جیاوازیی مۆڕال و ئێتیك ”Ethos” … هێلین
ئەم نوسینە، گەرەكی نییە ڕوونكردنەوەیەكی ورد و درشت بۆ جیاوازی مۆڕال و ئێتیك بكات. چونكە، وتارێك توانایی تێنویەتی شكانی تەواوی مێژووی مۆڕال و ئێتیك نییە. كە مێژووەكەی بۆ یۆنانی كۆن دەگەرێتەوە، بۆ سەردەمی ئەفلاتوون و ئەرستۆ. لەو كاتەی یۆنانیەكان بەدوای داھێنان دەگەڕان بۆ ئەوەی چاك و شكۆ و باڵا بژین، بەدوایی ئەوە دەگەڕان كە چ دەسەڵاتێك دەتوانێت كۆمەلگەیەكی چاك دروست بكات، ئێتیكێكی چاكیان ھەبێ. لەو كاتەوە دەستەواژەی «ئێتیك/ بەرپرسیارییەكی ھەلبژێردراو» و «مۆڕال/ئەخلاق» بەكارھێنرا.
کەچی لە زمان و زاری کوردییدا، بەدەگمەن نەبێت، بە هۆی هەژاری خوێندەواریی فەلسەفە و بەهێزی نەریتی باوی و ئەخلاقیی باو، کە ئەمەش پەیوەندی بە دۆخی خێلسالاریی و نەریتی بالادەستی دینییەوە هەیە لە کۆمەڵگەی کوردستاندا، وشەی ئەخلاق هەمیشە لەسەر زارە، لە کاتێکدا ئەخلاق بە هۆی کالا و ماددەوە کالبۆتەوە و وشیاریی تاکەکسیش زۆر سنووردارە، بۆیە ئەو دوو چەمکە تێکڵاو دەکرێن.
ئێتیك”Ethos”، وشەیەكی گرێكییە، لە وشەی (ئێتۆس)ەوە ھاتووە. ئێتیك ھۆشیاریی ئەقلی مرۆڤە، شكۆمەند و پەخشندەیی و ئاكاری چاكەش دەگرێتەوە. ئێتیك تاكە كەسیە، واتە تێگەشتنی مرۆڤ خۆیی، كە خۆی فێری ئاكاری چاكە بكات، كە ئەمەش بە پەروەردە، زانین و ھۆشیاریی مرۆڤ دەبێت.
بەرزی ئێتیك لەوەدایە، كە مرۆڤ دەبێتە خۆی، دەبێتە خود لەناو كۆمەڵگەكەیدا. باڵایی خودیش لەوەدایە، كە ئاكارانە بژیی، مەبەست لە ئاكاریش لە ڕوانگەی ئەرستۆ، چاكە و ویستخوازییە.
ئانكو دێشێین بێژین، پیاوی چاك، ولێ نەك بەمانایی پیاوە ئاینەكان، كە مرۆڤی كۆیلە و ڵاواز و نەداریان ڵا پیاوچاكە. بەلكە، بەمانای نیتشەیانە، بەرزە مڕۆڤ بێت. بەرزە مڕۆڤیش، چەشنە مرۆڤێكی باڵاترە، مانای راستیی بە مێژووەكان دەبەخشێ.
نیتشە بۆ مڕۆڤە باڵاكان دەفەرمووێت “ئەم بۆ “ئەو”ە لە یاد بسڕنەوە، ئەی ئافڕێنەران! ئاكار باشی ئێوە خۆی داخوازی ئەوەیە كە ئێوە كارتان «بۆئەو»، «لەبەر» و «چونكە» نەدابێ. دەبێ گوێی خۆتان بۆ ئەم وشە بچووكە دڕۆیینانە ببەستن.”
بەڵام، مۆڕال/ ئەخلاق، كۆمەلگە دروستی دەكا، پەیوەندی بە دینەوە ھەیە، لە دەرەوەیی تاكەكەسیە. داب و نەریتێكی كۆمەلگەیە. هەروەک نیتشە کتێبێکی بەناوی “رەچەڵەکی مۆرال” نووسیوە. لەوێدا رەخنەی تووند لە مۆرالی مەسیحییەت و زانستکاران دەگرێت کە میراتگری قەشەکانن. بەواتایەكی تر، مۆڕال/ئەخلاق بریتییە لەوەی كۆمەلگە و تاكەكەسەكان چ كار و رەفتارێك بە ھەڵە و راست دەبینن، كە ئەمەش لە نێوان كۆی كۆمەلگەدا لەسەری پێكھاتوون، ھاوكاتیش دەكرێ تاكەكەسێك ھەلگری مۆڕال بێت. كەواتە مۆڕال مەرجێكە لە نائاگایی كۆی كۆمەلگەیەكدا، ھەروەك كۆمەلگەی كوردی، ئیشدەكا و بڕیاری راستی و ھەڵەیی بەسەر كار و رەفتارەكانی خەلكدا دەدا.
سەبارەت بەم دوو چەمكە، سوودم لە کتێبی دۆناودۆنی فەلسەفیی هەندرێن، سەرچاوەی جیاواز وەرگرتووە
ھێلین