ئاتەئیزم و بزوتنەوەی دژی ئاینی دیمانە لەگەڵ محسین ئیبراهیمی … وەرگێڕانی: کاوە عومەر
بەشی دوهەم
سیامەک بەهاری:ململانێ ودژایەتی ئاین وئاتەئیزم لە ئێران مێژویەکی پڕ لە هەورازو نشێوی هەیە.بەر لەوەی بچینەناو ئێرانی هاوچەرخ وجوڵانەوەی دژی ئاینی فراوان لەناو خەڵکدا باشترە چاوگێڕانێکی کورتی خێرامان هەبێت بەم بابەتەدا.کێشمەکێش لە دژی ئاین لە کاتی بزوتنەوەی مەشروتەدا چۆن بوە؟کەسە دیارەکانی ئەو بابەتە چ کەسانێک بون وە چیان دەوت؟
محسین ئیبراهیمی:لە ئێرانیش وەک هەموو دونیا.مامەڵە لەگەڵ ئاینی ڕێکخراو وە ئاین بەشێوەی گشتی توێژێکی فراوان لەجوڵانەوەی هزری وسیاسی خۆدەگرێت.هەوڵدان بۆ چاکسازی لە ئاین خۆیدا،گونجاندنی ئاین لەگەڵ پێداویستیە نوێیە کۆمەڵایەتی وئابوریەکاندا،جوڵانەوەی سیکۆلاریستی بە مانای جیایی “ئاین لە دەوڵەت” ڕەخنەو گاڵتەکردن بە خورافاتی ئاینی و دورخستنەوەی پیاوانی ئاینی،ئاتەئیسم وەکو بێ باوەڕی بەخودا و باوەڕ نەبون بە خولقێنەرو سەرئەنجام ئەنتی تەئیسم واتە بەرهەڵستی و خەباتی کاریگەر لەگەڵ باوەڕ بەخودابون و سڕینەوەی خودا لە ژیانی فکری ئینسانەکاندا لایەنی جیاوازن لە ڕوبەڕوبونەوە لەگەڵ ئایندا.کە لە نیوەی سەدەی نۆزدەهەم ولەکاتی ڕودانی شۆڕشی مەشروتەدا جوڵانەوەیەکی پەرەسەندوی بەخۆیەوە بینی.
چەند تایبەت مەندیەکی هاوبەش و دیار لەنیوان ناسراوترین کەسایەتیەکانی ئەو سەردەمەدا کەبە “ڕۆشنگەرانی” بەرلە شۆڕشی مەشروتە ناسراون وە بەشێوەیەک لەگەڵ ئایندا ڕوبەڕوبونەوەیان هەیە.
لەگەڵ پێشەوایانی ئاینی و ئاینی ڕێکخراودا کێشەیان هەیەو لەبەرامبەریاندا هەڵوێستی ڕەخنەگرانە وڕیفۆرمیستیان هەیە بەڵام لە هەمان کاتدا لە بەرامبەر مەسەلەی خوداو قورئان وپیغەمبەردا زۆر پارێزکارن.ڕەخنە لەخورافاتی ئاینی دەگرن وگاڵتەی پێدەکەن بەڵام وابیر دەکەنەوە کە خوداو پەیامبەرو ئیمامەکان ئەبێت بپارێزرێن..وابیر دەکەنەوە کە ئەبێت چاکسازی لە ئیسلامدا بکرێت ولەگەڵ بارودۆخی نۆێدا بیگونجێنین چونکە بەو شێوەیەی ئیستای ناتوانێت وەڵام بە پێویستیە ئابوری وکۆمەڵایەتیەکانی ئەم سەردەمە بداتەوە.هەندێک لە ڕوی سیاسیەوە باوەڕیان بە”یەکێتی زانا و بیرمەندەکانە” و وابیر دەکەنەوە کە بڕیارە زاناکان ئیسلام ڕزگارکەن و هۆشمەندەکانیش مەملەکەت؛بڕیارە زانا وەڵامی دەرونی خەڵک بدەنەوەو بیرمەندەکانیش بە پێویستیە ئابوری وکۆمەڵایەتیەکان ولە کۆتاییدا هەردوکیان کۆمەک بکەن بە”گەشەو پێشکەوتن”ی مەملەکەت!بوچونێک کە دواتر لە بزوتنەوەی مەشروتەدا ناچار بوو سازشێکی سیاسی بکات لەگەڵ پیاوانی ئاینیداسازشێک کەلەسەر بنەماکەی یاسای پەیوەندیدار بە گونجاندنیان لەسەر بنەمای شەریعەتی ئیسلامی بە تەئیدکردنی پێنج موجتەهیدە پلەیەکەمەکەی.
ئەدەبیاتی”ڕۆشنگەران” و”نوێخوازانی” ناسراوی ئەو سەردەمەی وەکو عەبدولکەریم تالیبۆف ،میرزا مولکەم خان وتەنانەت ئاغاخان کرمانی کەڕادیکاڵترە لەوانیترە لێوان لێوە لە بەخشین بە ئاین لەکاتی بەربەرەکانێی لەگەڵ زانایانی ئاینی و ڕەخنەو تەنانەت ڕوبەڕوبونەوەی لەگەڵ خورافەتی ئاینیدایەلەم نێوەدا میرزا فەتح عەلی کە مەلازادە یەکی لەیزپەڕێنراو(مستثى)ەکە پێویستە بەشێوەیەکی جیاواز قسەی لەبارەوە بکێت.
عەبدلڕەحیم تالیبۆف یاسای دابەش دەکات بەسەر مادی و مەعنوەیدا.یاسا بە تەواوکەری شەرع دەزانێت.پەیامبەرانیش بەدانەری یاسای پەیوەندیدار بەڕۆح و دەرون وداناو زاناکانی میللەتێکیش وەکو یاسادانەری مادی دەناسێنێت.بەبۆچونی ئەو جگە قسەی خودا گوایە وەک خودا کۆنە وهەموو یاسا ئاینیەکان دەکرێت بەپێی سەردەم بیان بیانگۆڕیت.
میرزا مولکەم خان کەسایەتیەکی دیکەی دیاری نوێ خوازی ئەم سەردەمەیە کە بەوتەی خۆی ئەیەوێت”هزری سیاسەتی ڕۆژئاوا”لەگەڵ”تێگەشنی ئاینی ڕۆژهەڵاتدا”تێکەل بکات.کۆنەپارێزیەکەی لەبەرامبەر بەئایندا لەلایەکەوە لەگەڵ دواکەوتوی خەڵک شرۆڤەدەکات: “هزری پێشکەوتوخوازی مادییم لە فافەی ئاین پێچراوەدا ئەخستە ڕوو بۆ ئەوەی کە هاونیشتیمانیەکانم ئەو واتایانە بەجوانی تیبگەن.”بۆ بردنە پێشەوەی بیروڕاکانی پەنای بۆ باوەڕی زانایانی ئیسلام دەبرد بەو ڕونکردنەوەی کە:”لەم مەملەکەتەدا بەبێ دەسەڵاتی ئیسلام،واتە بەبێ سەرکرایەتی زانایانی ئیسلام هیچ کارێک بەدروستی ناچێتە پێشەوە.”
میرزا ئاغاخان کرمانی کەلەنێو ئەو توێژەدا لەهەمویان ڕادیکاترە ناکۆکیەک لەنیوان ئاین وتەمەدوندا نابینێت بەڵام لەهەمان کاتدا هەموو ئاینەکان بەبەرهەمی بارودۆخی مێژوویی و شیاوی گۆڕان ولەناوچون دەزانێت.ئاین بە بەرهەمی ترس و نەزانین دەزانیت وە ئاواتەخوازە کە گەشەی زانست ببێتە هۆکاری کەمبونەوەی بیروباوەڕی ئاینی.لەبارەی خوداوە ئەڵێت”خودا خەڵکی دروست نەکردوە بەڵکو ئەوە خەڵکە کە خودایەکیان دروست کردوە..واتە خەیاڵێکیان داتاشیوە.”هۆکارێکی پێشکەوتنی ڕۆژئاوا بەوە دەزانێت کە:”مەیسحیەکان ئینجیلی دروستکراوی بێ سەروبەرییان ماچکرد و لە سەر تاقی کڵێسا دایان نا و هەنگاویان بەروە دونیایی زانست وهونەرنا ئەگینا ئەمڕۆ هیچ کەس لەوان گەداترو هەژارترو نەزانتر نەدەبوو”.
میرزا ئاغاخان کرمانیش وەکو ملکەم خان کۆنەپارێزی(موحافەزەکار)یەکەی لەبەرامبەر ئاین و پێویستی کۆمەک وەرگرتن لە زاناکان دەخاتەپاڵ ئاستی تێگەشتویی خەڵک.هەرچەندە زانایانی ئاینی”بە “مشتێک مەلای بێ هەست “” ناودەهێنێت بەڵام وای بۆدەچێت کە””چونکە هەتا ئێستا خەڵکی ئێران فەلسەفەی هێز نیە وە هەمویان چەوساوەو و پێویستیان بە فەناتیسم هەیە(دەمارگیری ئاینی)…داوای کۆمەك لە خێڵی نیوە زیندوی مەلایان هەتا ئاستێکی دیاری کراو یارمەتی داوا بکات ئەگەری هەیە زوتر بگاتە ئامانجەکەی.”لەبەراورد بە میرزا ملکەم خان ئەم کەمترخۆشباوەڕی هەبوو بە پێاوانی ئاینی وەوە ئەوانی “بە مشتێک مەلای بودەڵەو کەم ئاوەز”ناودەهێنا.ئەڵبەت ئەویش وە باقی ڕوشنگەرە ناسراوەکانی تر چزوی گەستنی نەدەگەشتە ڕەخنەی میرزا فەتح عەلی ئاخوندزادە کەئارامیدا نەدەمایەوە کە هەموو ئاینی بە بنەماو سەرچاوەی فەسادی ئەخلاقی ئینسانی دەزانی.
ئەبینین کە بەشێکی گرنگی نوێخوازانی سەردەمی شۆڕشی مەشروتە کەلە ئەدەبیاتی مێژونوسانی ‘ڕۆشنگەری’ ناویان دەهێنرێت لەڕوانگەی ڕەخنەی ڕادێکاڵ لە ئاین لە ناتەواوی ڕاستەقینەدا ئازاریان دەکێشا.پێویستە لە فرسەتێکی تردا سەبارەت بنەما کۆمەڵایەتی وچینایەتیەکانی ئەو ناتەواویانە قسەبکەین.
سیامەک بەهاری:میرزا فەتح عەلی ئاخوندزادە کێ بوو؟جیاوازی لەگەڵ کەسایەتیە ڕەخنەگرەکانی تری ئاین سەردەمەکەیدا لەچیدابوو؟پێگەی لە مێژووی ئاتەئیسم لە ئێراندا چییە؟
محسین ئیبراهیمی:ئاخوندزادە ڕەخنەگرێکی ئاشتی هەڵنەگری دژی ئاینی بوو.بێ باکانە ڕەخنەی لە خودا و پەیێغەمبەروقورئان وئیمام وئیمام جومعەو مەلا وخورافات دەگرت وە گاڵتەی دەکردن وەبەزەیی بەهیچ دەرکەوتەیەک لە دەرکەتوە ئاینیەکاندا نەدەهاتەوە..ئەو هەر ئاتەئیستێک نەبوو بەڵکو ئەنتی تەئیستێکی تەواو کەماڵ بوو.
ئاخوند زادەش وەک ڕۆشنگەرەکانی پێش شۆڕشی فەرەنسا پێکەوە دژی هەردوو پاشایەتی ڕەهاو ئاین بوو.جوتێک کەلە کەناری یەکدا وپێکەوە کۆمەڵگەیان ئەسیر کردبوو.ئاتەئیسمیش تەنها جوڵانەوەیەکی ڕۆشنبیرانەی دژی ئاین نیە بەڵکو دژی سەرکوتی پاشایەتیشە.لەمەیدانی سیاسیدا باوەڕی بەوە نەبوو کە ڕیفۆرم لەسەرەوە بکرێت..لەڕوانگەی ئەوەوە شۆڕشی جەماوەری خەڵک بەوتەی خۆی”گیللەت هەموی”ڕێگە چارەیەهەرچەندە ئامانجی سیاسی لە شۆرشێکی لەو شێوەیە لە مەرجدارکردنی پاشایەتی لەسەر بنەمای یاسا شتێکی زیاتر نەبوو.
لە ئەدەبیاتی لێکۆڵەرەوەکانی سەردەمی مەشروتەدا ئاماژە بە پرۆتستانیسمی ئەو کراوە.بەڵام ئەو بەپیچەوانەی پرۆتستانیسمی مارتن لۆسەری سەدەی شانزە بەهیچ شێوەیەک خوازیاری ڕیفۆرمی ئاینی نیە.مەبەستی نیە نیوانگری لەنێوان باوەڕدار وخودا بخاتە لاوەو وەئینسان ڕاستەوخۆ بەبێ پێغەمبەرو ئیمام ببەستێتەوە بەخوداوە بەڵکو دەیەوێت کە خودا خۆی ڕیشەکێش بکات.لە پیناسەی پروتستانیسمەکەی خۆیدا ئەڵێت کە ئینسان ئەبێت بەتەواوەتی وبۆ یەکجاری خۆی لە “مافی خودا”ڕزگار بکات وتەنها بە”مافەکانی خولقێنەرەوە”پابەند ببێت.نەک تەنها دەیەوێت دەستی ئاین و پیاوانی ئاینی لەکاروباری حکومەتدا کۆتابکات بەڵکو ئەیەوێت ئاین لە قەڵەمڕەوی ژیانی خەڵک بەتەواوەی بسڕێتەوە.بەرگری لە عەقڵی ئینسان دەکرد لەبەرامبەر ئاین و داب ونەریتدا.باوەڕی بەخوداو درستکەر نەبوو.دونایی وبونەوەرەکانی بە خالق وخولقێنەریش دەزانێت.
وەکو ئەنتی تەئیستێکی سەرسەخت،لە ڕێگای هێرشکردن بۆ بارەگای خوداو بۆ کتێب وپەیامبەران وئیمامەکانیشی سۆزێکی نەدەنواند.هەموو سومبوڵە ئاینیەکانی بە چزوی ڕەخنەو وتەنزەکانی دەگەزیت. ناڕەزایەتی دەرئەبڕێت لەدژی توندوتیژی و نادادپەروەری خودا لەدۆزەخدا.گاڵتە بە لەموباریکترو لەشمشێر تیژترو لە ئاگر سوتێنەرتری پردی سیرات دەکات.کەخودا لەدۆزەخەکەیدا چێژ لەبەردەوام زیندوکردنەوە و سوتاندنەوەیان وردەگرێت”بە میر غەزەب وجەلاد وقەساب”ناودەبات بانگەواز دەکات کە ئەبێت لە خودایەکی دڵ بەرد وبێ بەزەیی، خودایەک کە هێج بەرامەیەکی لە دادپەروەری ووێژدان هەڵنەمژیوە وە”دژیکە” دورکەوینەوە .
محمەد وەک’مێبازێک” دەناسێنێت کە بەپێی باوەڕی زانایانی ئاینی سونەو شیعەش خۆیان”چونکە چاوی کەوتە سەر هەر هەرژنێک وئارەزوی جوڵا بۆی ئەوە هاوسەرەکەی ئەرکیتی کە لیی جیاببیتەوە هەتا لەو مارە بکریت” گاڵتە و سوکایەتی بەخودا دەکات کە شوێن کەوتەی شەهوات وئارەزواکانی پەیامبەرەکەیەتی و””پلەی کارخانەچێتی محمەدی”قبوڵ کردوە.:خودای موسڵمانەکان هەرکاتێک شەهوەتی پێغەمبەر جوڵابێت وە ئارەزوی ژنێک دەکات بە ئایەتێکی پێویستەوە جوبرەئیل دەچێتە سەروکاری بە شێوەیەک کە”پەڕو باڵەکانی جوبرەئیلی بێچارەش … لەم هەمو هاتو چۆیەدا هەڵوەری وتێکشکابون.
قورئانی نەک هەر بەکتێبێکی ئاسمانی نەدەزانی بەڵکو بەکتێبێکی دەزانی کە سەرچاوەی لە”خەیاڵاتی” محمەدو،”خەیاڵاتی بیکەڵک وباوەڕی پوچی”وەگتبوو.
لە دایک بونی ئیمامەکان لە پەهلەوی دایکەوە دەست پێدەکات وە پەیدا نەبونی ئیمام زەمان بە جۆرەئەفسانە یەک دەزانێت کە تەڵەکەبازەکان دروستیان کردوە و ساویلکەو جاهیلەکان دوبارەی دەکەنەوە. ئەو ڕستە پڕ مانایەی واڵتەر بهێننەوە بیرتان کە”یەکەمین ئاخوند یەکەمین فێڵباز بوو کەلەگەڵ یەکەمین گێلدا پەیوەندیان کرد.
بەهۆی دژە ژن بونی هێرشی توند ئەکاتە سەر ئیسلام.لەبەرگری کردن لەمافی ژندا وەکو ئینسانێک هێرش دەکاتە سەر پەیامبەر کە ئەسڵەن ئەو چ مافێکی هەیە کە بە هاتنەخوارەوەی ئایەتی حیجاب نیوەی بەنی بەشەری خستوەتە “زیندانی هەتاهەتایی” ژن لە ئەدەبیاتی ئاخوندی زادەدا ئینسانێکە کەلە بەرامبەر بێ مافی وستەمی سەر ژناندا بەرگری دەکات و ئەیەوێت ئازاد بێت لە بڕیاردان لەسەر ژیانی خۆی. ئاخوندی زادە بەسەر هیچ نانکۆکیەکی ئیسلام لەگەڵ خۆشیەکانی ئینساندا تێناپەڕێت.لەبەرامبەر کوشتن وئەشکەنجەی مۆڵەت پێدراو لە کایەن ئیسلامەوە بەرگری لە مافی ژیانی ئینسان دەکات.تەنانەت دوژمنایەتیەکانی ئیسلامیش لەگەڵ شادیەکانی ئینساندا لە نیگاتیژو وردبینانەکانی ئاغازادەدا بە شاراوەی نامێنێتەوە.
ئەو بەتەنها دژی خورافەتی ئیسلامی نیە.هەموو ئاینەکان بە”ئەفسانە” دەزانیت وەبۆ بەرگری لە ئینسانیەت لە دژی هەموو ئاینەکانە.بەکورتی ئەو تەنها ئاتەئیستێک نیەکە لەباوەڕی کەسییدا رزگاری بوبێت لە خورافەتی خودا.دژی خودایەکە،کە خەبات لە دژی خوداو خورافاتەکانی بە لایەنێکی گرنگی خەباتێکی کۆمەڵایەتی وسیاسی دەزانێت لە دژی دیسپۆتیزم(سەرکوت)و زۆرداری وبێ بەشی ونایەکسانی.دژە خودایی(Anti-theism)لایەنێکی شۆڕشە لەدژی بارودۆخی ئیستایە.لەم ڕوانگەیەوە چاولە(لاسای،و) ڕۆشنبیرانی ئەورپا دەکاتەوە کە ئەوەندە “بەرنگاری وخەباتیان کرد کە خەڵکیان هەڵخڕاند هەتا””ڕیوالیسیۆن،واتە شۆڕشیان کرد” و خۆیان “لە ژێردەستەیی مەسیحیەت ودەسەڵاتی پاپا وقەشەکان ئازادی کرد.
ناسیۆنالیزمی ئاخوند زادە
ناتوانیت باسی ئاخوند زادە بکەیت و سەبارەت بە ناسیۆنالیستیەکەی قسەنەکەیت.ئەویش وەک هاوسەردەمەکانی گیرۆدەی مەیلی ناسیۆنالیستی دژی عەرەبییە.باسی ئیسلام وەکو ئاینێکی عەرەبی دەکات کە ناکۆکە لەگەڵ کلتوری ئێرانیدا.توانج لە ئێرانیەکان ئەدات کە بۆ کارەساتەکانی نەتەوەیەک پرسە دەگێڕن کە لەگەڵ ئەوانەدا”نە هاونیشتیمانن ونە هاوزمان”نن.قەڵس دەبێت کە”عەرەبە سەباییەکان تایبەتمەند و سروشت دڕندەکان””کتێبە”فارسیەکانیان’سوتاند ولەناوبرد.سەرئەنجام شانازی بە پادشاکانی حەخا مەنشیە ئێرانیەوە دەکات و وەکو “پادشا فریشتە کردارەکانی فارس” ناویان دەبات “کە یاسای دادپەروەرانەیان”عەرەبەکانیان نابود کرد:” ئەی بەداخەوە بۆ تۆ ئەی ئێران!شکۆکەت لەکوێیە؟هێزەکەت لە کوێیە؟خۆشیەکانت لەکوێیە؟کەعەرەبە ڕوت وبرسیەکان هەزارو دووسەد وهەشتا ساڵە تۆیان بەدبەختکردوە”.
بەبڕوای من دەتوانیت ئەم ڕوانینە بە جدی وەربگریت کە ئەم بێزاریە لەڕادەبەدەرەی لە ئیسلامێک کە لە عەرەبستانەوە سەریهەڵداوەو پەیامبەرەکەشی کەسێکی سەر بە خێڵە عەرەبەکانە کاریگەری هەبوە لەسەر ئەم تێڕوانینە ناسیۆنالیستیەیی.وادەرئەکەوێت ناوهێنانی ئیسلام لەگەڵ عەرەبستان و پەیامبەرێک لە خێڵە عەرەبەکانە کە بۆتە هۆکاری ئەوەی هەرچی نەهامەتیەکانی خەڵکی ئێرانە شانبەشانی ئیسلام بە عەرەبەکانیش دەگشتێنێت.ئاشکرایە کە هەر ڕادەیەک لە بێزاری لە ئاینێک کەجگەلە داڕزاوی و سوکایەتی ودواکەوتویی و زەلیلی و خوێنرێژی هیچی لی سەوز نەبوە هێشتا ناتوانێت پاساو دەری هیج دەرەجەیەک لە ناسیۆنالیزمی دژی عەرەب و لەپەنای ئەودا کڕنوش بردن بێت لەبەرامبەر شکۆو مەزنی پادشاکانی دێرینەکانی ئیراندا.
باقڕ موئمینی لە لیکۆلینەوە بەنرخەکەیدا لە کتێبی “ئاین و دەوڵەت لە سەردەمی مەشروتەدا”سەبارەت بەچاوپۆشیەوە سەبارت بە ناسیۆنالیزمەکەی ئاخوندی زادە قسەدەکات.ئەڵێت ئەو سەرباری هیرشی بۆ سەر ئیسلام وەکو ئاینیکی عەرەبی و سوکایەتی بە عەرەبەکان”هاوسەنگی خۆی لە نێوان زیادەڕۆی و کەمتەرخەمیەکاندا لەدەست نادات و پیگەی خۆی وەک ناسیۆنالیستێکی دیموکرات وپێشکەوتوخوازی پیشڕەو دەپارێزێت”.
ئەبێت ئەوەش زیاد بکەی کە ناسیۆنالیسمی ئاخوندی زادە لەهەمان کاتتدا لەژێر کاریگەری پێوستی جینایەتی و کۆمەڵایەتی بۆرژوازی تازە سەرپیکەوتودایە بۆ دروستکردنی دەوڵەتی-میللەتە.ئەو لە ئەدبیاتەکانیدا نەک تەنها”قسە لەتوانای میللەت وپاراستنی نیشتیمان لە دەستبەسەراگرتنی نەتەوە بێگانەکان” دەکات.بەڵام لەهەمان کاتتدا”نیشتیمان پەرستی میللەتی فەرەنسا”و برەودان بە زانست وشارستانیەتی ئەوروپی ڕاسپاردەو و تەرویج دەکات هەتا بنەمایەک بۆ”ڕێکخستنی ئێرانیەکان بەشێوەی میللەتی یەکگرتو وسەربەخۆ وبەهرەمەند لە ئازاد وپیشکەوتویی”بێت.واتە لایەنێکی گرنگی تری ناسیۆنالیسمی ئاخوندی زادە هەوڵدان بوە بۆ سەربەخۆیی”دەوڵەت-میللەت” هەر بەو شێوەی کە پیشتر لە ئەوروپا بەئەنجام گەیشتوە.خەبات دژی دواکەوتوی کلتوری وئاینیش لایەنێکی گرنگی تری هەر ئەو هەوڵەیە*.
٢\١٠ ٢٠١٥
وەرگیڕانی کاوە عومەر
٢٣\٤\٢٠٢٠
ماویەتی …..
