زمانی گەردوونی ئێسپێرانتۆ: کورتەیەک لە مێژوو و هزر … نووسینی: کامۆ ئاراز ئەحمەد

زمان خاسیەتێکی بایۆلۆژی ئاڵۆزی مرۆڤە. بە شێوەیەکی کلاسیکی و گشتی زمان وەکو کەرەستەیەکی پەیوەندی پێناسەکراوە، بەڵام باوکی زمانەوانی مۆدێرن ‘نۆوام چۆمسکی’ دیدەمانی بە تەواوەتی دەربارەی زمان سەراوژێرکرد، کاتێک مەبەستی پەیوەندی زمانی بە سەرەکی دانەنا، چونکە لای چۆمسکی ئەرکی سەرەکی زار بریتییە لە ڕێکخستنی هزری مرۆڤ، ئەمە واتای ئەوە نییە پەیوەندی کەم بایەخ بێت.

کۆمەڵە تایبەتمەندییەکی توانستی ئاخافتن کە لە ئاژەڵانمان جیادەکاتەوە، ڕێگەی پێداوین باشتر ژیانمان ڕابپەڕێنین. ئاژەڵان زیاتر لە ئێستاییدا پەیوەندی دەکەن، بۆ وێنە کاتێک ئاژەڵێک وا هەستدەکات مەترسی هێرشبردنی بۆ سەر هەیە، ئاماژەیەکی دڕندانە بەدیاردەخات، جا بە پێی جۆری ئاژەڵەکە، نینۆک یاخود ددانە تیژەکانی وەک ئاماژەی بەرگری و هێرشبردن نیشان دەدات، یانیش دەنگێكی ئاگادارکەرەوە لێی دەنگ دەداتەوە. بەڵام بە پێچەوانەی ئاژەڵانەوە، ئێمەی هۆمۆ سەیپیەنس دەتوانین باسی شتانێک بکەین کە ماوەیەکی دوورودرێژە ڕووی داوە، یاخود هێشتاکە ڕووینەداوە و لە داهاتوودا ڕوودەدات، یانیش لە تواناماندایە باسی شتانێك بکەین کە هەر بوونیان نییە لە جیهانی ڕاستیدا.

ئەو ڕۆڵانەی زمان بۆ ڕێکخستنی هزری مرۆڤ و بەتایبەتیش بەستنی پەیوەندی نێوان مرۆڤەکان بۆتێگەیشتنی هزری یەکتری، کەچی هەندێک جار تووشی کێشەی لێکتێنەگەیشتن دەبین بەهۆی بوونی چەندەها زمانی جیاواز، ئەوەش حاشاهەڵنەگرە کە زمان هەردەم لە گۆڕاندایە و بە پێی کات زمانەکان دەمرن، نۆژەن دەبنەوە و تەنانەت زمانی نوێ چاو بە دنیا هەڵدەهێنن. ئەم کارلێکە زمانەوانییە سرووشتیانە نابنە هۆی بەیەکگەیاندنی ژمارەیەکی بەرچاوی دانیشتوانی زەوی.

لە ساڵی ١٨٨٧ پزیشکێکی جوی پۆڵەندی بە ناوی ‘لودڤیک لایزە زامێنهۆف’ هەستا بە دانانی زمانێکی دەستکردی مرۆڤ بە ناوی ‘ئێسپێرانتۆ’ و داهێنانەکەی لە دووتوێی کتێبێک بە ناوی unua libro بە کوردی واتە ‘یەکەمین کتێب’ بڵاوکردەوە، نووسەر لەسەر کتێبەکە ناوی خۆی لە ژێر نازناوی ‘دکتۆر ئێسپێرانتۆ’ داتاشی، جێگەی سەرنجپێدانە کە وشەی ‘ئێسپێرانتۆ’ بە واتای ‘هیواخواز’ یان ‘هیوادار’ دێت. زامنهۆف چەند هۆکارێکی هەبوو بۆ درووستکردنی ئەو زمانە، ئامانجی سەرەکی ئەو بریتیبوو بۆ ئاشتی گەردوونی.

دکتۆر زامنهۆف پێیوابوو یەکێک لە هۆکارەکانی نەبوونی ئاشتی لە نێوان نەتەوە جیاوازەکاندا بریتییە لە نەبوونی زمانێکی هاوبەش، یاخود لە یەکتر تێنەگەیشتن؛ کەرەستەیەکی سەرەکی لە پەیبردن بە هزری یەکتر و ئەوەی لە ناو کەلەسەرماندا هاتووچۆیەتی، زمانە.

زامنهۆف ویستی زمانێک بونیادبنێت کە ئاسان بێت و مرۆڤ بە خێرایی و بێ کێشەی بەرچاوی زمانەوانی فێریببێت. چونکە بۆ ئەوەی ئاشتی بەرقەراربکەیت لە نێوان ئەو ژمارە زۆرەی مرۆڤ، پێویستە دڵنیابیت کە زمانەکە دەگات بە زۆرترین کەس لە چینی جیاواز لە تەواوی جیهان.

زمانی ئێسپێرانتۆ هەندێکجار پێشی دەگوترێت auxiliary language واتە زمانی یاریدەدەر، چونکە زمانی ئێسپێرانتۆ جیا بۆ مەبەستی ئاشتی، زمانێکی گەلێ سوودبەخشیشە بۆ ئابووری، بڵاوکردنەوەی زانیاری، و لێکتێگەیشتنی نێوان تاکە جیاوازەکان. زامنهۆف لە ‘یەکەمین کتێب’ەکەیدا سێ ئامانجی سەرەکی بۆ زمانی ئێسپێرانتۆ نووسیبوو، بەڵام دواتر بۆ حەوت خاڵ درێژدەکردرێتەوە لەلایەن بزووتنەوەی ئێسپێرانتۆ لە مانفێستۆی پراگی ئێسپێرانتۆ. بەهەرحاڵ، سێ نیازەکەی زامنهۆف بۆ زمانەکەی بریتیبوون لە:

１. ئاسانکردنی فێربوونی زمان بە ڕادەیەک کە فێرخواز بۆی وەکو یاریەکی بێ ماندووبوون بێت.
２. پێدانی توانای بەژداریپێکردنی زانیاری فێرخواز لەگەڵ تاکی هەر نەتەوەیەک؛ بێگوێدانە ئەوەی زمانەکە لەسەر ئاستی گەردوونی پەسند کراوبێت. بە واتایەکی دیکە، ئێسپێرانتۆ ئامرازێکی ئاڵوگۆڕی دووانی جیهانییە.
３. دۆزینەوە و خێرا ڕەتکردنەوەی ئەو کەمترخەمییە سرووشتیانەی مرۆڤایەتی. وە بەکارهێنانەی زمانەکە بەشێوەیەکی بەرفراوان وەکو زمانێکی زیندوو.

مەبەست لە خوڵقاندنی ئێسپێرانتۆ جێگە لەقکردن نەبوو بۆ زمانەکانی دیکە، بەڵکو مەبەستی سەرەکی زامنهۆف وابوو کە زمانەکەی ببێتە زمانی دووەمی هەر تاکێکی سەر ڕووی زەوی، چونکە پێیوابوو کە زۆربەی کێشەکانی مرۆڤایەتی چارەسەر دەکات، لە گیروگرفتە گەورەکانی مرۆڤایەتییەوە، کێشەی ڕەگەزپەرستی و نەتەوەیی وەک نموونە، بۆ کێشە خوددیەکان، بۆ وێنە بڕوا بەخۆنەبوون لە فێربوونی زمانی دووەم. زمانەکەی زامنهۆف بۆ بڵاوکردنەوەی زانست و مەعریفە و ئاسانکاری ئابووریش گرنگە.

لە ساڵی ١٩٩٦ لە شاری پڕاگی کۆماری چیک، ڕەشنووسی مانیفێستۆی بزووتنەوەی ئێسپێرانتۆ خرایە ڕوو، کە خۆی لە حەوت بنەمای سەرەکی دەبینیەوە، بنەماکان بریتیبوون لەم خاڵانە:

１. دیموکراسیەت: لەم خاڵە بزووتنەوەکە پێداگری لەسەر ئەوە کرد کە نایەکسانیبوونی زمان کۆمۆنیکاسیۆنێکی نایەکسان بەرهەم دەهێنێت لە هەموو ئاستەکان، تەنانەت لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیش. بۆیە ئەمان خۆیان بە بزوتنەوەیەک ناوزەند کرد کە گرنگی بە دیموکراتیزەکردنی پەیوەندی دەدەن.
２. پەروەردەی جیهانی: لەم خاڵە ڕایانگەیاند کە زمانی هەر نەژادێک بەندە بە کلتور و لایەنەکانی دیکەی وەک جیۆگرافی و ڕامیاری و، هتد. بۆیە بزووتنەوەی ئێسپێرانتۆ خۆی بە بەستنەوەی نەژاد و ئیتنیکێکی دیاریکراوەوە بێبەری کرد و ئاستی جیهانبینیان بە نێودەوڵەتیبوون ناساند.
３. پێداگۆگی چالاک: بزووتنەوەکە پێی وایە کە تەنها ژمارەیەکی کەم لە فێرخوازانی زمانی دووەم دەتوانن بگەنە ئاستێکی باڵا، بەڵام خوێندنی ئێسپێرانتۆ ئاسانە کە هەموو کەسێک دەتوانێت لە ماوەیەکی کەمدا دەسەڵاتی زمانەوانی زاڵبێت بەسەر زمانەکە، بۆیەش بزووتنەوەکە پێداگربوو کە زمانی ئێسپێرانتۆ کارایە بۆ بەرەوپێشبردنی توانای پەروەردەیی فێرخوازانی زمانی دووەم.
４. مەڵتایلینگواڵیزم (فرەزمانخوازی): زۆرینەی قسەکەرانی زمانی ئێسپێرانتۆ خاوەنی دووزمان یان زیاترن، بەمەش ئێسپێرانتۆ بە نزیکەیی تاکە کۆمەڵەی جیهانە کە تاکەکانی هۆگری زیاد لە زمانێک بن و فرەزمانخوازبن. بزووتنەوەکە پێی وایە پێویستە قسەکەرانی هەر زمانێک هەلی ئەویان بۆ بڕەخسێندرێ کە فێری زمانی دووەم ببن تاوەکو ئاستێکی ئاڵوگۆڕی گفتوگۆی باڵا.
５. مافە زمانەوانییەکان: بزووتنەوەی زمانی ئێسپێرانتۆ پێداگرە لە پاراستنی هەر زمانێک، چ قسەکەرانی زۆر بن یاوخود کەم، چ زمانی فەرمی بن یاخود بە پێچەوانەوە. ئامانجیان بریتییە لە پاراستنی مافی زمانەوانی زمانەکان و دژی پێشێلکاری نەژادین دژی زمانێکی دیاریکراو.
６. هەمەجۆری زمانەوانی: ئیدانەی هەموو سیاسەتێکی لەناوبردنی زمانێکی دیاریکراویان کرد، چونکە ئەمان لایان وایە پاراستنی هەمەجۆری زمان دەوڵەمەندکردنی فەرهەنگی مرۆڤایەتی و جیهانییە. بۆیە لایان وایە کە هەموو زمانێک دەبێت جێگەی ڕێز، داکۆکی و پشتگیریکردن بێت.
７. ڕزگارکردنی مرۆڤ: ئێسپێرانتیستەکان لە مانفێستۆیەکەیاندا پێیان وابوو کە زمان پاردۆکسێکە لە نێوان ئازادکردن و بەدیلگرتنی بەکارهێنەرانیدا، بۆ نموونە کاتێک تۆ بە زمانێکی دیاریکراو قسە دەکەیت هێزێکی زۆرت پێدەبەخشێت لە پەیوەندیکردن بە تاکەکانی تری ناو کۆمەڵگاکەت، بەڵام لە هەمان کاتتدا وەکو زیندانیکردنێک وایە ئەو دەمەی قسەکەری زمانێک دەیەوێت کارلێک لەگەڵ قسەکەری زمانێکی دیکەدا بکات؛ کۆمۆنیکاسیۆن پەکیدەکەوێت.

بۆیە ئیسپیرانتیستەکان خۆیان بە ڕزگارکەران لە قەڵەم دەدەن، زمانەکەیان بەشێوەیەک دیزاینکراوە کە بەربەستەکانی پەیوەندی نەهێڵێت، ڕەگیش دابوکتێت لە کلتوری ناوچەیەکی دیاریکراو بەڵام نەبێتە بەندەی نەژادەکە، بەم شێوازە مرۆڤایەتی چتر وابەستەی سنوورە دیاریکراوە زمانییەکان نابێت.

لە مانیفێستۆکەدا بە چڕی دیارە کە ئێسپێرانتۆ ئایدیۆلۆژیایەک نییە زمانێک وەکو زارێکی پیرۆز بسەپێنێت، وەکو ڕۆمانی جۆرج ئۆروێڵ نییە، زمانی Newspeak تاکە زمان و کەرەستەی ڕێکخستنی هزری ئۆسیانیا بێت و بۆ سوودی لایەنێکی دیاریکراو بەگەڕبخرێت. زمانەکەی زامنهۆف دەرە-ئایدیۆلۆژیایە، وە زمانێکە پێویستی بەوە نییە خزمەتیبکرێت و پیرۆزەبکرێت، بەڵکو بە پێچەوانەوەیە زمانێکە بۆ خزمەتکردنی مرۆڤایەتییە و هەوڵێکە بۆ ڕزگارکردنی هۆمۆ سەیپییەنسەکان لەو تەنگەژانەی لە سەر هەسارەی زەوی درووستیانکردووە.

زمانی ئێسپێرانتۆ بە سەرکەوتووترین زمانی درووستکراو دادەنرێت، زمانەکە دوو ملیۆن قسەکەری هەیە، لەگەڵ هەزار بۆ دوو هەزار کەس کە زمانەکە ئاخافتنی ڕەسەنیانە، واتە لە منداڵیەوە وەکو زمانی سەرەکی فێریبوون. لە لایەن نەتەوە یەکگرتووەکانیشەوە ئێسپێرانتۆ یەکێکە لە زمانە فەرمییەکان لە پاڵ زمانە سرووشتییەکانی ترەوە.
زمانی ئێسپێرانتۆ بە ڕادەیەک تەشەنەی سەند، کە ئێستا ئێسپێرانتیستەکان خاوەنی جۆرە کلتورێکی جیهانین، خاوەنی وێژەی ڕەسەنن. چەندان پەڕتووک و ڕۆمان هەیە لەسەرەتاوە بە زمانەکە نووسراون، زمانێکە دەتوانرێت هۆنراوە و ڕۆمان و شانۆگەی پێبنووسرێت. زمانێکە گۆرانی پێدەوترێت. واتە زمانێکە لە ئاستی زمانە سرووشتییەکاندا، تەنها ئەوەنەبێ زمانێکە زۆر ئاسانە بۆ فێربوون، وە سوودی گەلێ زیاتر بۆ گەیشتن بە خەونی مرۆڤگەرایی گەردوونی.

بەداخەوە ئەو خاڵانەی ئێسپێرانتۆ وەکو ئەوەی زامنهۆف و بزووتنەوەکە لە سەرەتای درووستبوونی زمانەکەوە هیوایان بۆ دەخواست نەهاتەجێ بە تەواوی. وەلێ، هێشتاکە ساڵانە کۆنفرانسی ئێسپێرانتۆ دەبەسترێت و تاکی زیاتریش هەوڵی فێربوونی دەدەن، جا تەنها لەبەر ئەوەی حەزیان لە فێربوونی زمانێکی نوێ و سەرنجڕاکێشە، یاخود هۆگری ئاشتی و لێکتێگەیشتنی گەردوونین.