دەرەکییەکان دەست پێنەکرد، بەڵکو بە هەڵوەشاندنەوەی خەیاڵە ناوخۆییەکان لە ڕێگەی تێڕامان و کوژاندنەوەی ئاگری وابەستەبوون. بانگەوازێکە بۆ ئازادکردنی مێشک لە زیندانە شاراوەکانی پێش ئەوەی بیر لە ئازادکردنی جەستە بکەیتەوە لە زیندانە دیارەکانی.

فەیلەسوفەکان بۆیان دەرکەوت کە کۆیلایەتی هزری تەنها مرۆڤ ناهێڵێتەوە بە کۆیلەی ئەوانی تر. وایان لێدەکات دوژمنی خۆیان بن. ئارەزوویان ڕێک دەخاتەوە بۆ ئەوەی بەدوای کۆت و زنجیرەکانیاندا بگەڕێن هەروەک تینووەکان بەدوای ئاودا دەگەڕێن. لە چینی تاوئیستی، لاو تزو- Taoist China, Lao Tzu هۆشداریدا لەوەی دەوڵەت یاساکان چەند هێندە دەکات، چونکە بڵاوبوونەوەی یاساکان ئەوەندەی مرۆڤەکان ڕێکناخات ئەوەندەی ڕۆحیان هەژار دەکات و وایان لێدەکات خوو بە ملکەچبوونەوە بگرن. گوێڕایەڵی کوێرانە بۆ سیستەم تەنها ڕوویەکی تری کۆیلایەتی فیکرییە، کە تاک لە پێکهاتەیەکی ڕەقدا دەتوێتەوە و دەنگی ناوەوەی خۆی لەدەست دەدات و وەک ئامرازێک لە دەستی دەسەڵاتێکی نەناسراودا دەژی.

لە هیندۆیزمدا، دەقی “بهاگاڤاد گیتا- Bhagavad Gita ” وەک ئاوێنەیەکی ئەم ململانێیە دەردەکەوێت. ئارجونا، جەنگاوەرە دوودڵەکە، خۆی ئیفلیج دەبینێتەوە بەهۆی قورسایی ئەرک و نەریت، بەڵام ئەو نازانێت کە زیندانی ڕاستەقینەی ئەو مەیدانی جەنگ نییە بەڵکو دوودڵی ناوخودی خۆیەتی. فەلسەفەی هیندۆ نیشانی دەدات کە مرۆڤ دەتوانرێت نەک تەنها لەلایەن دەسەڵاتی دەرەکیەوە کۆیلە بکرێت بەڵکو بە دەنگێکی ناوەکی پڕ لە ترس و داب و نەریت و نەتوانینی بڕیاردانی ڕاستەقینە کۆیلەبکرێت. لێرەدا زنجیرەکە دەگاتە لوتکە، گەمارۆدراو لەلایەن ئەو سنوورانەی کە کەسەکە خۆی لە باوەڕە تاقینەکراوەکانەوە دروستی کردووە.

لە سەردەمی مۆدێرن، کۆیلایەتی هزری لەو شتەدا دەردەکەوێت کە ئادۆرنۆ و هۆرکهایمەر – Adorno and Horkheimer لە کتێبی “دیالێکتیکی ڕۆشنگەری” ناویان ناوە “پیشەسازی کەلتوور”. کەسی هاوچەرخ چیتر کۆیلە نییە بە کۆت و زنجیر، بەڵکو بەهۆی ئەو ناوەرۆکەیەوە کە بەرهەم دەهێنرێتەوە بۆ ئەوەی وەک بەکاربەرێکی هەمیشەیی بیهێڵێتەوە. سینەما، ڕیکلامەکان، و مۆسیقای بازرگانی هەموویان وەک ئامرازێک کار دەکەن بۆ ڕێکخستنەوەی هۆشیاری کۆمەڵ بۆ ئەوەی تاک وا بیر بکاتەوە کە ئازادانە هەڵدەبژێرێت، لە کاتێکدا ئەوان لەناو تۆڕێکی ئارەزووەکان دەجوڵێن کە پێشتر بۆیان دروستکراوە. ئازادی لێرەدا تەنیا خەیاڵە چونکە هەڵبژاردنەکە خۆی لە تاقیگەکانی سەرمایەدا دیزاین کراوە.

گای دیبۆرد- Guy Debord لە کتێبی “The Society of the Spectacle” باسی لەوە کرد کە جیهانی مۆدێرن چیتر لە واقیعدا ناژیت بەڵکو لە وێنەکەیدا دەژیت. خەڵک مامەڵە لەگەڵ شتەکان ناکات بەڵکو لەگەڵ نوێنەرایەتیکردنیان لەسەر شاشە و ڕیکلامەکان و سیاسەت مامەڵە دەکەن. کاتێک وێنەکە بەهێزتر دەبێت لە ڕاستی، مێشک دەبێتە کۆیلەی زیرەکی خۆی. کۆیلایەتی هزری لێرە پێویستی بە جەلادێک نییە بەڵکو شاشەیەکی ڕووناککەرەوەی دەوێت. ئەو کەسە وا بیر دەکاتەوە کە جیهان دەبینێت، بەڵام تەنها ڕەنگدانەوەی بە وریاییەوە دەبینێت کە خزمەتی دەکات وەک بەکاربەرێکی گوێڕایەڵ.

میشێل فۆکۆ لە “دیسپلین و سزادا” زیاتر دەڕوات و ئاشکرای دەکات کە دەسەڵاتی مۆدێرن چیتر توندوتیژی ڕاستەوخۆ بەکار ناهێنێت بەڵکو جەستەی بە دیسپلین و مێشکی گوێڕایەڵ بەرهەم دەهێنێت. قوتابخانە، نەخۆشخانە، سەربازگە، و کارگە تەنها دامەزراوەی کرداری نین. ئەوان ئامرازێکن بۆ دووبارە شێوەپێدانی تاک بۆ ئەوەی ببێتە بوونەوەرێکی گوێڕایەڵ بەبێ ئەوەی هەستی پێبکات. لێرەدا، کۆیلایەتی هزری لە بەرگێکی نوێدا بەدەست دێت: مێشکێک کە پێی وایە فێر دەبێت، مامەڵەی لەگەڵدا دەکرێت، یان کار دەکات، لەکاتێکدا بەپێی ستانداردەکانی سیستەمەکە شێوە دەگۆڕدرێت.

فۆکۆ دەریدەخات کە مۆدێرنیتە زنجیرەکەی هەڵنەوەشاندەوە بەڵکو بە شێوازێکی نەرمتر و قووڵتر دایڕشت. لە جیاتی زیندانی فیزیکی، ئەو کەسە لە شوێنێکی کراوەدا دەژی کە پڕە لە چاوی نەبینراو کە دەیکاتە کۆیلەی تەمبێکردن. ئەوەی کێشەکە ئاڵۆزتر دەکات ئەوەیە کە ئەم دەسەڵاتە خۆی وەک ستەمکار ڕاناگەیەنێت بەڵکو وەک شوان و پارێزەر ڕادەگەیەنێت. بۆیە خەڵک باوەڕی پێدەکەن و بە ئارەزووی خۆیان ملکەچی دەبن. لێرەدا کۆیلایەتی هزری دەگاتە لوتکە، کاتێک تاک باوەڕی وایە گوێڕایەڵی پاراستن و چاودێری، چاودێرییە.

لە “پیاوی یەک ڕەهەندی”، هێربێرت مارکۆز-“One-Dimensional Man,” Herbert Marcuse هۆشداری دا کە سەرمایەداری دواکەوتوو تەنها جەستەی لە کارگەکاندا کۆیلە نەکردووە، بەڵکو هۆشیاری خۆی لە ڕێگەی بەرهەمهێنانی پێداویستی هەڵە کۆیلەکردووە. تاک ئارەزووی ئەو کاڵایانە دەکات کە تەنها دووبارە بەکارهێنانەوەی ئارەزووەکانن کە پێشتر بۆی دروستکراون و مێشکیان دەگۆڕێت بۆ بازنەیەکی داخراو، بۆ پڕکردنەوەی بۆشایییەک بەکاری دەهێنن، پاشان بەکارهێنانیان بۆشاییەکە زیاد دەکات.

ئەم کۆیلایەتییە پێویستی بە سەرکوتکردن نییە چونکە مرۆڤ دەخاتە دۆخێکی ڕازیکردنی خەیاڵییەوە کە وای لێدەکات نقووم بێت لە ئاسوودەیی، لە کاتێکدا جەوهەری ئازادییەکەی دەدزرێت. مارکۆز ڕوونی دەکاتەوە کە مەترسیەکە لە زنجیرەی بینراو نییە، بەڵکو لە ڕازیبوونی هەڵخەڵەتێنەردایە. کۆمەڵگە بەختەوەرییەکی بچووک بۆ تاک دابین دەکات کە بێهەستی دەکات لە بینینی بەختەوەری گەورەتر و لەدەست چوو. لێرەدا، کۆیلایەتییەکی مەترسیدارتر لە چەوساندنەوەی جەستەیی سەرهەڵدەدات، کۆیلایەتییەکی هزری کە وا لە کەسەکە دەکات هاوبەش بێت لە ژێردەستەیی خۆیدا، چونکە قەناعەتیان بەوە هەیە کە ئەوەی ئەزموونی دەکات باشترین حاڵەتە. بەم شێوەیە، ئەگەری شۆڕش لەناودەچێت، نەک بەهێز، بەڵکو بە تێربوونی وەهمی کە هەموو دەرگایەک بۆ بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە دادەخات.

لە کتێبی “کۆمەڵگەی کراوە و دوژمنەکانی”، کارل پۆپەر-“The Open Society and Its Enemies,” Karl Popper هۆشداری داوە لە مەترسی ئایدیۆلۆژیای تۆتالیتاری کە دەرگای ڕەخنە دادەخات و ڕاستی دەکاتە دەقێکی داخراو. دیکتاتۆری ڕۆشنبیری کاتێک دەست پێدەکات کە پرسیارکردن قەدەغە دەکرێت بە ناوی دڵنیاییەکی ڕەها، چ ئایینی بێت یان ئایدۆلۆژی. لێرەدا، کۆیلایەتی هزری لە پاکترین شێوەیدا بەدی دەکرێت، مێشک لە ناوەوە دەستی بەسەردا گیراوە، تەنها ئەو شتانە دەبینێت کە دۆگمای زاڵ ڕێگەی پێدەدات. مرۆڤ پێویستی بە کۆت و زنجیر نییە تا ئەو کاتەی لە دیوارێکی ئایدیۆلۆژیدا بەند بکرێت کە خۆی بە ڕاستی ڕەها دادەنێت.

هانا ئارێنت لە کتێبی “بنچینەکانی تۆتالیتاریزم”The Origins of Totalitarianism,” ڕوونی کردووەتەوە کە چۆن ئایدیۆلۆژیا دەتوانێت درۆ بگۆڕێت بۆ سیستەمێکی پێکەوە بەستراو کە مێشک قووت دەدات. بە کۆنتڕۆڵکردنی جەستە ڕازی نابێت، بەڵکو واقیع ڕێکدەخات بۆ ئەوەی تاک تێیدا بتوێتەوە. مەترسیدارترین شت ئەوەیە کە قوربانی بچێتە ناو ئەم سیستەمەوە و دروشمەکانی دووبارە بکاتەوە و بەرگری لێبکات. تەنانەت لە کاتێکدا قوربانیشی بێت لەم خاڵەدا، کۆیلایەتی هزری دەبێتە سووتەمەنی بۆ تۆتالیتاریزم، هۆشیارییەکی دزراو کە دژی خۆی کار دەکات، مێشکێک کە بووە بە ئامرازێک لە دەستی ئامێرێک کە تاکەکان دەخوات.

مارکس باسی کۆیلایەتی هزری وەک حاڵەتێکی ڕێکەوت نەکرد بەڵکو وەک پێکهاتەیەکی قووڵ کە بەردەوامی سیستەمەکانی چەوساندنەوە دەپارێزێت. لە “ئایدیۆلۆژیای ئەڵمانی” ئاشکرای کرد کە خەڵک بیرۆکەکانیان لە بۆشاییدا بەرهەم ناهێنن بەڵکو لە هەلومەرجی ماددی بەرهەم دێنن کە خۆیان بەسەریاندا دەسەپێنن و لە پەیوەندییەکانی بەرهەمهێنان کە هۆشیارییان و سنوورەکانی خەیاڵیان پێناسە دەکات.

لێرەدا، عەقڵ خۆی دەبێتە درێژکراوەی ئامێری کۆمەڵایەتی، جیهان نەک وەک خۆی دەبینێت، بەڵکو بەو شێوەیەی کە ئەو پێکهاتەیە ڕێگەی دەدات. کەواتە، کەسی چەوساوە قەناعەت بەوە دەکات کە پێگەی لە ژیاندا سروشتییە و سنوورەکانی بەشێکن لە ڕێکخستنی گەردوونی. ئەمە ساتی نامۆبوونی تەواوە، کە ئایدیۆلۆژیا دەگۆڕێت بۆ قەفەزێکی ناوخۆیی. لە “سەرمایە”دا، ئەم نامۆبوونە بە دڕندانەترین شێوە دەردەکەوێت: پەرستنی کاڵا. ئەو شتانەی کە بە ئارەقی مرۆڤ دروست دەکرێن وەک قەوارەیەکی جادوویی و سەربەخۆ نیشان دەدرێن کە ژیانێکی تایبەت بە خۆیان هەیە. کاتێک مرۆڤ کاڵایەک دەکڕێت، پەیوەندی چەوساندنەوە و کاری بەفیڕۆدراو لە پشتیەوە نابینێت. ئەوان تەنها جوانییەکی سەرنجڕاکێش دەبینن. ئەم پێچەوانەبوونەوەیە وا لە هۆشیاری دەکات خەیاڵ وەک ڕاستی ببینێت. لێرەوەیە زنجیرەکە زیاتر ئەستوور دەبێت.

 لێرەدا، ئەوەی لە نیتچە و فۆکۆ و ئۆروێڵ بینیمان تەواو بوو، کۆیلە یاخی نابێت چونکە نازانێت کۆیلەیە و مێشکی کۆت و زنجیرەکانی ناشکێنێت، چونکە هەر خۆی دروستی کردوون و بۆخۆشی لە دەستیکردوون. کەواتە مارکس هەموو ئەو شتانەی پێش خۆی لە یەک تەوەرەدا دەبەستێتەوە: لە ئەخلاقی کۆیلایەتی لای نیتچە، بۆ پانۆپتیکۆن لای فۆکۆ، تا ئۆروێڵ. ئەمانە هەموویان لایەنی هەمان ڕاستین، کۆیلایەتی هزری پێویستی بە زنجیری دەرەکی نییە چونکە زنجیری ناوەکی دەچێنێت کە ڕۆژ لە دوای ڕۆژ گوێڕایەڵی بەرهەم دەهێنێتەوە. بەم شێوەیە، مرۆڤ لە خانەیەکی ماددی بەند ناکرێت، بەڵکو لە نەخشەیەکی مێشکیدا کە بە وریاییەوە بۆی داڕێژراوە بۆ ئەوەی بڕوا بکات کە تاکە ڕێگا ئەو ڕێگایەیە کە بەرەو نامۆبوونی زیاتری دەبات.

بەم شێوەیە دەگەینە لوتکە: کۆیلایەتی هزری تەنها کاریگەری لاوەکی مێژوو نییە. ئەوە یاسای شاراوەیەتی. ئەو دەزووەی ستەمکاران ئیمپراتۆریەتەکانیان پێچنیوە، کڵێسا دەسەڵاتەکەی، سەرمایەداری بازاڕەکەی و جەماوەر خەیاڵەکانی. لە مارکسەوە تا فۆکۆ، لە نیتچەوە بۆ ئۆروێڵ، لە سپینۆزاوە تا گرامشی، ڕوونە کە مەترسیدارترین زیندان بۆ مرۆڤایەتی زیندان نییە، بەڵکو ئەو باوەڕەیانە کە وایان لێدەکات لەگەڵ ئەو شیشانە ئاشت ببنەوە. جەستە دەتوانێت یاخی بێت، بەڵام مێشک ئەگەر کۆیلە بێت، دەبێتە چەکێک لە دژی خۆی. هونەر، فەلسەفە، ئایین، سیاسەت.. هەمووی ئەو بوارانەن کە دەتوانن ببنە گۆڕەپانی کۆیلایەتی، یان بۆشایی ئازادی و مرۆڤ لە نێوانیاندا بوونەوەرێکی تراژیدییە کە لەسەر لێواری بیرێکی سەر دانەپۆشراو دەڕوات، یان وەک پاسەوانی خەیاڵێک دەمێنێتەوە کە لە مێشکیاندا دانراوە، یان بوێری ئەوە پەیدادەکات کە ڕووبەڕووی کۆتەکانی ناوەوەی بێتەوە. لەو چرکەساتەی هۆشیاریدا، ئەوان تێدەگەن کە ئازادی نابەخشرێت بەڵکو دەستی بەسەردا دەگیرێت، سەرەتا لە دەستی مێشکەوە پێش ئەوەی  قامچی لەدەست وەربگیرێت. ئەمە دوایین هاواری مارکس و هەموو ئەوانەی بڕوایان بەو رێبازە هەیە «ئەو زیندانە بشکێنن کە لە مێشکتاندایە چونکە هەموو کۆت و زنجیرەکانی جیهان لەوێوە دەست پێدەکەن.»

سەرچاوە:

https://www.youtube.com/watch?v=ysBNUYmmoTE