ژیانی موزیكژەنێكی كورد لە رۆمانێكی سعودیدا.. ئەردەڵان عەبدوڵڵا
خوێندنەوەیەك بۆ رۆمانی زریاب
بەگشتی ئێمە وێنەیەكی باشـمان بەرامبەر عەرەبستانی سعودییە نییە، هۆكاری زۆریش لەمەدا رۆڵیان هەیە، لە پێش هەموویانەوە لەوانەیە ئێمە هێندە زانیارییمان لەبارەی ئەم وڵاتەوە نەبێت بەتایبەتی ئاگاداری رەوشی ئەدەبیی و هونەری نین، كە لەم چەند ساڵەی دواییدا گەشەی زۆری بەخۆوە بینیوە، بەتایبەتی لەبواری ئەدەبدا كۆمەڵێك نووسەری زۆر باشییان هەیە، بەرهەمەكانیان بۆ زۆربەی زمانە جیهانییەكان وەرگێڕدراون. لەو نووسەرانە ” مەقبول ئەلعەلەوی” یەكێكە لە نووسەرە ناودارەكانی سعودیە و خاوەنی دنیابینییەكی زۆرجوانە. یەكێك لە رۆمانەكانی بەناونیشانی ” زریاب” كە باسی ژیانی موزیكژەنی ناوداری ئیسلامی “زریاب” دەكات، كە بە رەچەڵەك كوردە و لە سەردەمی هارونە رەشیدا ژیاوە. ئەم رۆمانەش لەلایەن وەرگێڕی هێژا سەباح ئیسماعیل كراوە بە كوردیی و ناوەندی رەهەندە چاپی كردووە.
لێرەدا پێمخۆشە کورتەیەک لەبارەی ئەم رۆمانەوە بنووسم و بە خوێنەری کوردی ئاشنا بکەم.
ژیانی موزیكژەنێكی داهێنەر
لە مێژووی هونەری وڵاتانی ئیسلامییدا ” زریاب” یەكێكە لەناوە پرشنگدارەكانی موزیكی خۆرهەڵاتی و ئیسلامی. ئەم پیاوە لە موزیكدا بەتایبەتی ئامێری “عود” داهێنانێكی گەورەی كردووە، ئەم رۆمانەش بە وردی باسی ژیانی ئەم موزیكژەنە دەكات. زریاب لە ئەسڵدا ناوی ” عەلی كوڕی نافیعە و نازناویشی ” ئەبوئەلحسەنە” بەڵام كاتێك دەبێتە كۆیلە، ئیسحاق موسڵی موزیكژەنی ناوداری سەردەمی هاورنە رەشید دەیكڕێت و ناوی دەنێت ” زریاب” كە لە عەرەبیدا مانای ” باڵندەیەكی رەشی جوان” دەگەیەنێت. پاش ئەوەی ئیسحاق موسڵی لە موسڵەوە زریاب دەهێنێت لە كۆشكەكەی لە بەغدا لەگەڵیدا دەژی و فێری موزیكی دەكات.
لە سەرەتادا ئیسحاق موسڵی زۆر دڵی بەم كۆیلە خوێندكارە گەنجەی خۆش دەبێت و گرنگی پێدەدات، فێری موزیكژەنی دەكات. هەر لە منداڵییەوە موزیك دەبێتە خەونی گەورەی زریاب، مێشكی داگیر دەكات، ئەمەش وا دەكات داهێنانێكی گەورە بكات و تەواوی مێژووی موزیك بەگشتیی و ئامێری “عود” بەتایبەتی دەگۆڕێت. زریاب لە بەغدا دەچێتە لای دارتاشێك داوای لێدەكات عودێكی تایبەتی بۆ دروست بكات بە جۆرێك لە جیاتی چوار “ژێ” پێنچ ژێی هەبێت، ئەمەش گەورەترین شۆڕش دەبێت بەسەر ئامێری عودا دەكرێت.
ئەم گۆڕانكارییە بلیمەتی و توانای زریاب دەردەخات، دەبێتە مایەی سەرنجی دەورووبەر. كاتێك ئیسحاق موسڵی دەیباتە كۆشكی هارونە رەشیدەوە، ئەویش زۆر شەیدای ئەم كوڕە گەنجە دەبێت، بەڵام ئەمە دەبێتە سەرەتای نەهامەتییەكانی ئەم كوڕە گەنجە و ئاگری رق و كینە لە ناخی ئاغاكەیدا دەچێنێت، هەربۆیە پاش گەڕانەوەیان لە كۆشك بۆ بەیانییەكەی ئیسحاق موسڵی بەوپەڕی راستگۆییەوە ناخی خۆی هەڵدەرێژێت و پێی دەڵێت: دەبێت لە بەغدا نەمێنیت. ئەم كوڕە دەبێتە ركابەرێكی تۆقێنەر بۆ ئیسحاق موسڵی، ئەویش سەرەتا دەیەوێت دژی ئەو بڕیارە بوەستێتەوە، بەڵام دواجار ناچار دەبێت و بەغدا بەجێدەهێڵێت. خۆیی و سەفیەی ژن و منداڵەكانی، بەغدا بەجێدەهێڵێن بەرەو ئەندەلوس دەڕۆن، دواجاریش لەوێندەر جێگیردەبێت. كاروانی سەفەری زریاب بە موسڵ و حەلەب و شام و میسر و پاشان تونس تێدەپەڕێت و پاشان دەگاتە ئیسپانیا، لە هەموو ئەو شوێنانەدا زریاب لەگەڵ پادشا و نەیارانی حیكایەتی خۆی هەیە.
جگە لەوەش ئەم رۆمانە گەشتێكی كورتە بەناو جوگرافیا و مێژووی وڵاتانی ئیسلامی بەتایبەتی لەسەردەمی هارونە رەشید و كوڕەكانی، وەسفێكی جوانی شارو گوند و ناوچەكانمان بۆ دەكات و تیشكیش دەخاتە سەر ژیان و گوزەرانی خەڵكی لەو سەردەمدا.
موزیك و ئامێری عود
لەم رۆمانەدا موزیك بە گشتیی و ئامێری عود بەتایبەتی پانتایی گەورە داگیردەكەن، چونكە لێرەدا باسی ژیانی كەسێكی موزیكژەن دەكات، كە تەواوی ژیانی بۆ موزیك تەرخانكردووە و لەسەرەتای ژیانییەوە تا كۆتاییەكەی عودەكەی دەبێتە هاوڕێیەكی گیانی بەگیانی و لێی جیا نابێتەوە. هەرچەندە لەسەر ئەم ئامێرەش ژیانی تێكدەچێت و لەگەڵ خەڵكی تردا رووبەروی ململانێ دەبێتەوە. وەكو خۆشی دەڵێت: ” ئەو عودە چاوەڕوانكراوە هۆكاری گەورەی بەدبەختییم بوو. ل50″
رۆحی رق و كینە و ئیرەیی
خاڵێكی گرنگی تری ئەم رۆمانە باسی هەستی ئیرەیی و رق و كینەی ناخی مرۆڤ دەکات. كاتێك ئەم هەستە بەسەر كەسێكدا زاڵ بێت، ئیتر بەتەواوەتی لە هەموو شتە جوانەكانی رادەماڵێت و دەبێتە مرۆڤێكی دڕندە. باشترین نموونەش ئیسحاق موسڵییە، تا هەستی ئیرەیی بەسەریدا زاڵ نەبوو، وەكو باوكێكی میهرەبان مامەڵەی لەگەڵ زریاب و تەواوی كۆیلەكانی دەكرد، بەڵام كاتێك هەستی ئیرەیی و رق و كینە بەسەریدا زاڵ دەبێت، دەبێتە گەورەترین دڕندە و دوژمنی سەرسەختی زریابی داهێنەر. لێرەدا نووسەر باش توانیویەتی ئەو هەستە باس بكات و دیمەن و هەڵسووكەوتە ناشیرینەكانی ئیسحاق موسڵیمان بۆ بگوازێتەوە. بەتایبەتی لە پاش گەڕانەوەیان لە كۆشكی هارونە رەشید، ئەمە هەستە دەردەكەوێت:
“لە جڤاتی خۆشی و رابواردندا بووین، جڤاتێك دەبوو رۆحەكان تێیدا لە شەقەی باڵ بدەن و دووربكەونەوە لە چڵپاوی دەروونە نەخۆش و ناساغەكان و بۆ ئاسمانی خاوێنی روونی بەرز ببنەوە. ل 95
بەڵام ئیسحاق موسڵی رق بەسەریدا زاڵ دەبێت بۆ بەیانییەكەی یەكسەر پێی دەڵێت: لە ئەمڕۆ بە داوەوە جێگەت لێرە نابێتەوە.
“لە دوێنێوە من گەورەی تۆ نیم، راست و روون دەبم لەگەڵتدا. ئەی نازانیت ئێرەیی دەردێكە لە كۆنترین دەردەكان و لە هەموویان پتر كار لە ناخ دەكات و قووڵترین زام لەسەر دڵ جێهدەهڵێت، دنیا وایە. ناخۆشییەك بەردڵ و جەستە و ئاوەز دەكەوێت، ململانێش لەهەمان پیشەدا، دووبەرەكی و رق دروست دەكات” ل 97و98
ژیانی كۆیلەكان
لە رێگەی باسكردنی ژیانی تایبەتی زریابەوە، ئاگاداری رەوشی خراپی ژیانی ئەو كەسانە دەبین، كە بە زۆر لەو سەردەمەدا كراون بە كۆیلە و سەودا و مامەڵەیان پێوە كراوە. چۆن هەموو سیفاتی ئینسانی لەو كەسانە سەندراوتەوە.
“ئەوانی دی لەبری من بیریان دەكردەوە و چارەنووسیان دیاری دەكردم، تەنانەت من ناوەكەی خۆم هەڵنەبژاردووە. خۆم كۆیلایەتیم هەڵنەبژاردووە. ئەوان هێڵی ژیانیان بۆ كێشام و لەسەری رۆیشتم، پێیان گوتم گۆرانی بڵێ. گوتم. پێیان گوتم. لاڵبە، لاڵ بووم”ل 16.15
شاری بەغدا
هەرچەندە نووسەر سعودییە، بەڵام كاتێك رۆمانەكە دەخوێنیتەوە، هەست دەكەیت كەسێك نووسیویەتی خەڵكی بەغدایە، زۆر عاشقی بەغدایە و لە سەردەمی هارونە رەشیدا ژیاوە، لە هیچ كتێبێكی تردا، هێندە بە جوانی وەسفی بەغدای كۆن نەكراوە. ئەمەش گوزارشت لە زیرەكیی و توانای نووسەر دەكات، چونكە ئەو كەسە خەڵكی عیراق نییە و باسی سەردەمێكی شارێكیش دەكات كە ئەو نەیبینیوە. لە زۆر شوێندا وەسفی بەغدا دەكات: “بەغداد پایتەختی جیهانی نوێ بوو، خەریك بوو رووناكییەكەی دەگەشایەوە و ئەوانی دیی دادەپۆشی.” ل 56
لەبارەی وشەی بەغداوە نووسەر دەڵێت: بەغداد مانای ” بەخششی پەروەردگار” دەگەیەنێت. ل 73
“بەغداد لەو دەمەی خەلیفە ئەبو جەعفەری مەنسور بناغەی دانا، بووە پەناگەی گشت توێژەكان، لە هەموو لایەكەوە روویان لێكرد، بەغداد پڕبوو لە عەرەبی رەوەند، كورد، دەیلەم، فارس، عەبەشێ، توركمان… تا ئەم ساتەش بەغداد شارێكە ئامادەی هەموو شێمانەیەكی چاك و خراپە.” ل 74
موسڵ
بەپێچەوانەوە لەم رۆمانەدا وێنەیەكی جوانی موسڵ نابینین، نووسەر هەوڵیداوە لە پاش بەغدا باسی موسڵیش بكات، كە لەو كاتەوە تا ئێستاش دووەم شاری گەورەی عیراقە. لەبارەی موسڵەوە دەڵێت:
“موسڵ شارێكی گەورە و دێرین بوو، دەتگوت هەمیشە بۆ رووبەرووبوونەوەی ئاژاوە و خراپەكاری ساز و ئامادەیە، لەراستیدا نزیكتر بوو لە قەڵایەكی سەخت وەك لەشار” ل 16و 17
بەداخەوە لە مێژووی نوێشدا لە موسڵدا كۆمەڵێك رووداوی ناخۆش روویدا، دوایینیان داگیركردنی بوو لەلایەن چەتەكانی داعشەوە. جگە لەم دوو شارەش، نووسەر وەكو كامێرامانێك باسی كۆمەڵێك شار و شارۆچكەی تری وڵاتانی خۆرهەڵات و خۆرئاوا دەكات.
سەردەمی خەلافەتی هارونە رەشید
خەلیفە هارونە رەشید یەكێكە لە فەرمانڕەوا ناودارەكانی مێژوویی ئیسلامی، ساڵانی حوكمی ئەم پیاوە، بە ساڵانی زێڕینی بەغدا و گێتی عەرەبی و ئیسلامی دادەنرێت. نووسەریش زۆر بە جوانی مەلی هزری خوێنەر دەگەڕێنێتەوە بۆ ئەو قۆناغە، دیارە ئەمەش كارێكی سەختە، چونكە ئەمە بابەتێكی مێژوویی گرنگ و هەستیارە، دەبێت نووسەر شارەزایی زۆر باشی لەبارەی مێژووەوە هەبێت. كاتێكیش دێرەكانی دەخوێنیتەوە، وەكو خوێنەرێك هەست دەكەیت نووسەر زۆر شارەزایی لەبارەی ئەو ساڵانەوە هەیە كە هارونە رەشید فەرمانڕەوای بەغدا بووە. بەگشتیش ئێمە وێنەیەكی جوان و باشی ئەم قۆناغە دەبینین، هەرچەندە لە مێژوودا زۆر رەخنە لە هارونە رەشید دەگیرێت، خەڵكانێك پێیانوایە حاكمێكی زاڵم بووە و زیاتریش خەریكی رابواردن و خۆشی ژیان بووە تا فەرمانڕەوایی، بەڵام ئەم خەلیفەیەش وەكو خەلیفەكانی تر، كۆمەڵێك خاڵی جوان و ناشیرینی هەیە.
نووسەر لە وەسفی ئەم فەرمانڕەوایەدا دەڵێت:
“هارونە رەشید شای شایانی جیهان و رزگاركەری وڵاتانی دوور و نزیك. سەروەری مەزنان و بەزینەری فارس و رۆم.
لە وەسفی كۆشكەكەشیدا دەڵێت:
“لای راستی ریزێكی درێژ لە زانا و شاعیر و ئەدیبان درێژبووبوەوە. لای چەپیشی فەرماندە و سەردارانی هەرێمان و لە پشتیشیانەوە سەربازانی مۆن وێستا بوون.”ل84
خۆشەویستی
بابەتێكی گرنگی تری ئەم رۆمانە “خۆشەویستییە” كاتێك زریاب”سەفیە”ی کەنیزە دەبینێت، كە ئەویش وەكو ئەو كراوە بەكۆیلە، عاشقی یەكتردەبن. حكایەتی زریاب و سەفیەش، جێژی زیاتری بەم رۆمانە بەخشیوە و هێندەی تر رۆمانەكەی رازاندۆتەوە.
جگە لەم باسانە، نووسەر لەم رۆمانەدا كۆمەڵێك باسی گرنگتر دەكات لەوانە ” هاوڕێیەتی، شەڕەنگێزی ناخی مرۆڤ، شەڕی دەسەڵات، كۆمەڵێك باسی گرنگی تر”.
تەكنیكی نووسین
یەكێك لەخاڵە جوانەكانی ئەم رۆمانە تەكنیك و شێوازی نووسینیەتی. نووسەر شارەزاییەكی زۆرباشی لە بواری بەكارهێنانی تەكنیكەكانی رۆماندا هەیە، رەگەزەكانی”دروستكردنی پاڵەوان، كوتوپڕ و گرێی ئەدەبی و دیالۆگ و دروستكردنی رووداوەكان” زۆر بەباشی بەكارهێناوە. لە هەمووشی گرنگتر ئەم رۆمانە دەچێتە قاڵبی رۆمانی مێژووییەوە، كەم نووسەریش هەیە بتوانێت لەمجۆرە رۆمانانەدا سەركەوتووبێت، دەبێت ئەو كەسانەی ئەمجۆرە رۆمانانە دەنووسن، شارەزایی زۆرباشیان لەبارەی ئەو مێژووەوە هەبێت كە باسی لێوە دەكەن، لەمەشدا نووسەری ئەم رۆمانە زۆر سەركەوتوو بووە، كاتێك رۆمانەكە دەخوێنیتەوە، هێندە بە جوانی وەسفی ئەو كاتە دەكات، هەست دەكەیت كەسێك نووسیویەتی لەوسەردەمەدا ژیاوە. ئەمەش دووبارە خاڵێكی بەهێزی تری بەم رۆمانە بەخشیوە.
دوا قسە
بەدڵنیاییەوە ئەم رۆمانە چ لە رووی ناوەڕۆك و چ لە رووی شێوازی نووسینەوە، جوانی و داهێنانێكی گەورەی پێوەدیارە، بەحوكمی ئەوەشی كە باسی كەسایەتییەكی مێژوویی دەكات، خوێنەر دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمانی زوو، كەمێك زانیاری لەبارەی ساڵانی فەرمانڕەوایی هارونە رەشید دەستدەكەوێت، جگە لەوەش ئەم رۆمانە مرۆڤ دەكاتە سەنتەر و چۆنێتی رەفتار و هەڵسوكەوتی لەگەڵ دەوروبەر دەبێتە مایەی گرنگی پێدانی، لە پێش هەموویانە مەسەلەی”رق و ئێرەیی پێبردن”دەبێتە كرۆكی سەرەكی رۆمانەكە و بە شێوەیەكی ئەدەبی جوان، دزێویی و ناشیرینی ئەم هەستەی مرۆڤ باس دەكات.
لە كۆتاییدا جێگەی خۆیەتی دەستخۆشی لە برای هێژامان سەباح ئیسماعیل بكەین، بۆ وەرگێڕانی ئەم دەقە جوانە ئەدەبییە و هیوای لەشساخی و كاری جوانتری بۆ دەخوازین.
ئەردەڵان عەبدوڵڵا
سەرچاوە:
مەقبول ئەلعەلەوی. زریاب. وەرگێرانی: سەباح ئیسماعیل. چاپی یەكەم. ناوەندی رۆشنبیری رەهەند. سلێمانی. 2020.
