خوێندنەوە و وێرانکردنی خود.. ئاراس سەعید
خوێندنەوە جۆرێکە لە ئەزموونکردنی جیهان، کە مرۆڤ بە هۆی کورتی تەمەنەوە توانای ئەزموونکردن و فراوانکردنی بارگراوندی زانیاری خۆی نیە، بۆیە خوێندنەوە فاکتەرێکی گرنگە بۆ ئەزموونکردنی جیهان لەڕێگەی ئەو میراتە کلتوریەی بۆ ئێمە ماوەتەوە. خوێندنەوە پڕۆسەیەکە ڕاستەوخۆ مرۆڤ دەبەستێتەوە بە <دەق> ەوە. لەنێوان بکەر و نووسیندا، دەلاقەیەکی گەورەتر دەکاتەوە بۆ مرۆڤ، کە ڕامان و بیکردنەوەیە. واتا <دەق> لەگرنگایەتی خۆیدا وەکو بابەت فەزایەکی تر ئاوەڵا دەکات بۆ خوێنەر ئەویش تێڕامان بیرکردنەوەی بکەرە بۆ خولقاندنەوەی بابەت. تۆماس هۆبز لەکتێبی لیڤیسیان دەربارەی نوسین بەم جۆرە دواوە:” ئەو کاتەی پیت و نووسین، دۆزرایەوە وەرچەرخانێکی گەورە لەمێژووی مرۆڤایەتی ڕویدا”. نووسین پردێکە، کە ئادیا وئایدیاڵەکانی مرۆەڤەکانی پێشوو دەگەینێت بەنەوەی نوێ. لەخۆڕا نیە فەیلەسوفێکی وەکو ئارێنت دەیەوێت کلتور لە گەشەسەندنی مۆدێرنیتە ببپارێزێ. خوێندنەوە گفتووگۆ کردنە، لەگەڵ ئەقڵەگەورەکانی پێش خۆمان کە لەو میراتە کلتورییەوە بۆمان ماوەتە. یەکێک لە بنەماکانی بەرەو پێشبردنی ئاستی هۆشیاری نەتەوەکان بەیەک گەیشتنی نەوەکانە لەفەزایەکی ئازاد دا، بەڵام کۆمەڵگایەکی داخراو تەنگ چنراو بەتابۆ وترادسیۆن هەرگیز دەرفەتی گفتووگۆ کردنی تێداناڕەخسێ، بۆیە لە فەراغی ئەم فەزا داخراوەوە خوێندنەوە تاکە فاکتەرە بۆ گفتووگۆکردن لە گەڵ ئەقڵەگەورەکان و نواندی کردەو بەهێزبوونی توانای ڕامان و بیرکردنەوە. فرۆید دەڵێت؛” شارستانیەت لەو ڕۆژەوە گەشەیکرد، کەمرۆڤەکان لەجیاتی بەرد وشەیان ڕیزکرد”.
گۆتە شاعیری ئەڵمانی دەڵێت:” هەرکەسێک مێژووی سێ هەزار ساڵەی مرۆڤایەتی نەزانێ تەنها بۆ ورگی دەژێت”. وەکو پێشووتر ئاماژەم پێکرد مرۆڤ توانایی ئەزموونکردنی جیهانی نیە، بەهۆی کەمی تەمەنەوە، بەڵام لەڕێگەی خوێندنەوەو زانینی مێژووەوە دەتوانین تەمەنی ئەوانی تریش بهێنینە سەر تەمەنی خۆمان و دوونیابینی و بارگراوندی مەعریفی خۆمان دەربارەیی جیهان و سروشت زیادبکەین.
یەکێک لەتایبەتمەندیەکانی خوێندنەوە گەشتکردنە، سەفەرێک جیاواز لەسەفەری فیزیکی، گەشتی خوێندنەوە گەشتێکە لەناو کاتدا، مرۆڤ هەمیشە لەناو شوێندا سەفەردەکات. بەڵام خوێنەر لەناو کاتدا سەفەر دەکا. گابرێل گارسیا مارکیز دەڵێت:” ئەگەر پارەت پێ نیە گەشتێک بکەیت، هەرکوچەو کۆڵانی وڵاتێک لەلاپەڕەی کتێبێکدا بخوێنەوە”. ئەم گەشتە لەناو کاتدایە، گەڕانەوەی کاتە بۆ زەمەنێکی مێژوویی، من لەڕێگەی خوێندنەوەی ڕۆمانەکانی دۆستڤیسێکەوە، تەواوی کوچەو کۆڵانەکانی پترسبۆرگ گەڕاوم، لەڕێگەی کتێبێک دەربارەی سەدەکانی ناوەڕاست و مێژووی ئەسیناوە گەڕاومەتەوە بۆ ئەو سەردەمانەی هەرگیز مرۆڤ بەپارە ناتوانێت هەنگاویان بۆ بنێت. زۆرجار خوێندنەوە ئاوێنەیەکە دەمان داتەوە بەناوەی خۆماندا، (دەق) هەیە، ئەوکاتە گریان ودەقیش هەیە، گوزەرێک بەمرۆڤ دەکات بەناو دۆزەخانی دونیای واقیعدا.
خوێندنەوە ئامڕازێکە بۆ هاوکاری کردنی مرۆڤ لەبەگەڕخستنی توانا خودیەکانی لەتێڕامان و بیرکردنەوەوە بەرەو کردە نواندن. مرۆڤ لەڕێگەی بیرکردنەوەو تاقیکردنەوەی شتەکانەوە ترادسیۆن و بەها باوەکان تێک دەشکێنێت و دەرگیردەبێت بەخودی خۆی. دەرگیربوون (بەخود) واتا؛ خاوەنی ڕوئیاو تێڕوانینی خۆت، کە هیچ هێزێکی دەرەکی توانایی بڕیاڕ دانی نیە، لەسەروی ئەقڵی تۆوە. خوێندنەوە فاکتەرێکە بۆ ختوکەدانی هزر. لەکۆتایشدا خوێندنەوە هۆکارێکە بۆ وێرانکردنی خود، مرۆڤ کاتێک دەرگیر دەبێ بەخودی خۆی چیتر، بەرەو نامۆبوون هەنگاو دەنێ و کۆمەڵگا لەخۆی فڕێی ئەداتە دەرەوە، کاتێک خوێنەر بۆی دەردەکەوێت هەموو بەهاکان بەها گەلێکی پووچ و ساختەن، چیتر شۆکی سەردەمی بێ بەهابوونی بەهاکان، زیهنی دەلەرزێنی و لەمینانەی هەستکردنی بەبەرپرسیارییەوە هەوڵەدات بۆ خولقاندنەوەی بەهای نوێ. بەڵام دووبارە لەلایەن ئەوانی ترەوە بێ بەها دەکرێ، نەبوون بەوانی تر، هۆکارێکە بۆ ڕەتکردنەوە و نەفی کردنەوەی تۆ لەلایەن کۆمەڵگاوە. خوێندنەوە چێژ نابەخشێ، بەڵکو زۆرجار دەقەکان ڕوحت دەکەن بەسوتماک، زۆرجار پوچی و بێبەهایی ژیان وەکو ڕەخنە خۆی لەدەرونی مرۆڤدا دەچێنی. من چەندین شەو لەگەڵ ئازارەکانی ڕاسکۆلینکۆف دەرونم هەڵقرچاوە، لەگەڵ خوێندنەوەی لۆلیتادا هەوری چاوەکانم ڕێژنەبارانی خوێنیان ڕشتووە، چەندین شەو ژیانی خۆم بەکوڕەکانی بارزانی و تاڵەبانی بەراورد کردووە و بیرم لەناڕەوایەتی کردۆتەوە، لەگەڵ هیگڵدا بیرم لەناتەواوی خودا کردۆتەوە و فۆبیایی خودا، چەندین شەو چاوانی زڕەخەوکردووم، لەگەڵ مارکس بیرم لەشۆڕش و هەڵواسینی سەرکردە و بنکردە دیکتاتۆرەکان کردۆتەوە، چەندین شەو لەگەڵ ژەهرخواردکردنی سوکرات و کوشتنی حەلاج و مەسیح مەرگم ئەزموون کردووە، چەندین شەو بەخەیاڵی کەنیزەکەکانی حەرەم سەراکانی خەلیفەکانی ئیسلامەوە شەیتانی بووم، کۆتا جاریش لەگەڵ سێوران و کافکا بیرم لەخۆکوشتن دەکردەوە.
ئاراس سەعید
