ئاڵا یان ئالاى.. موحەممەد گەڵاڵەیی*
لە ڕۆژى ١٨ى کانوونى یەکەمى ٢٠٢٠ دا، لێکۆڵەرى کورد و خەمخۆرى ئەرشیف و بەڵگەنامەى کوردستان، مامۆستا نەوزاد عەلى ئەحمەد، لە هەژمارى تایبەتى خۆى لە تۆڕى کۆمەڵایەتى فەیسبوک دا، پرسیارێکى گرنگى لەسەر وشەى (میر ئاڵاى) کە لە کۆتایی پێشەکییەکەى کتێبی(ئەنجومەنى ئەدیبانى کورد) کە لەلایەن(ئەمین فەیزى)یەوە نوسراوە لە ساڵى ١٩٢٠ لە ئیستانبوڵ چاپ و بڵاوکراوەتەوە وروژاندبو، پرسیارەکەى ناوبراو ئەمە بو: دەپرسم ئەرێ گەلۆ وشەی ئاڵای ئێمە لە چییەوە هاتووە..؟
بۆیە لەڕووى ڕەهەندى مێژوویی بۆ وشەى ئاڵا، خوێنەرانى هێژا ئەم ڕوونکردنەوەیەى خوارەوە، وەک کۆلکە خوێندەوارێکى ناو کوردان دەنوسم و سوپاسگوزارم کە لێمى قەبوڵ بکەن، (میر ئاڵاى: بەڵام بەخۆى میر آلاى یان میر ئالاى) یە، ناونیشانى پێشوى کارەکەى ئەمین فەیزى بوە: میر ئالاى موتەقاعید: ئەمین فەیزى.
واتە: عەقیدى خانەنشین بو: ئەمین فەیزى.
مامۆستا نەوزاد عەلى ئەحمەد، مەغزاکانى ناو پرسیارەکەى ئەمە بێت کە ئایا وشەى ئاڵا لەم میر ئاڵایەوە(میر ئالاى)یەوە هاتوە بۆ فەرهەنگى نووسینى کوردى یان نا..؟ سەرچاوەى پرسیارە وروژێندراوەکەى مامۆستاى ناوبراو لە چاپى کاکە فەلاحە لە ١٩٨٢ وەک خۆى نوسیویەتى، کۆڕى زانیارى کوردی لە ساڵى ١٩٨٣ کتێبى (ئەنجومەنى ئەدیبانى کورد) بەڕێنووسێکى نوێ بۆ جارێکى تر چاپکردۆتەوە.
شایانى باسە؛ کتێبیى ئەنجومەنى ئەدیبانى کورد، کە لە ئەرشیفى بەندە هەیە، لەلایەن کتێبخانەى شارەوانى مەزنى ئیستانبوڵ وێنەى دیجیتاڵى لەبەرگیراوتەوە بۆ خوێنەران جارێکى تر دانراوەتەوە، ئەم کتێبە لە مانگى ربیع الاول ى ١٣٣٩ى کۆچى، کە بەرانبەر بە مانگى تەشرینى دووەم و کانوونى یەکەمى ١٩٢٠ دەکات چاپکراوە، یەکەم ڕۆژى مانگى ربیع الاول ى ١٣٣٩, ڕۆژى ١٣ى تەشرینى دووەمى ١٩٢٠بوە.
لێرەدا گرنگە هەندێ زانیارى تر بخەینە ڕوو، لە کتێبیى (ئەنجومەنى ئەدیبانى کورد) لە کۆتایی پێشەکییەکەدا لە لاپەڕە ١٠ دا, نوسراوە: میر آلاى متقاعد: امین فیضى، واتە: عەقیدى خانەنشین بو: ئەمین فەیزى، وشەى (آلاى) کە هێنراوەتە سەر ڕێنووسی کوردى ئێستامان لە ساڵانى هەشتاکان, ئەم دوو هەڵەى تێکەوتوە.
یەکەم: لە عوسمانى چۆن گۆدەکرێت وشەکە وەک خۆى بە ڕێنووسى کوردى نەنوسراوەتەوە، دووەم: لەهەر ئەگەرێکى زانراو و نەزنراو دابێت وشەى (آلاى بە ئاڵاى) نوسراوەتەوە, کە هەر ئەم هەڵەیەش تەواوکەرى هەڵەى یەکەمە و پێکەوە هەڵەکە تەواو دەکەن..بەڵام من هەرگیز ڕێگە بەخۆم نادەم، کە رەخنە لە مامۆستایان و بیرمەندانى وەک شوکر موستەفا و مەلا جەمیل ڕۆژبەیانى بگرم، کە زمانزانى گەورەى ناو کۆڕى زانیارى کورد بونە، چۆن ئەمەیان بەسەردا تێپەڕیوە..!؟ هەڵبەتە هەمومان مرۆڤین و ئاساییە هەڵە بکەین، تا مرۆش کارێک نەکات هەڵە ناکات، کەماڵى ڕەهاش هەر بۆ خواى گەورەیە..
بەکورتییەکەى دەبوایە لە چاپی کتێبی(ئەنجومەنى ئەدیبانى کورد) نووسرابایەوە: عەقیدى خانەنشین بو(میرى ئالاى): ئەمین فەیزى.. نەک وەک ئەوەى نوسراوە(میر ئاڵاى موتەقاعید: ئەمین فەیزى) کە هەڵەیەکە کراوە و تا ئەمرۆش ڕاست نەکراوەتەوە، چونکە خوێنەران دەیانزانى مەبەستى وشەى میرى ئالاى عوسمانى واتەى عەقید یان کۆڵۆنێڵ دەگەیەنێت. کەواتە: وشەى میر آلاى یان میر ئالاى, هیچ پەیوەندییەکى بە وشەى (ئاڵا)ەوە نییە لەڕووى پەرەسەندنى مێژووی وشەى ئاڵاوە بۆ ناو فەرهەنگى کوردى، بۆیە لەڕووى زاراوەى سەربازى مێژوویی و زمانى عوسمانییەوە لەخوارەوە چەند ڕوونکردنەوەیەک لە بارەى وشەى (میر ئالاى) یەوە دەنووسین.
سەبارەت بە وشەى میر آلاى کە لە کتێبەکەى ئەمین فەیزى بەکارهێنراوە، بەپێی ئەو زانیارییە سادانەى هەمە لە مێژووى عوسمانى و زمانەکەى، دەتوانین ئەم کورتە زانیاریانەى خوارەوە بنووسین:
وشەى میر آلاى لە فەرهەنگەکانى زمانى عوسمانى دا بەم مانایانە هاتوە: میر، واتە: سەرۆک، فەرماندە، بەگ، میر، فەرماندار، لە تورکى نوێ دا بەمشێوەیە دەنووسرێت وشەى میر و هاوماناکانى(Mir=Amir:Baş:Bey)
شایانى باسە وشەى میر آلاى(Miralay) کە بەزمانى عوسمانى بەمشێوەیە دەنووسرێت: میر آلاى، بە تورکى نوێ(Miralay) واتە: فەرماندەى چوار تابوورى عەسکەرى عوسمانى، لە زمانى سەربازى ئەمرۆدا وشەى (میر آلاى) بەرانبەر بە وشەى (عەقیدە) بە تورکى نوێ(Albay)دادەنرێت يان بەکاردەهێنرێت، هەروەها لە زمانى ئینگلیزى دا بەرانبەر بە وشەى(کۆڵۆنێل) دادەنرێت.
ئەم وشەى (میر آلای)یە؛ لە ناو سیستەمى سەربازى عوسمانى لە ساڵى ١٩٠٩ تا هەڵوەشاندنەوەى دەوڵەتەکە لە ٣ى ئادارى ١٩٢٤ بەکارهێنراوە، هەروەها دواتر لەسەردەمى کۆمارى نوێی تورکیا تا ساڵى ١٩٣٤ بەکارهێنراوە، بەڵام لە ٢٦ى ١١ى ١٩٣٤ بەپێی یاساى ژمارە ٢٥٩٠ کە لە پارلەمانى تورکیا دەرچوە، کە تایبەت بو بە (یاساى نازناو و بێ ناونیشانەکان), ئەم وشەیە (میر آلاى) لەناو سیستەمى سەربازى تورکیا سڕدرایەوە، لە شوێنى (میر آلاى=Miralay) وشە(Albay) دانرا، کە هەر لە بەرانبەرى دا ماناى(عەقید) دەگەیەنێت، شایانى بیرهێنانەوەیە کە بەپێی سیستەمى سەربازى دەوڵەتان دەگۆڕدرێت، وەک لە دەوڵەتى عوسمانى: نیشانەى دەوڵەتى عوسمانى کە وەک مۆرێکى بچووکى تەنراوى زێڕباو بە نوسین بوە لەگەڵ دوو ئەستێرە، لە وڵاتى خۆشماندا هەر تانجێک و دوو ئەستێرەیە..!
وشەى آلاى (Alay) لە (معجم صفصافی) کە فەرهەنگێکى گەورەى زمانى عوسمانییە، بەم مانایانەیش دێت؛
یەکەم: فەوج، گردبونەوە، ڕێڕۆیشتن، گردبونەوەى بێ شومار.
دووەم: چوار تابوورى سوپایی-سەربازى. سێیەم: نمایشى سەربازى، مەراسیم.
هەروەها لە فەرهەنگى زمانى تورکی نوێ دا، وشەى (Alay)، بێجگە لەم مانایانەى لە سەرەوەدا ئاماژەمان پێکردن، ماناکانى: گاڵتەپێکردن و تاقم و دەستەش دەبەخشێت.
وشەى دیکەیش هەن، وەک:
میر لوا: واتە: میرى لیوا یان فەرماندەى لیوا.
میر میران: واتەکەى هەر میرى میران یان فەرماندەى فەرماندەکان.
بۆ زانیارى خوێنەران: زمانى عوسمانى زمانێکى دروستکراوى پێکهاتبوە لە زمانى توركى كۆن و کۆمەڵێک زمانى زیندوو هەر لە خۆرهەڵاتى ئاسیا تا خۆرئاواى ئەوروپا و باکوورى ئەفەریقا..لەوانە زمانەکانى کوردى، عەرەبی و فارسی هەر ئەم سێ زمانەى ئاماژەمان پێکردوون بە وشەکانیان لەناو فەرهەنگى عوسمانى کۆن و تورکی نوێ دا، فەرهەنگێکى گەورە پێکدەهێنن، بەڵام هەندێ لە وشەکانى ئەم زمانەى ئاماژەمان پێکردوون لە زمانى عوسمانى و تورکییە نوێ دا مانا دەستەواژەیەکانیان دەگۆڕدرێن یان گۆڕدراون..مەرج نییە وشەیەک کە لە بنەڕەتەوە عەرەبی، فارسی یان کوردى بێت، لەلاى ئەوانیش(عوسمانییە کۆنەکان-تورکە نوێیەکان) بەکارهاتبێت هەمان ماناى دەستەواژەى وشەکە بداتەوە، چونکە دەستوورى زمانى عوسمانى و تورکی نوێ جیاوازن لە زمانەکانى تر جیاوازن کە ئاماژەمان پێکردن..!
هەروەها زمانى تورکی عوسمانى سێ قۆناغى پەرەسەندنى مێژوویی تێپەڕاندوە، کە ئەمانەن: زمانى عوسمانى کۆن لەسەدەى سیانزەهەم بۆ سەدەى پانزەهەم، زمانى عوسمانى کلاسیک لە سەدەى شانزەهەم بۆ سەدەى نۆزدەهەم، زمانى عوسمانى نوێ لە سەدەى نۆزدەهەم بۆ سەدەى بیستەم.
————————————————————-
سەرچاوەکان:
یەکەم: (کتێب بەزمانى):
١-اکمل الددین احسان اوغلى(اشراف و تقديم): الدولة العثمانیة تاریخ و حضارة, ترجمة: صالح سعداوي، مجلد٢، مرکز الأبحاث للتاريخ والفنون والثقافة الإسلامية باستانبول, ١٩٩٩، ص٧.
٢-امین فیضى: انجمن ادیبان کرد, مطبعە ترجمان حقیقت, استانبول, ١٣٣٩ [1920]. ل١٠.
دووەم: (فەرهەنگ):
١-أ.د. الصفصافی احمد القطورى: المعجم الترکی-العربی المعاصر، ط٨, بدون مکان الطبع، القاهرة، ١٤٣٣هـ-٢٠١٣م، ص١٨.
٢-أ.د. الصفصافی احمد القطورى: القاموس عثمانی-ترکی-عربی(معجم صفصافی٢)، مراجعة: عبدالله تومساک، ط٢, بدون مکان الطبع، القاهرة، ١٤٣٣هـ-٢٠١٢م. ص ص ٢٧، ٦٥٦-٦٥٧.
*مامۆستا لە بەشى مێژووى فاکەڵتیی ئاداب-زانکۆى سۆران.
