Skip to Content

فەیلەسوفی ناو بەرمیل “دیۆجینیۆس ” ی سەگ.. و: هاوڕێ خالید

فەیلەسوفی ناو بەرمیل “دیۆجینیۆس ” ی سەگ.. و: هاوڕێ خالید

Closed
by كانونی دووه‌م 28, 2022 General, Opinion


جارێکیان ئەسکەندەری مەکدۆنی پرسیاری لە دیۆجینیۆس کرد کە بۆچی لەبەردەم گۆڕستانی شاهانە وەستاوە؟
ئەو وەڵامی دایەوە……….. ئەمە هەموو چیرۆکی دیۆجینۆسی فەیلەسوفە، کە وەک سواڵکەرێک بە جل و بەرگێکی پیس دەژیا.
دیۆجینیۆس چەکی دەستی دارێک بوو، شاڵاوی بۆ هەر کەسێک دەبرد کە لێی نزیک بووبایەوە، ئێواران پەنای بۆ بەرمیلێک دەبرد. شەهرستانی لە “المهل و النهل” دەربارەی ئەو گوتویەتی ئەو بە “ئەو دانا، بەخشندە، توند و تیژ بوو، هیچ شتێکی نە کڕی و نەیبردەوە بۆ ماڵەوە.” ئەم وتارە باسی یەکێک لە سەرسوڕهێنەرترین فەیلەسوفەکان دەکات.
دیۆجینیۆس (412-323 پ.ز)، هاوسەردەمی ئەفلاتون و ئەرستۆ و قوتابی سوقرات بوو، فەیلەسووفێکی بێ ماڵ بوو. یەکێک بوو لە پێشەنگەکانی قوتابخانەی (سینیکا-قوتابخانەی سەگییەکان). ئەو لە بەرمیلێکدا دەژیا و لە ڕۆژی ڕووناکدا لە دەوروبەری ئەسینا فانۆسێک هەڵدەگرێت و بەدوای پیاوی ڕاستەقینەدا دەگەڕێت…. بۆ ئەو بەشکۆترین پیاو ئەو کەسانەن کە ” ڕقیان لە سامان و شکۆ و خۆشییە و بەسەر هەژاری و پەنهانی و ئازار و مردندا زاڵ دەبن.” دیۆجینیۆس لەژیانی خۆیدا هەوڵیدا پرەنسیپی (خۆ-بەزاندن) پیادەبکات بۆیە وەک سواڵکردن و خەوتن لەڕێڕەوی پەرستگاکاندا ژیاوە و جلی دراوی لەبەرکردووە و بڕوای وابوو کە هەژاری یارمەتی فەیلەسوف دەدات و فێری دەکات نەک کتێبەکان. شوێن قوتابخانەی ڕەشبینی دەکەوێت کە پشت بە سروشت دەبەستن لە هەموو شتێکدا بۆ بنەماکان دەگەڕینەوە . ئەو کردەوانە پشتگوێ دەخەن کە خەڵکی ئاسایی ئەنجامی دەدەن. ئەو ڕەفتارانەی کە خەڵکی ڕاستەقینە دەکەنە ئاژەڵی سیرک کەواتە زۆرێک لەقازانج و فریودانەکانی ئەم جیهانە ڕەتدەکەنەوە. ژان مانوێل رۆبینۆ لە کتێبەکەی دیۆگێنسدا کە لە ساڵی 2020 دا بڵاوکراوەتەوە دەنوسێت: دیۆجینیۆس وەک سەگێکی سەرلێشێواو لەسەر دەستی هاوچەرخەکانی ژیاوە، بەڵام بەپێچەوانەی ئاژەڵ، ئەم سواڵکردنە هەڵبژاردنێکی گریمانەیی بووگوزارشتکردن بوو لە پەیبردن و زانینی دەربارەی ژیانی هەژاران لەو کاتەدا. کە ئەمە بنەما فەلسەفیی هەبوو. ڕۆبینۆ ئەوەشی زیاد کرد کە دیۆجینیۆس بە هیچ شێوەیەک بیری لە سواڵکردن نەدەکردەوە و بە دوای ئەوەدا دەگەڕا کە چی ڕاست بوو چونکە لە بەرامبەر ئەو شتەی پێی دراوە بە ئامۆژگارییە فەلسەفییەکانی خزمەتی کردووە (…).بەلام لەبارەی دەرکەوتنی روخساری ڕاستەقینەی لە ژمارەیەک پەیکەردا ڕەنگی داوەتەوە، لە ساڵی 2006 لە شاری سینۆپ شوێنی لەدایک بوونی، بە چرایەک لە دەستیدا وەستاوە بە ڕیشێکی درێژ و کەڵەشێکی ڕوونەوە، جلی پۆشتەی لەبەردایە کە سەگەکەی لە تەنیشتیەەوە دەرکەوتووە. ئەم وێنەیە لە سەر دراوێکی برۆنزیش دۆزراوەتەوە کە لە دەوروبەری 100ی زایینی لێیدراوە.
ئەسکەندەری مەکدۆنی جارێک پرسیاری لە دیۆجینۆس کرد کە بۆچی لەبەردەم مەزاری شاهانە وەستاوە ؟ دیۆجینۆس وەڵامی دایەوە کە تێڕامانم لە ئێسکی پاشاکان دەکرد و هیچ جیاوازییەکم لەنێوان ئەوان و ئێسکی کۆیلەکان و تەنانەت ئێسکەکانی سەگێکی مردوودا نەدۆزیەوە ….
ئەو وێنەی ژیانی دیۆجینۆس کە لە بەرمیلێکدا بەرجەستە کراوە… بەناوبانگترین وێنەیە کاتێک قسە لەسەر ئەم فەیلەسوفە دەکرێت ئەم وێنەیە بەردەستە کە لە پەیکەر و کاری هونەریش بەرجەستە کراوە و دیارترین وێنەی وێنەکێش و پەیکەرتاشی فەڕەنسی Jean-Léon Gérôme کە لە ساڵی 1860دا کێشراوە و ئەو فەیلەسوفە وێنا دەکات. لە بەرمیلێکدا و فانۆسێکی بەدەستەوەیە و چوار سەگ لێیەوە دەڕوانن.
بەڵام ئایا بەڕاستی دیۆجینۆس لە بەرمیلێکدا ژیاوە؟
ژان مانوێل روبینۆ دەڵێت: “فێڵێکی گەورە هەیە، بەرمیل لە سەردەمی دیۆگێنسی فەیلەسووفدا بوونی نەبوو، بۆیە کۆنترین پاشماوەی بەرمیلی دۆزراوە لە تەڕاییەکاندا واتا لە (رووبرە دەریاییەکان) دۆزراوەتەوە. کە دەگەرێتەوە بۆ شوێنەوارەکانی سەدەی یەکەمی پ.ز، هەندێک سەرچاوەکان ئاماژە بەوە دەکەن سەرەڕای چەند شوێنەوارێکی کۆنی (ئەیۆنیا) ” لە شەڕەکانیی (گال) (لە نێوان 58 و 50 پ.ز) و شەڕی ناوخۆی قەیسەری (لە نێوان 49-45 پ.ز) دەرکەوتووە. ئەسڵی فێڵەکە لە خراپ وەرگێڕانەوە هاتۆتە ناو دەقەکان کە لە دەقە ڕەسەنەکەدا وشەی (Pithos) وەرگێڕدراوە بۆ بەرمیل کە نادروستە چونکە وشەکە واتای گۆزەی سیرامیکی گەورە دەگەیەنێت…
دیۆجینۆس ئەسینای بەجێهێشت بۆ ئەوەی لە کۆرینسیان نیشتەجێ بێت، کە یەکێک لەو شارە گەورانە بوو لەگەڵ ئەسینا لە پێشبڕکێ دابوو ، لە گرنگترین ئەڵقە و گفتوگۆکان پەیوەستبوو
لە ساڵی 336 ز.پ. ز پاشای مەکدونیا، سێیەم ئەسکەندەری گەورە ، چوو بۆ کۆرینسیان، لەوێ چاوی بە دیۆجینۆس کەوت، کە لە ناو بەتاڵی بەرمیلە داپۆشراوەکەی دانیشتبوو و لێی نزیک بوویەوە. وتووێژێکی لەگەڵ کرد . کە لە کتێبەکانی مێژوو و فەلسەفەدا بە نەمری ماوەتەوە سەرەتا ئەسکەندەر بە دیۆجینۆسی وت:
من ئەسکەندەری مەکدۆنی گەورەم
دیۆجینۆس بە هێمنی و بە دڵنیایەوە وتی: من دیۆجینۆسی سەگم
لێرە پاشا لە دیۆجینۆسی نزیک بوویەوە و گوتی:

  • دەبینم کە پێویستت بە زۆر شت هەیە و خۆشحاڵم کە یارمەتیت دەدەم، داوا بکە ، هەموو شتێکت پێ دەدەم کە دەتەوێت.
    دیۆجینۆس وەڵامی دایەوە: بەڵێ، بەری هەتاوەکەم لێمەگرە.

ئەسکەندەرسەرسام بوو بە کاردانەوەکەی و سەرسامی بە لووتبەرزی و گەورەیی خۆی کرد و بە شوێنکەوتوانی گوت کە گاڵتەیان بە فەیلەسوف کردووە: ئەم بەرمیلە پڕە لە دانایی و ئەگەر ئەسکەندەرگەورە نەبووام، حەزم دەکرد دیۆجینۆس بم. وتووێژی دیۆجینۆس لەگەڵ ئەلێکساندەر مەزن بوو بە یەکێک لە گرنگترین گفتوگۆکانی مێژووی فەلسەفی دیۆجینۆس دەیزانی کە داگیرکەرەکە فەرمانڕەوای گەورەترین ئیمپراتۆریەتی سەردەمی خۆیەتی، بەڵام ئیهانەکردنەکەی بۆ پیاوانی دەسەڵات و پارە و هەیبەتی وای لێکرد کە زۆر بوێرانە دەری ببڕێت…..
ئەسکەندەری کە هەوڵی دەدا بگاتە کۆتایی جیهان و دەریای گەورەی دەرەوە” و لە ساڵی 326 پ.ز هیندستانی داگیرکرد و پاشان دەستی کرد بە چەند هەڵمەتێکی سەربازی کە تێیدا هەمووی بردەوە و چووە ناو نیمچەدوورگەی عەرەبی و بابل و میسرەوە دەوڵەت و دامودەزگا و فەرمانڕەواکانی کە نەیاندەویست چاپیان بکەن، چونکە ڕۆژێک نیسک لەگەل رێبوارێک دەخوات و پێی دەلءت ئەگەر پاشاکانم دادگایی کرد، من نیسک ناخۆم و دیۆجینۆس گاڵتەی پێ کرد و گوتی ئەگەر نیسک بخۆم، ئەوا پاشاکانم دادگایی ناکەم.
وتووێژەکەی مێژووییەکەی دیۆجینۆس لەگەڵ ئەسکەندەری مەزن بە یەکێک لە گرنگترین وتووێژەکان لە فەلسەفییەکان دادەنرێت. بابەتی چەندین کاری ئەدەبی و هونەری بوو بە درێژایی سەردەمەکان و یەکێکە لە گرنگترین بەڵگەکانی بێ گوێدانە دیۆجینۆس بۆ دەسەڵات و سامان و هەیبەت و باوەڕی ئەو کە دانایی تەنیا بە ئازادی و نزیک بوونەوەی سروشت و خودکفایی بەدەست دێت بۆ ڕزگاربوون لە خواستەکان و شادمانی و یەکسانکردنی خەڵک و لەبەرچاوگرتنی خەڵک گۆڕستانی پاشایەتیش وەڵامی دایەوە کە لە سەر ئێسکی پاشاکان بیری لێ دەکاتەوە کە هیچ جیاوازییەکی لەنێوان ئەوان و ئێسکی کۆیلەکان و تەنانەت ئێسکەکانی سەگێکی مردوودا نەکردووە و مردنی سەگێک هیچ جیاوازییەکی لەگەڵ کەسێکی ستەمکاردا نییە.

جارێکیان ئەسکەندەری مەکدونی لەبەردەم قەرەباڵغیەکدا تێپەڕی، هەموو سوژدەیان بۆ برد جگەلە دیۆجینۆس، لە ئەسپەکەی هاتە خوارەوەو چوو بۆ لای و لێی پرسی: “تۆ من ناناسیت؟ دیۆجینۆس گوتی: تۆ دەناسم، پاشاش گوتی: ناترسیت لە لووت بەرزیت ؟ دیۆجینۆس وەڵامی دایەوە، بەکەم زانینی وشەکانی لە هەر کوێیەک کە هەبن، ئەوێ نیشتمانمە، ئەسکەندەر پێکەنی کە بەدوای بیری دیۆجینی دەگەرا و بیرکردنەوەکەی بەرز نزخاند.
ناکۆکی زۆر هەیە سەبارەت بە هۆکاری مردنی دیۆجینۆس هەندێک لە هاوسەردەمەکانی ڕایانگەیاند کە هەناسەی تا مردن هەڵگرتووە و گوتراوە بەهۆی ئۆکتۆپە خاوەکەیەوە نەخۆش بووە، هەروەها گوتراوە کە بەهۆی هەندێک سەگی ڕەبیدەوە مردووە و وترا تەرمەکەی لە دیوارەکانی شار فڕێداوە بۆ کوشتنی ئاژەڵە کێوییەکان لەسەر جەستەی کاتێک مرد، هەوادارانی پەیکەرێکی برۆنزیان لەسەر گۆڕەکەی دروست کرد، کە تێیدا هاتووە: “دیۆگینی شکۆی تۆ نەمر دەمێنێتەوە، ئێوە نیشانتان دا کە پیاوان بۆ خۆیان بەسە، منیش ئاماژەم بە کورتترین ڕێگا بۆ بەختەوەری کردووە”.

———————————————-
پەراوێز..

  • فەلسەفەی سینیکیزم Cynicism: ڕێبازێکی فەلسەفییە کە لە سەدەی 4ی پ.ز دا فەیلەسوفی یۆنانی ئەنتیسەنس Antisthenses ی شوێنکەوتووی سوکرات، دایمەزراوە. ئەم فەلسەفەیە ئەوە دەزانێت کە ئەو کەسە دانایە کە لە سامان و هەیبەت و هەموو ئارەزوو و مەیلەکانی ژیان بە پووچ سەیر دەکات و پابەند نییە بە هیچ پابەندییەک، بەرامبەر بە کۆمەڵگا، دەوڵەت یان خێزان.
  • ئەسکەندەری گەورەی مەکدونیا لە نێوان 336-323 پ.ز. ژیاوە
Previous
Next
Kurdish