(تك، تك تێڕامان)ی رۆژ هەڵەبجەیی و لادانی ئاماژەیی شیعر… لەتیف بێوار
لێکۆڵینەوەی شیعریی
(جان کۆهین) وای دەبینێت کە کرداری وەبەرهێنانی شیعر کردەیەکی دوو لایەنەیە؛ ئەوانیش لادان و نەفییە، واتا شکاندنی بونیات و پاشان بونیاتنانەوەی نوێ تا شیعرییەت بێتەدی، لەسەرەتادا دەلالەتی ئەو لادانە بزرەو لەپاش تێڕامان خوێنەری زیرەك دەیدۆزێتەوە. کەواتە زمانی داهێنەرانە لە شیعردا لادانە لە یاساکانی زمان و بەرەنجام دوو ئاستی جیاوازی مانا دێتە ئاراوە، کاتێك وشە لە ئەرکە بنەڕەتییەکەی لا دەدات بۆ هێنانەدی مانایەکی تری نوێ.
کۆهین وای دەبینێت شاعیران بەم کرداری لادانە هەڵدەستن بە تێكشکاندنی زمانی ئاسایی و پاشانیش بە جۆرێکی تر بنیاتی دەنێنەوە، بە ئاستێکی بەرزتر و رەنگێکی جیاوازتر. هەر ئەمەشە زمانی شیعر لە زمانی رۆژانە جیا دەکاتەوە.
بۆ نموونە گەر ئەم لادانە بگوێزینەوە بۆ ژیانی واقیع ئەوا بە سێنایی دەتوانین بەراوردی بکەین بە نموونەی ئەو کەسەی لە ڕێگایەکی سەرەکی لادەدات بەمەبەستی گەشتنە شوێنی مەبەست، هەرچەندە ئەو لادانە عاەتی و بەربڵاو نییە بەڵام هەوڵێکە بۆ دۆزینەوەی ڕێگای تر، لەم بارەشدا یان کورتبڕانەو جیاواز دەمانگەیەنێتە شوێنی مەبەست، یان دوورمان دەخاتەوەو شکست دەهێنین، بەڵام لە هەردوو باردا ئاشنا دەبین بە شوێنگەلێکی نوێ.
ئێستا با چەند کۆپلەیەك وەك نموونە لە شیعری- تك تك تێڕامان- ی شاعیر نوێخواز رۆژ هەڵەبجەیی وەربگرین و هەردوو دیوەکەی زمانی ئاسایی و زمانی لادانی دەلالی تێدا بدۆزینەوە، پاشان وەکو نموونەی پراکتیکی دایبەزێنین بەسەر ناوەڕۆکی باسەکەماندا:
١- لادانی دەلالی(ئاماژەیی):
له ئه ندێشه ی ئاوا،
داربی هه یه سێبه ر هه ڕاج دەكا!
لە زمانی ئاساییدا درەخت رووەکێکە ناتوانایە لە هەستان بە کردارەکانی مرۆڤ، بەڵام لێرەدا ئەندێشە دەکات و سێبەر هەڕاج دەکات، ئەمەش دادەنرێت بە لادان لە ڕێسای زمان و بەکارهێنانی ئاسایی و رۆژانە، پێش ئەوەی لە پانتایی هزرو لێکدانەوەدا مانایەك وەربگرێت کە سەرەتا دادەنرێت بە نەفیکردن و داماڵینی مانا لەسیاقە گشتییەکەی، بەڵام کاتێك ئەو ئەڵقە بزرە دەدۆزینەوە بە هۆی هونەرەکانی رەوانبێژییەوە وەکو میتافۆڕ و خوازە کە دەمانگەیەنێتەوە مانایەکی نوێ، ئەوسا بڕیار بەسەر ئەوەدا دەدەین کە مەبەست لەم لادانە ئاماژەییە گەیاندنی مەبەستێك بووە کە شاعیر بە هۆیەوە خۆی بواردووە لە بەکارهێنانی شێوازی دەربڕینی راستەوخۆ تا لە ئاستی شیعرییەتی دەقەکە کەم نەبێتەوە.
هەروەها شاعیر لە نموونەیەکی تردا دەنووسێت:
له بیره و ه ری دارچنارا،
قه وز ه هه بووه، گیرفانه كانی
ته ژی كردووه له ئیره یی!
بەهەمان شێوە لە بارە واقیعیەکەی ژیان و دیوی دەرەوەی زماندا ئەمە بە حاڵەتێکی ناگونجاو و مەحاڵ دەژمێردرێت، گوایا کەی چنار بیرەوەریی هەیەو نە قەوزەش گیرفان و ئیرەیی، بەڵکو ئەم لادانە دەمانگەیەنێتەوە ئاستێکی تری باڵای مانا کە ئەوەی لێ دەفامینەوە شاعیر بەم شێوازی دەربڕینی مانادارو دەلالییە توانیویەتی ئەو پەیامە شیعرییە بگەیەنێت کە حاڵەتە بەرزو نزمەکانی مرۆڤ چۆن بەیەك بەراورد بکەین و ئەوە چییە کە دەبێتە هۆی سەرکەشی و یاخود بە پێچەوانەوە کە نەوی بوون و پاشکەفتنە کە (ئیرەیی)ـە.
٢- وێنەی لانەدانی دەلالی شیعر:
وەزیفەی پێنووس لێرەدا ئەوە بووە هەر وێنەی واقیع بگوازێتەوە سەر کاغەز بێ ئەوەی هەستێت بە هیچ گۆڕانکاری و لادانێك لە دۆخە سروشتییەکەی کەرەسەکان خۆیاندا، واتا مەجازو خوازە لێرەدا ناکارا کراوە، ئەوەش بۆ گەیاندنی مانایەکی هاوبەشی نێوان مرۆڤ و باڵندەیە کە لە واقیعدا چۆنە لە خەیاڵدانی شاعیریشدا هەر وایە، کە قەفەزو بەندینخانە هەردووك خاڵی هاوبەشی بەندییە لە نێوان باڵندەو مرۆڤدا کاتێك شاعیر دەڵێت:
كۆیله بوونی باڵنده قه فه سه،
هی مرۆڤیش
به ندیخانه
…..
لە نموونەیەکی تری ئەم دەربڕینە واقیعیەدا کە شێوازێكی ئینتیباعی ریالیزمی لە خۆگرتووە، شاعیر (شاخ) و (بەڕوو) بە هاوکۆلکەو بابەتی نزیکی یەکتری دەهێنێتەوە، کە لە زمانی گشتی و واقیعی جوگرافیشدا هەر وایە، هەروەها (لم) و (بیابان)یش وەك دووانەیەکی هاوپۆل، لێرەدا دەپرسین ئایا ئەمە دیوی دووەمی ( تك) ی ناونیشانەکەیە (تك تك تێڕامان) کە پێچەوانەی ( تك) ی یەکەمەو پێشتر کەمێك لەسەری وەستاین؟ ئەویان بە زمانێکی ناراستەوخۆو ئەمیشیان بە زمانێکی تارادەیەك راشکاو و بێ دەسکاری، بەڵام کاتێك کۆکردنەوەی ئەم نموونانە پێکەوە مانایەکی بەهێز بەرجەستە بکات ئەوە خۆی لە خۆیدا دەچێتە نێو پانتایی داناپەروەریەوەو کار لەسەر دەوڵەمەدند کردنی مەعریفەو یادخستنەوەی وەرگر دەکات، شاعیر دەڵێت:
له ناوشانی شاخدا داربه ڕوو ده ڕوێ،
له هه ناسه ی بیابانیشدا،
لم
تا ئێرە ئەمە کەمێك لێدوان بوو لەسەر هەوڵەکانی خانمە شاعیر رۆژ هەڵەبجەیی کە ناکرێت بەراورد بکرێت بە زۆر دەقی سادەی رۆژانە کە هیچ نوێبوونەوەو مەجازێك لە زمانەکەیاندا نابینرێتەوە، چ جای ئەوەی پەیام و ئایدیای شیعرەکەش ددوبارە بێت و یان بە زەوقی گشتی نەخوات، وەك ئەوەی شاعیرێك لە شیعری – لە نهۆمی سەرەوە-دا دەڵێت:
لە نهۆمی سەرەوە
پیاوێك، پێی دەوترێت: قامچی
یاخود تێڵاو هەندێک جار فیشەک
عەبدوڵڵایە یان محەمەد هەندێک جار ئیبراهیم
زۆر جاریش زۆرینەی پیاوان
ئەم دیدە کۆنە بۆ پیاوسالاریی دەبێت چ نوێبوونەوەو تازەگەریی و داهێنانێكی شیعریی لە خۆ بگرێت؟ لەکاتێکدا وتاری رۆژانەی فیمینستەکان و بەشێك لە دەزگاکانی راگەیاندنە، کە دەکرا شاعیر بە زمانێکی شیعریی پڕ ئیستاتیك و مەجاز ئەو تییمایە ئاڵووێر بکات، وەك ئەو خانمەی لەشیعرێکدا ناونیشانەکەی یەکسان دەکاتەوە بە کۆی ئەم شیعرە کە دەڵێت: ‘کەوتنی جەمەدانی بەرووەکان’.
یاخود ئەوەتا شاعیرێکی تر راستەخۆ باس لە جێهێشتن دەکات بە زمانە دووبارەکەو هیچ ئیزافەیەکی شیعریی ناخاتە سەرو لە دەقی – رۆیشتنی چەقیو-دا دەنووسێت:
ئەوەتا ئەو
درەخت و گوڵانە
بەجێدە هێڵێ و سەفەر دەکات
کە چاندوونی !
ئەو منداڵانە لە ماڵەوە
بەجێدە هێڵێت کە بوونی !
ئەو ژنە بەتەنیا بەجێدە هێڵێت
کە بە هاوبەشی ئەبەدیی
ژیانی هەڵیدەبژێرێت !
پەراوێز:
ئەم شیعرەی خاتوو رۆژ هەڵەبجەیی لەگەڵ هی ئەو دوو خانمەی تردا کە لێرەدا بە نموونە هێنراونەتەوە، لە پاشکۆی (مرواریەکانی شیعر)ی رۆژی شەممە ٢/٧/٢٠٢٢دا بڵاوکراونەتەوە، بەڵام بە گەڕانەوە بۆ دیوانی (دێڕێك داستان و تاڵێك چۆلەکە)ی رۆژ هەڵەبجەییدا ئەوا دەبینین ئەو ١٤ کۆپلەیە بە دوو شیعری جیاواز بڵاوکراونەتەوەو لێرەدا لەیەك دراون، بۆ ئەم مەبەستە سەیری لاپەڕە ٧٧ و ١٦٣ بکە لە دیوانەکە.
شایانی باسە شاعیر ناونیشانی دیوانی(دێڕێك داستان و تاڵێك چۆلەکە)ی لە ناوەڕۆکی کۆپلەیەکەوە وەرگرتووە لە شیعری (رەنگاورەنگ)ی لاپەڕە ٧٣ دا کە تیایدا دەڵێت:
١٣
لەناو دێڕی دارستاندا مەلە دەکا
شەپۆل دەداتە درەخت
تاڵێك چۆلەکە
ئەوە ماوە بڵێین؛ ئەم دیوانە ساڵی ٢٠٢١ لە چاپخانەی کارۆ – سێمانی چاپ بووە بە هاوکاری بەڕێوبەرایەتی راگەیاندن و چاپ و بڵاوکردنەوەی سلێمانی لەسەر بودجەی پایتەختی رۆشنبیری..
