گەڕانەوە لە فەنتازیاوە بۆ كەتوار(واقع) و لێكدانەوەیەكی تیۆری..لێكۆڵینەوەی : ڕێباز محەمەد جەزا
گەڕانەوە لە بۆ فەنتازیاوە بۆ كەتوار(واقع)
(خوێندنەوەیەكە بۆ چەمكی گەڕانەوە لەدەقی ، لەنێو ماساییەكاندا “لەگەڕانەوەم بۆ ئەفریقا ” ی پێشەواكاكەیی )
نووسەر : پێشەوا كاكەیی
بەرواری بڵاو بوونەوە 25/9/2019
بڵاو كەرەوە : ماڵپەڕی كولتوور مەگەزین
www. Cultureproject.org.uk
لێكۆڵینەوەی : ڕێباز محەمەد جەزا
سەرەتا :
شاعیر مرۆڤێكی كۆسمۆپۆلیتیە، خاوەنی مەعریفەو جیهانبینی و تێگەیشتنی خۆیەتی بۆ واقع و سروشت وكەرەستەو ئامڕازە فیكریەكانی خۆی ، هێز لە گەڕان و دۆزینەوەو مەشق و دۆخە جیاوازەكانی وەردەگرێت و دەشێت زیاتریش لە بارەی ئەم كەسە گەڕیدەیەوە بوترێت بەڵام ئایا ڕاستیەكە بۆ هەمووان وەك یەك زانراوە ؟ گرفتی ئەم دۆزە لەوەدایە كە بە شێك لە بەهرەداران و خاوەن كەسایەتی و خاوەن پێگەكانی ناو بوارەكەش خۆیان لەم پرسیارە لادەدەن !! تاوای لێدێت كەسمان دەست نەكەوێت پرسیارەكانی خۆمانی لێبكەین و بەرهەمە ڕژد و كرچ و كاڵەكانیشمان لەیەكتر بۆجیابكاتەوە ، لەبەرئەوە ئەم لێكۆلێنەوەیە ئەو مافە دەدات بەخۆی كە بەبەر پرسیارێتیەوە كار لەگەڵ ئەو میتۆدەدا دەكات و بەبۆچوونی ئەم كاركردنە ، كێشەی ” مامەلًەی گەڕانەوە و فەنتازیا و كەتوار” كێشەیەكی میتۆدی و فكری و مەعریفیەو دەبێت یەكلابكرێتەوە .
دەقی واڵای ( لەنێو ماساییەكاندا “لەگەڕانەوەم بۆ ئەفریقا ” ی پێشەواكاكەیی )، یەكێكە لەو نووسینانەی كەدەبێت بەڕژدی بخوێندرێتەوە و بەپێویستی دەزانم لەڕوانگەیەكی وەسفی و دوور لە پیاهەڵدان – مدح – یان دژ – چد – كاری لەسەربكەم .
لەگەڵ ئەوەی ئەم دەقە واڵایە بەچەندین شێوەو میتۆدو بەرنامەی جیاواز دەخوێندرێـتەوەو رٍِاڤەدەكرێت ، دەتواندرێت وەكو دەقێكی شیعری و هەڵگری زناك و خوازەو واتا شیعریەكانیش بێت چونكە هەموو بەرهەمێك دەخوازێت چەند كەسێك لە پسۆڕیەجیاوازەكان ئیشی تێدابكەن ، تاكو بەوردی بەناو هەموو بەش و پێكهاتەكانیدا ڕابگەن و گرنگیشە ئەم پسپۆڕیانە لەسەرەتاو دەستپێكی كاركردنیاندا تاكو كۆتاساتەكانی خوێندنەوە بمێننەوە وەكو بەشێك لەبەرهەمەكە ، ئەمەش لەچەندین بۆنەی جیاوازدا باسمكردووەو لێرەشدا جەختی لێدەكەمەوە ئەوەیە ئەم كارە بۆ تاكە كەسێك كەمێك ئاڵۆز و قورسەو ئەمەی منیش دەیكەم جۆرێكە لە ” اجحاف – مافخۆری ” لەبەرئەوە، تائەو جێیەی دەتوانم سنووری قسەكردنم بەرتەسك دەكەمەوەو فراوان و گشتگیر نادوێم و لەنێوان سێ زاراوەدا دۆزەكەم بەیان دەكەم ، بەڵام ئەوەی گرنگە لێرەدا قسەی لەسەر بكەم جیاكاری نێوان ” گەڕانەوە لەفەنتازیاوە بۆكەتوار ” كە وەكو كێشە دەیخوێنمەوەو یەكاڵای دەكەمەوەو دواتر هەمان پێوەری تیۆری دەهێنم بو تەواوی پێكهێنەرەكانی دەقەكەی پێدەخوێنمەوەو هەوڵدەدەم ڕاڤەی بكەم ، چونكە دەق دەربڕینە لە زیاد بوونی ئارەزووی ڕەمەكیانەی مرۆڤ بۆگەڕان بە دوای قەلەقیدا كە پانتاییەكی كراوەو هاوبەش بۆداهێنانی بەكۆمەڵ و جەختكردنەوە یە لە برینە كۆنەكە لە دڵی بوندا. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا لەسەر دەمێكدا دەژین ، ناسنامەكان ناڕوونن یان لانی كەم ئاڵۆزن و زۆربەی جارەكانیش نادیدەن ، لەبەرئەوە ئەم دۆزە سەر ڕێگا دەخەم وبەكێشەی دەكەم .
پوختە:
ئەم لێكۆلێنەوەیە بەشێوەیەكی گشتی، پشتی بەستووە بەدووجۆر تێگەیشتن، كە هەریەكەیان تایبەتمەندی و گرنگی خۆیان هەیە و نابێت فەرامۆش بكرێن و گرنگە و پێویستی بەووردەكاری زیاترە :
یەكەم :
ئەو تێگەیشتنەی لەسەرچاوەو نووسینەكانی سایت و كتێب و گۆڤارو ماڵپەڕو …هتد بەرهەم هاتوون ،
دووەم :
ئەوسەرچاوانەی كەپەیوەستن بەخوێندنەوەو هەندێكیان مەعریفەی كەسی لێكۆڵەرەو هەندێكیان ” شژرات –پڕیشك” ی بەرهەمەكە و لەڕێی خوینَدنەوەوە كاریگەریەكەی دەخوێنینەوە ، بەگشتی ئەم لێكۆڵینەوەیە پێكهاتووەلە :
بەشی یەكەم : ناساندنێكی سەرەتایی بۆچەمكەكانی “گەڕانەوە و فەنتازیاو كەتوار ” لەدەقدا و تێگەیشتنێكی میتۆدی بۆ بەرهەمەكە .
لەبەشی دووەمدا : گەڕانەوە لە فەنتازیاوە بۆ كەتوار(واقع) و لێكدانەوەیەكی تیۆری.
ئەنجام : ئەم لێكۆڵینەوەیەم لەچەند خاڵێكدا پێشەكەش دەكەم .
كۆتایی : تایبەت دەكەم بەو ساخكردنەوەی تیۆرییانەی بەرهەمەكە. پاشان كۆتایی بە لێكۆَڵینەوەكەم دەهێنم و لیستی سەرچاوەو پەڕاوێزەكانیش دەخەمە ڕوو لەگەڵ لیستی سەرچاوەكان .
بەشی یەكەم :
چەمكەكانی ( گەڕانەوەو فەنتازیاو كەتوار ) :
زۆربەی ئەوانەی لەناو میتۆددا كاریان كردووە یان شارەزاییەكی تیۆری و پراكتییان هەیە بەئاڕاستەی نزیك لەیەكتریان دادەنێن و لەڕووی مەعریفیەوە پاشخانی ئەدەبی كوردی كەمترینجار قسەیان لەبارەوەكردووەو دەكەن یان لێیان تێكەڵدەبێت و بەئاسانی لەیەكتریان بۆجیاناكرێتەوە ، جابۆئەوەی لەو هەڵە مەنهەجی و فكریە بەدووربین ، سەرەتا لەپێناسەكردنەوەی چەمكەكانەوە دەستپێدەكەین و دەپرسم : گەڕانەوە چییە؟ فەنتازیا چییە ؟ كەتوار چییە؟
*گەڕانەوە چیە؟
بۆئەوەی بتوانین پێناسەی ئەم چەمكە بكەین دەبێت بزانین ، گەڕانەوە كاتێك واتا دادەت بەدەستەوە كەبزانین لەدنیای ئێمەدا ، ئەم چەمكە كاری پێنەكراوەو كاری لەسەر نەكراوە ، وەكو باسل أبو حمدە دەڵێت :” گەڕانەوە بۆ..” بۆنمونە گەڕانەوە بۆ ڕووداوێك یان مێژوویەك یان بەسەرهات و كارەساتێك لە دۆزی سەربەستی و چەمكەكان لەگشتگیریی و ئیستبداد و سیستمی چەمكە هەڵكۆلًَراوەكان و بارزكردنی دەستەواژەكانی پێشوو ” گەڕانەوەی هاوسەنگی ” (www.alnayan.ae ) هەروەكو دارا عەبدالله دەڵێت : گەڕانەوە ( ” هاوڕێیەتی گەڕانەوەی مانەوەی قەیرانەگەورەكانی هەیە “( www.alaraby.co.uk) چەمكی گەڕأنەوە پەیوەستە بە كەسی گەڕیدەوە ، لەكوێیە؟ تابتوانین واتاكەی دیاری بكەین بۆنمونە گەڕانەوە لەشوێنێكی دیاریكراودا واتایەكی هەیەو گەر گواستمانەوە بۆجێگەیەكی تر و شوێنێكی تر واتاكەی و پێناسەكەشی دەگۆرێت ، لەپەیوەست بەم ناونیشانەوە دەبێـت بزانین :” لەدەقی ، لەنێو ماساییەكاندا “لەگەڕانەوەم بۆ ئەفریقا ” ی پێشەواكاكەیی ) ئایا گەڕاوەتەوە؟ یان دەگەڕێتەوە ؟ كەواتە گەڕأنەوە لێرەدا بریتی دەبێت لە گەڕانەوە لەجوگرافیایەكی گریمانەكراوی نووسەرو پشت بەستوو بە فەنتازیاو خەیاڵ كەواتە بۆئەوەی بتوانین لەبەركارهێنانی ئەم چەمكەدا تەندروست بین پێویستمان بەوەیە بزانین واتای گەڕأنەوە بەواتای بڕینی سنوورەكانی خەیاڵ و وێناكردنی خەیاڵی شاعیر نەك گەڕأنەوە بۆ جوگرافیایەكی بەرتەسك و تەنگەبەر ، بەكاردێنم .
- فەنتازیا چییە؟
یەكێكە لەچەمكە بەكارهاتووەكانی ناو ژیانی ئەدەب ، لەزۆربەی زمانەكاندا . بەڵام مامەڵەی نەزانانەو خراپی لەگەڵدا كراوە لێرەدا هەوڵدەدەم ئەمە رێك بكەمەوە ” فەنتازیا لەبارەی واقعی ژیانیەوەیە لەروئیایەكی نامەئلوفەوە “(www.wikipidia.org) وشەی فەنتازیا “fantasia” و فانتازی ” fantasy”جۆرێكی ئەدەبیە لە سیحرو شەحوەزەو ئەوانەی تر كە خەرقی شتەكان دەكەن لەسروشتدا وەكو توخمێكی بنەڕەتی لە پلۆت و گێڕانەوەدا ” (www.io.hsoub.com) ت.ی. أپتر لەكتێبی “ادب الفنتازیا” دا كە ساڵی 1982بڵاوی كردووەتەوە زاراوەی “الفنتازیا ” لەئەدەب و گرنگی بەدەستهێنانی لەكاری داهێنەرانەدا پشتی بەستووەبە”بابەت ” ی سەرەكی ، ئەپتەر باسی لەوەشكردووە كە “وەكو باوە ڕووداوەكانی دەكەونە جیهانی گۆشەگیر لەجیهانی خۆمان لە كات و شوێن ، یان كاری مێژوویی و خەیاڵی و ڕەمزی “(أپتر : 1989ص9و10) لەمەوە دەگەمە ئەوەی بڵێم : فەنتازیا لێرەدا و بەپێی خوێندنەوەی من بریتی دەبێت لە : دەقێك كە پێكهاتەكانی لەڕووبەرێكی ناواقعی و پشت بەستووبە بابەت و لەدەرەوەی كات و شوێن خۆی بەیان دەكات و لەدیدیگایەكی نامەئلوفەوە جۆرێك لەجادوومان لێدەكات و لەناو سروشتی خۆیدا ، ئاوێزانمان دەكات . - كەتوار چییە؟
لەگەڵ ئەوەی سەرچاوەی زۆرمان هەیە بەزمانی كوردی و دەتوانم بڵێم زۆرترین ڕووبەری دنیای ئێمەی گرتووەتەوە بەڵام گرنگە هەندێك پێناسە لێرەدا دابنێین و دووبارەیان بكەینەوە لەوانە : ” واقع ، وقعوع” لەزمانی عەرەبیدا ناوی بكەرە ، بەدەستهێنانی ڕاستیەكی پێچەوانەی خەیاڵە (www.arabdict.com) واقع یان واقعی یان ریالزم دەكاتە :” حاڵەتی بینینی واقع بەوشێوەیەی كەهەیە ” ( پیرباڵ: 2004،ل85) كەمال میراودەلی دەڵێت :” .. ڕیالیزم پەرە پێ دانێكی گرنگی رۆمانسیزم بوو .. بێزاری وناڕەحەتی و ڕق بوونەوەی رۆمانسێكان لە كۆمەڵی سەرمایەداری گۆڕدرا بە ناوەرۆكێكی پێشكەوتووتر ، لەفۆرمێكی بابەتی و هێمن و ڕوانگەیەكی وردوو دووربیندا .” ( میراودەلی : 1979ل277) .
من ئەو پێناسەیە جێبەجێدەكەم لەم لێكۆڵینەوەیەدا كەڕەنگدانەوەی سەرچاوەكانە كەئاماژەیان بۆكراوە بریتیە لە: بەدەستهاتووەیەكی دەرەوەی خەیاڵ و بینیەتی بەو جۆرەی كەهەیە لەفۆرمێكی پێشكەوتووتر لەوەی پێش خۆی كەهەبووە.
بەشی دووەم :
گەڕانەوە لە فەنتازیاوە بۆ كەتوار(واقع) و لێكدانەوەیەكی تیۆری.
دەقی واڵا ، ژانرێكی ئەدەبییە و پێگەیەكی گرنگی هەیە لە ئەدەبی هاوچەخدا و بەردەوام بەرە و هەڵكشان و ململانێ دەچێت لەگەڵ زانستەكان و فەلسەفە دا ودروست بووی ئیپۆك(چاخ) ی خۆیەتی هەر بەویش كاریگەرە ، وەكو رۆلان بارت دەڵی : “ئەدەب كەتواریە ، واتە درەوشاوەی ئەو كەتوارەیە ، كەبەڕێگای خۆی مامەڵە لەگەڵ مەعریفەدا دەكات ” (محەمەد جەزا ، ژمارە: 3662، 2011)بەپێی ئەو هەلومەرج و بارودۆخەی كە ژیانی مرۆڤەكان پیایدا تێپەڕ دەبن. ئەم هۆیە وا دەكات ، ئەرك و رۆڵی دەق و نووسەر كەمێك گۆڕانكاری و قورسی و بارگرانی بۆ دروست ببێت چونكە پیشاندانی روخساری لۆژیكی لە خوێندنەوەی دەقی واڵادا وەكو بلانشۆ دەڵێت : “بەدواداچون و ژیانی نەبێت لەساتی وەڵامدانەوەدا ، ئەوا بەچێژیش نابێت” (هەمان سەرچاوە ) پێشەواكاكەیی لەدەقەكەیدا ” لەنێوماساییەكاندا ، لەگەڕانەوەم بۆ ئەفریقا ” دا دەنووسێت :
” هاتووم كارتان بەوە نەبێت چۆن بیردەكەمەوە ، چۆن مێژووتان لەشیعرمدا دەنووسمەوە ، لێ وەك هەندێك لەفارسەكان نیم بڵێم : زمانی كوردی لەپریشكی وشەم دەرچووە ، ئەوەی زمانناس نەبێت ، ناتوانێت مێژوو بنووسێتەوە ،… “(www.clutureproject.org.uk) كەتەماشای ئەم چەند دێڕەی كاكەیی دەكەین ، نووسەر جەنگێكی بەرپاكردووە بەبێ ئەوەی خۆی لە قەرەی هیچ میتۆدێكی ڕەخنەیی بدات ، بەزمانێكی پڕلە غرورو بەو پەڕی كەماڵی خۆیەوە جەنگێكی بوونناسانەو ڕیشەییانە لەگەڵ ( زمان و نەتەوە ) دەكات و وەكو بەرپرسیار لەو بوونەو لەو ئاسۆیەی بەزمانكەی هەیەتی، بەردەوانم دەبێت و دەڵێت :
” نازانێت كەخاوەن زمانێكم ، پڕیشكی وشەم بەردەیان شوێن كەوتووە ” ( هەمان سەرچاوە )
بەهەرحاڵ من لەو باسە دەردەچم و هەوڵدەدەم ، بەرەنجامی ئەزموون و خوێندنەوەو دەست رۆیشتوویی خۆم بەردەوامی بە شیكاری ئەم دەقە بدەم ، دەقێك كە كار لە مێژوودا بكات ، وەكو هەرجۆرێكی تری شیعر كۆمەڵێك بنەماو ڕێسای تایبەتی خۆی هەیە، كەجیای دەكاتەوە لەجۆرەكانی تری دەقی واڵا ، ئەمەش بەسروشتی خۆی چێوەیەك دروستدەكات بۆ گفتوگۆو مشتومڕی ئەدەبی ..بۆ نمونە كۆمەڵێك بنەماو سیفات هەیە، كە وا دەكات ئەم دەقە واڵایە لەڕیزی دەقە لۆكاڵی و ناوچەییەكان دووربكەوێتەوە و گەردوونی خۆی بەیان بكات .
كاكەیی دەنووسێت :
“لەژوورێكی بچوكەوە هاتووم و بەپەنجەرەدا ڕامكردووە ،
چۆن دەزانم خەیاڵم ئەفریقیە ” ( هەمان سەرچاوەی پێشووتر ) .نووسەر ددانپێدانانێكی ڕاستگۆیانە دەكات ولەیەك كاتدا باسی ئەوئاستە لەفڕینی خۆی دەكات لە جوگرافیایەكی تەنگەبەردا بەرەو گەشتێكی فراوان و پەنجەرەیەكیشی كردۆتەوە و ڕایكردووە كەئەمەش پرسی ئەوە دروستدەكات نووسەر لەچی ڕادەكات ؟ هەرخۆی وەڵام دەداتەوە و دەڵێت :
” هەمووڕەنگەكانم خۆش دەوێت ،
وەلێ لە ڕەنگی سووری لای خۆمان ڕامكردووەو هیچ نەبێت ئەو ڕەنگە سوورەی لائێوە بەخۆم شاد بكەمەوە ” (هەمان سەرچاوەی پێشووتر)لەڕێی ڕەنگی سوورەوەیە گەشتەكەی هاوشێوەدەكات بەبیركردنەوەی ماساییەكەوەو دەپرسێت : “ئاخۆ ئێمە خێڵین یان نەتەوە ،…” (هەمان سەرچاوە) ئەمە ئەو گرێیەی بۆكردینەوە كێشەی “خێڵ و نەتەوە دوو بابەتی سوسیۆلۆژیای سیاسەتن وچەندین خوێندنەوە لەخۆدەگرن ئەمەش بەدەر نیە لە ژێر خانی مەعریفی و زانستی نووسەر كەدەیەوێت لەڕێی ئەوزانستەی هەیەتی پێمان بڵێت : گومان وبیركردنەوەكانم ، دەبەمەوە ناودەق و سەرلەنوێ هاوتای دەكەمەوە لەگەڵ ماساییەكان .
” بەم وشكە ساڵیە ڕاهاتوون ، پزیشكانی دونیا پشتیان كردۆتە ئێرە ، هەمووشیان چاویان بڕیوەتە گیای ئێرە ،….. ” ( هەمان سەرچاوە)
بە كێشە كردنی ڕوداو وەك كەلتورێك نەبۆتە بەشێكی زیندو دانەبڕاو لە ژیانی رۆشنبیری ئێمە و زۆر بە كەمی و تا ڕادەی نەبون هیچی لەسەر نەوتراوە و نەكراوە، بۆیە ئاسان نیە نووسەرێك بێـت و بمانباتەوە بۆ رەچەڵەك و دروستكردنی لێدوانی رەسەن لەو بارەیەوە، چونكە دەبێت مرۆڤ دەرك بەوە بكات، ئەو شعورە لەلای خۆی دروست بكات، كە كێشەیەكە و قەیران بەدوای خۆیدا دەهێنێت !! ئەگەر بەم شێوەیە بمێنێتەوە. هەڵبەتە ئەمەش كاتێك دێتە بەرچاو كەلە مانا سایكۆلۆژییەكەی دوور بخەینەوە و دایماڵین لێی، بە مانایەكی تر مەبەست لە كێشە گەرانەوەیە، بۆ پرسە بنەرەتی و سەرەكییەكان بەگشتی و دەقی ئەدەبی بەتایبەتی، كە لێرەدا مەبەستمان لەپرسە سەرەكییكانی “دەق / مرۆڤە” وەكو ئەدەب و دەستپێكردنی چڕو پری گفتوگۆكان لەسەر دڵی بابەتەكان كە خودی ، كێشە”یە واتە كاتێك كە ئیمە دەزانین “كێشە” مانایەكی جیاواز لە مانا باوە سایكۆلۆژییەكان لەخۆ دەگرێت ، خۆ بەخۆ لە”ئاژاوە”جیا دەێتەوە و پرسیاری رەسەن و دروست لە دایك دەبن .جوگرافیایەكی فەرامۆشكراو بەڵام بەزمانێكی فەنتازی و بەكەرەستەیەكی واقعی و گەشتێكی دوورمەوداو گەڕانەوەیەك كەهەمیشە لێرەو لەم زەمینەو لەسەر ئەم بستە زەمینەدا هەمیشە ئامادە كەچی بەردەوام واقع جۆلانێ دەكات لەنێوان ئێرەو ئەوێی زەمین و كیشورە دەبڕێت فەنتازیا تائەو ڕادەیەی ڕەگەزی مرۆڤ تەواو مرۆیی و هاوخەم و هاودۆزو هاوكێشە دەبنەوە لەكەرەستە فیزیكی و سوودخوازیەكاندا كە تێكەڵەیەكە لەكێشەی كورد بوون و ئەفریقی بوون و لەپێش هەمووشیاندا مرۆڤ بوون .
كەواتە كە باس لە كێشەی نووسین دەكەین بەگشتی مەبەستمان ، لەو باس و خواسانەیە كەپەیوەەستە بە ژینالۆژیایی ژانرەكە وە كو ئەدەب و بەستنەوەی بەتێڕامان و تێفكرینی وجودی و فەلسەفی و بون و نەبونەوە و لەئاستیكی تریشیدا خراپ بون و كەوتنە قەیرانی ئەدەبییەوە و لێرەدا كیشەكە گەورە دەبیت بۆ مانا گەورەكەو باسەكە هەستیار دەكات, واتا كیشەی بون و نەبونی ئەم دەقە وەكو ژانرێكی ئەدەبی دروست دەبێت, بە دیویكی تردا نەبینیی وەكو كێشە و بایەخ پێنەدان و پشت گوێ خستنی دەبێتە بەشێكی تری گرفتەكە و بەهەردوو كیشیان بەدوای خۆیاندا قەیران دەهێنن, نەك ئەو تێگەیشتنە سواوەی كە مەسەلەی فرۆشتن و ئەزبەر كردنی لەلایەن كۆمەلێك خەڵكی نەشارەزاوە بكەنە پێوەر بۆ “كیشە”و بگرە”كیشە”مانای فراوانتر و قوڵتر و گەورەتری هەیە و لەبنچینەشدا بۆ مشت و مڕی فەلسەفی گونجاو ترە وەك مانا بازاڕی و باوەكەی…….
بۆیە لێرەوە دەبێت بگەڕینەوە بۆ ڕۆڵە سەرەكییەكەی نووسین، لە ڕووی بنیات و لە جیهانی مۆدیرندا و خویندنەوەی وەكو”دۆكترینیكی-عقیدە”یەكی شایان بەخوڵقاندندنی فۆڕم و شیوازی جۆراوجۆر. یان بە مانایەكی تر بەخویندنەوەی كیشەكان دەتوانین لێكدانەوەی درووست بۆ دەق بكەین، واتە كاتێك نووسین بەگشتی دەبێتە كێشە و ئاوس دەبێت بە یەكەكانی فەلسەفە و تەكنیك و مێژو…هتد. ئەوە مانا راستەقینەكانی دەردەكەون و خوێندنەوەیش دەبێتە دەرخەری ئەو لایەن و نهێنیە شاراوانەی دەق و گەیشتنە هەناوی داهێنان- لێرەوە پرسەكە بەرە و شوێن و بابەتی دەڕوات، كاكەیی دەنووسێت :
“منیش گوتم :
ژنە عاریفێكی دراوسێمان ، دوای دوو دەیە :
بۆپارووە نانێك ، تەسبیحەكەی فرۆشت ،
كەپڕبوو لەیادگاری زیكر !”( هەمان سەرچاوە)
یەكێك لە دروشمەكانی (جۆرج باتای) ئەوە بو كە دەیگوت:”پەسند كردنی ژیان تا سەرە مەرگ ” ( ئەحمەدی ، 2005،ل125)
ئەگەر لەم رستەیەوە بچینەوە ناو دەق ، ئەوە دەبینین هەڵبژاردنی بابەتەكە خۆی كێشەیە لەسەر ئاستی(نەتەوەیی و تاكە كەسی) ، لە ئاستە نەتەوەییەكەیدا، كێشەی خەباتی نەتەوەیەك بە دیار دەخرێت، كە بەدرێژای سەدەیەك و هەتا ئێستایشی لەگەڵدا بێت، كێشەی پەسەندنی كردنی ژیان خۆیەتی ، لەم ئاستەیدا دوودەیە دەبێتە (خەم ) خەمێكی وجودی و قورس و خاڵی لە مانا سایكۆلۆژیەكەی، وەكو ئەدەب هەڵگری پەسەند كردنی خەمەكانی بوون خۆیەتی ، كە لە ئێستادا چەندان بابەتی گرنگ و نیشتمانی هەن فەرامۆش كراون و پەراوێز كەوتون، هەروەكو چۆن (باتای) وتویەتی :” ئەدەبیات یا هەموو شتێكە یا هیچ. ” (هەمان سەرچاوە ل137) ئەدەب كە دەمانخاتە سەر كەڵكەڵەی (بوون) وەكو بابەتێكی گرنگ و پڕ لە بەرپرسیارێتی، لەم كاتەدا نووسین دەبێتە نمونەیەكی بەرجەستەی پڕ لە كێشە و لە لایەكی تریشەوە یەكانی نەتەوەو (خەم) ی نوسەر لێرەدا دوبارە زیندوو كردنەوە و بەرز ڕاگرتنی ئەو كەسایەتیە یانەیە كەلەمێژووی دوورو نزیكی ئێمەدا تێكەڵ بوون و بە بەرگێكی داپۆشراو بە ئەفسانەو داستان و هونەریانەو ئەدەبیانە نووسراونەتەوە .
( كێشە) لەم دەقەدا وەكو (بابەت) جیاوازە لە (ئایدیا)كانی نوسەر وەكو (كێشە)، بەڵام لە هەمان كاتیشدا یەكانگیرو هاو مانا لەڕووی فەلسەفیەوە، بەڵام لە ڕوویەكی ترەوە زیندوویی و بەها داری خۆی دەگەیەنێت هەروەكو چۆن چەندان نمونەی زیندوو هەن لە نهێنی ئەم سروشتە تایبەتە ی ناو دەقەوە سەرچاوە دەگرن ، لێرەدایە كە مۆدێرنیزم پاساوی خۆی لە دابڕانی مێژوییەوە بەدەست دێنێت كاتێك لە دابڕان تێدەفكرێت نازانێت لە ڕاڤەی خۆی بۆ مێژوو، خۆی دەرباز بكات ، تێدەگەین ئەم نووسینە بە مانای (كێشە )سەر بەساتی دروست بونی فەنتازیاخۆیەتی و زادەی ئەو ساتەیە كە بەرەو ڕووی ئاراستەی گونجاوی خۆی دەڕوات كەكەتوار ( واقع) ەو ، لەوێوە نووسە ردەگەرێتەوە بۆناو ئەو جوگرافیایەی كاری تێداكردووەو دەنووسێت :
“ئەم سەفەرەم درێژە دەكێشیێت ، نازانم لەكوێدا هەناسە دەموەستێنێت ، دەڕۆم تاتروسكایی مرۆڤایەتیی ببینم ، دەرۆم تازمان و شیعر بەرەو شوێنێكی دیكە بەرم . شیعرە ڕێ / پێی گوتم : بگەڕێوە نێو ئەفریقاو قوڵتر بدوێ ، تانامۆیی /خەیاڵ / واقیع/ هەقیقەت و دونیای كۆنە خێڵی دوێنێ … لەبەرگێكی دیكەی شیعری ئەمرۆدا بدوێ “. (هەمان سەرچاوە )
مەبەستمە ئەم بێژەیە ببەستمەوە بە چەمكە بەكارهاتووەكانی بەشی یەكەمم كەوەك كێشە لێی دواوم ئەم بەشەی كۆتایی (لەدەقی ، لەنێو ماساییەكاندا “لەگەڕانەوەم بۆ ئەفریقا ” ی پێشەواكاكەیی ) ، زۆر جوان كێشەكان دەباتەوە سەر خودی شتەكان ئەگەر كەمێك ڕونتر بدوێم (كێشە )دەباتەوە بۆ خودی ئەدەب و ڕەسەنایەتی ودوورلە جوگرافیا بۆنیشتمان ولێرەدا هوشیاری گەڕانەوەیە بۆ دۆزینەوەی دۆگمەكانی نوسین و بە (دۆكترین ـ حقیقەت ) كردنیان و بردن و فڕاندن یان بۆ ناو یەكەیەكی گەورەتر كە خەمی (نیشتمان و نەتەوە)یە .
ئەمەیە ئەو هوشیارییەی كە (كێشە) دروست كەریەتی و بە تەنها كێشەش دەتوانێت ئەو ناسنامەیە ببەخشێ و نوسەر بە فێربوون و فێركردن لە ڕابردوەوە , ئەو خەمە پەخش دەكاتەوە كە خەریكە لە یادەوەریاندا كاڵ دەبێتەوە یان خەریكە ڕوو لە نەمان دەكات .واتە لە ساتی خوێندنەوەو تێفكرینەكانی نوسەرەوە بەرەو زیاد كردنی پەژارە دەچین . چونكە لە یەك كاتدا (نوسەر ) فێربوەو (فێریش )دەكات كەسێك كە فێربوونی تەڵاق دابێ چ باكی بە پەژارە هەیە یان چی لە خەم بكات بە مانایەكی تر بە خوێندنەوەی ئەم دەقە (فێربوون ) زیاد دەبێت و پەژارەو خەمەكانیش گەورە دەبن و زیاد دەكەن و بە پێچەوانەشەوە ڕاستە .
ئەنجام :
دوای ئەوەی بەدووبەش و بەشێوەیەكی چڕ ، ئەوەمان دەرخست كەدەقی واڵای لەدەقی ، لەنێو ماساییەكاندا “لەگەڕانەوەم بۆ ئەفریقا ” ی پێشەواكاكەیی ) چەندین بابەتی هەستیارو واڵای پێشكەشكردووە بەچەند خاڵێك كۆی ئەو ئەنجامانەی پێی گەیشتم بریتین لە :
1- نوێكردنەوەی كەسایەتی / ئەمە یەكێكە لەو سیفاتانەی ، كە هەر دەقێكی واڵای پێ دەناسرێتەوە ، واتە(كەساندنی نووسەر و پاڵەوان بوون لەناو مێژوو و دووبارە دروستكردنەوەی لە فۆرمێكی ئەدەبی دا ، دەبێتە هۆی سەرلەنوی دروستكردنەوەی كەسایەتی ، كەبۆمرۆڤێكی گەڕیدەی كورد كەدەیەوێت زەمەن ببڕێت و بگاتە دەرەوەی سنوورەدیاریكراوە كان كەلەیەك كاتدا ئێرەوئەوێ زەمینێكن نیشتمانی شاعیرن .
.2- زیندووكردنەوەی (زنجیرە ڕووداو ،خەبات ، یان یەكێك لەچاخەكانی مێژوو)، كە لەم خاڵەشدا مەبەستی پێكاوە ، واتە قۆناغێكی مێژوویی، كەهەم ڕووداو گەلێكی تیادایەو هەم باسی خەباتی نەتەوەیەكیش دەكات لە فۆرمێكی میتافۆرێك دا .
3-دەقی واڵا كەلەناو مێژوودا كاردەكەن بەجۆرێك گۆرانكاریە مێژووییەكان دەگێڕنەوە، كە لەهزری نووسەردا ڕەنگ دەدەنەوە و ناچارمان دەكات بەچاوێكی ترو بەجۆرێكی تر دەق بخوێنینەوە لەدەرەوەی ناوچەگەرێتی و سۆزو هەستی تاكەكەسیدا .
4-نووسەر و ڕەخنەگرانی دەقی مێژوویی لەبارەی ئەوەی، كە لەهەر سەردەمێكی مێژوویی دا كامە ڕووداو گرنگترە و كام ڕووداوی مێژوویی گرنگی زیاترە ، كەپێویستە لەدەقدا هەبێت ، دەكەوێـتە سەرئاستی هەڵبژاردن و ریز بەندی لەڕووداوو گێڕانەوەكاندا كە ئەم دەقە خۆی ئەوگرنگی و كاریگەریە دەسەپێنێت .
5-هەروەها لەڕووی نووسینیەوە دەتوانرێت ،چ سەردەمیًَكی بوێَت بەنادیاری بیهێلێتەوە . ئەمە ش هۆی زۆرە، گرنگترین یان ئەوەیە گە لەدەرەوەی توانا ووزەی مرۆڤەوەیە .واتە مرۆڤ بەوەها كارێك ریسك بە ژیانی خۆی دەكات ، بەوەی كە هەموو شتێك بەنووسین (كردەی نووسین) ناكرێت و بۆ ئەمەش نووسەر پەنا دەباتە بەر گرنگی و بایەخی ڕووداوەكان و ئەو ڕووداوانەی كە نووسینەكەی دەكەنە شاكار و بەمەزنی دەیهێڵنەوە ..
6-هەروەها گونجاوە لەمامەڵەكردن لەگەڵ مێژوودا لەدەرەوەی كات و شوێن نووسەر مێژوویەكی تر تۆماربكات .
كۆتایی :
پەژارەو خەمی نوسەر . كەسی نیەو چ پەیوەندیەكی سایكۆلۆژی ساتی پێكەوەیان نابەستێتەوە . بە هێندەی فێربون و خوێندنەوەی ئەو مێژووەیە . كە تاكو ئێستا كەمترینی خەڵكی دوو دڵ و قەلەق كردووە لە بواری دروستكاری و داهێناندا , وە كەمترین گومان لەو بوارەدا گرتونیەتیەوە بۆ دۆزینەوەی حەقیقەتی ئەدەبی میللەتێك كە خۆی فیدا دەكات و قوربانی دەدات و خوێن دەڕێژێت و پرسیار ناكات !!
(كێشە) ی نوسین لای كاكەیی ,خودی نیەو ناچێتەوە سەر پەژارە دنیایی و ماددی و خێرا ڕاگوزەرەكان بە قەدەر ئەوەی دەست بردنە بۆ پرسە سەرەكی و نهێنی و فەلسەفی و وجودیەكان ، ئەمەش وا دەكات لای خوێنەر جێگیر بێت بە گواستنەوە لە خوێندنەوەی بەشەوە بۆ خوێندنەوەی هەمووبەشەكانی كە چاوەڕێ دەكرێت ئەم نووسینە پرۆژەیەكی درێژخایەن و بەردەوام بێت .
لیستی سەرچاوەو پەڕاوێزەكان :
یەكەم / لیستی سەرچاوەی ئەلیكترۆنی :
- www.alnayan.ae
- www.alaraby.co.uk
3.www.wikipidia.org - www.io.hsoub.com
5 . www.arabdict.com - www.clutureproject.org.uk
دووەم /لیستی سەرچاوە وەرقیەكان :
أ. بەزمانی كوردی : - پیرباڵ ، فەرهاد ، ڕێبازە ئەدەبیەكان ، دەزگای چاپ و بڵاوكردنەوەی ئاراس – زنجیرەی رۆشنبیری ژمارە 308 ، چاپی یەكەم هەولێر : 2004،
- میراودەلی كەمال ، فەلەسەفەی جوانی و هونەر ( ئیستاتیكا ) ، لەبڵاو كراوەكانی زانكۆی سلێمانی چاپی یەكەم : 1979 .
- ئەحمەدی ، بابەك ، پێك هاتەو ڕاڤەی دەق , وەرگێڕانی (مەسعود بابایی ) لە بڵاوكراوەكانی سەنتەری لێكۆڵینەوەی فیكری و ئەدەبی نما زنجیرە (56) چاپی یەكەم ,هەولێر (2005) كتێبی سێ هەم
ب. بەزمانی عەرەبی : - ت.ي . أثتر ، ادب الفنتازيا ” مدخل الي الواقع ” ، ترجمة : صبار سعدون السعدون ، دار المؤمون للترجمة والنشر – بغداد 1989
