قوربانیی ده‌ستی قوربانیی، له ڕۆمانی قوربانیی ژماره 256دا… یاسین برایم
(1)
كاره‌سات و ڕووداوه ناخهه‌ژێنه‌كان و پرۆسه‌ی ئه‌نفال و كیمیابارانكردنی هه‌ڵه‌بجه و ده‌یان كاره‌ساتی خوێناوی دیكه، بۆ ئێمه‌ی كورد مێژووی ڕه‌شن. هه‌ڵه‌بجه كاره‌ساتێكی پڕ قوربانیی سه‌ده‌ی بیسته‌م، ئه‌و هه‌نده گه‌وره‌یه، جه‌رگبڕه، ناخهه‌ژێنه، ناوهێنانی ته‌زووت به جه‌سته‌ی ده‌هێنێت و دونیایێك قوربانییت دێنێته به‌رچاو. ڕۆمانی قوربانیی(1) ژماره 256، خه‌می ئه‌و شاره و ئه‌نفالی له ئامێز گرتووه. خه‌مه‌كانی ئاوێزانی یه‌كتر كردوون. ڕۆمانێك پڕ له قوربانیی، قوربانیی بێتاوان. ئه‌گه‌ر ژماره‌ی ناونیشانه‌كه لێكبده‌ینه‌وه. به‌ساده‌یی هاوكێشه‌كه ئه‌مه‌یه (6 + 5 +2 = 13). ده‌رده‌چێت؛ ژماره‌یێكی شووم و به‌د. تۆ بڵێی ئه‌و ژماره‌یه، ڕێكه‌وت بێ یان ڕۆماننووس لێزانانه ئه‌م ژماره‌یه‌ی هه‌ڵبژاردووه، وه‌كوو كۆدێك بۆ میلله‌تی ئێمه. ئایا بوونی ژماره (13)، نه‌بوونی به‌خت و ده‌رفه‌ت و هه‌له. ژماره‌كه‌مان خستۆته لیستی ڕه‌ش كه نێوچاوانی ئێمه (13) بیت. ده‌بێ چاره‌نووسی كورد، به د‌رێژایی مێژوو، ماڵوێرانیی و ئاوارهیی و ده‌ربه‌ده‌ریی و له‌ناوبردن و گرتن و كوشتن بێ، ئه‌مه له به‌ختی ئێمه نووسراوه. ئه‌نفال و كیمیابارانكردن و كومه‌ڵكوژیی نه‌ته‌وه‌ی كورد له چ سه‌رچاوه‌ی گرتبێت. داگیركردنی شه‌نگاڵ و ده‌ڤه‌ره‌كه‌ی و به كۆیله‌كردنی هه‌زاران كچ و ژنی ئێزیدیه‌كان، ده‌بێ ئه‌مه له به‌ختڕه‌شی ئه‌وان بێ یا له خیانه‌ت و گوێپێنه‌دان و پشتتێكردنی ئێمه بێ! پرسیارێكه و به‌رسڤی جۆراروجۆری لێده‌كه‌وێته‌وه. ههر شتێ بێ و به ههر شێوازێ بێ و ههر كوردقڕانه. به‌رده‌وامبوونی ئه‌و پرۆسه‌یه ده‌بینین، ڕۆژانه وڵات وێران ده‌كرێت و كورد ده‌كوژرێت. هێشتا ئێمه كه‌مترخه‌مین له ڕووی ڕووداو و كاره‌ساته گه‌وره‌كان. وه‌ك پێویست نه‌مانتوانیووه وه‌كوو جوله‌كه و ئه‌رمه‌ن سوود له‌م ڕووداوانه وه‌ربگرین و له ڕێگه‌ی ئه‌ده‌ب و هونه‌ره‌وه نیشانی دونیا بده‌ین. ڕووداوه‌كان به‌رده‌وامن و كه‌مته‌رخه‌می ئێمه‌ش به‌رده‌وام.
ڕۆمانی قوربانیی ژماره 256 ههر ئه‌مه نیشان نادات، كۆمه‌ڵكوژی شارێك كراوه و بووه‌ته قوربانیی. ئاوڕ له قوربانیی ئه‌نفالیش ده‌داته‌وه، كه هه‌ردووكیان دوو تراژیدیای گه‌وره‌یی قوربانیین. له نێو ئه‌و ڕۆمانه، كاره‌كته‌رێك به‌ناو و جلوبه‌رگ و هه‌ڵسوكه‌وت نێرانه و له ڕووی بایلۆجییه‌وه هه‌رزه‌كاریكی مێیینه. هه‌میشه له نێو ترس ده‌گوزه‌رێنێت و له‌به‌ر ترس ڕاده‌كات و له ماڵ و خێزانه‌وه ده‌ترسێندرێت و له ناخیشه‌وه ترسی هه‌یه له جه‌سته‌ی خۆی و هه‌ڵسوكه‌وت و كۆمه‌ڵگه و ده‌وروبه‌ر. له نێو ئه‌و ژماره زۆره‌ی قوربانییانی ئه‌م شاره، ئه‌مه نموونه‌یێكه، چیڕۆكی ئه‌و ناخهه‌ژێنه. دایكێكی میهره‌بان (دایكی ئاسۆ)، له پرۆسه‌ی ئه‌نفال به په‌ڕجۆی خۆفرۆشێك ڕزگاری ده‌كرێت و دوای نه‌مانی هاوسه‌ره ئه‌نفالكراوه‌كه‌ی ده‌بێته ژنی عومه‌ری شه‌هلا. له كیمیابارانكردنی هه‌ڵه‌بجه و له ڕێگه‌ی ئاوارهیی به دووگیانی گیان له‌ده‌ستده‌دات. ئه‌مه ده‌بێته قوربانی سیاسه‌تی ڕژێمێكی بۆگه‌ن و مرۆڤێكی هه‌ناو بۆگه‌نی وه‌ك عومه‌ری شه‌هلا. له‌م ڕۆمانه هه‌میشه قوربانییه‌كان، قوربانیین. بڕوانه:
- عومه‌ری شه‌هلا، قوربانی ده‌ستی ڕژێمی به‌عس.
- حه‌سه‌نی سمێڵ قیت و دایكی ئاسۆ و قوربانی ده‌ستی عومه‌رن.
- ئاسۆ، قوربانیی ده‌ستی دایك و زڕباوك و باپیری.
به‌شی هه‌ره‌زۆری كاره‌كته‌ره‌كانی نێو ئه‌و ڕۆمانه (عومه‌ری شه‌هلا و باوكی عومه‌ر و حه‌سه‌نی سمێڵ قیت و ئاسۆ و دایكی ئاسۆ و سه‌لماخانم و دایه خه‌جیجه و سێوه‌ر و ژێهات و هه‌یاس و هه‌واسی لانه‌واز و مه‌ردوخ و …هتد.) هه‌ریه‌ك به شێوه‌یێكی جیاواز ده‌بێته قوربانیی ئه‌وی دیكه. له لایه‌كی دیكه‌وه، سیاسه‌تی پاوانخوازی و نه‌ته‌وه‌په‌رستی باڵاش، شارێك نغرۆی مه‌رگ ده‌كات و نه‌ته‌وه‌یه‌ك ئه‌نفال ده‌كات و هه‌زاران مرۆڤی بێتاوان ده‌كاته قوربانیی سیاسه‌تی هه‌ڵه‌كانی خۆیان. له ڕووی كۆمه‌ڵایه‌تیی و كۆمه‌ڵناسییه‌وه، كه‌سی خۆفرۆش و جاش و خیانه‌تكاری وه‌كوو عومه‌ری شه‌هلا، بۆ ڕازیكردنی سه‌رووی خۆی و چه‌وركردنی گیرفانی خۆی، دۆست و برای خۆی ده‌فرۆشێت و به گرتن و كوشتنی ده‌دات. ده‌سهه‌ڵات و ڕژێمه بۆگه‌نه‌كان ئه‌وها مرۆڤه‌كان له‌یه‌كده‌كه‌ن و به‌ریانده‌ده‌نه گیانی یه‌كتر. حكومه‌ته یه‌كله‌دوای یه‌كه‌كانی عێراق، هه‌میشه به به‌رنامه و پیلانی تۆكمه، به هاوكاری كۆیله و خۆفرۆش و چاوساغه‌كانی، هه‌وڵی له‌نێوبردنی كوردیان داوه و بۆ ئه‌مه‌ش ڕووداوه مێژوویه‌كان زۆرن. ئه‌گه‌ر له ده‌سهه‌ڵات و ڕژێم و حزبی به‌عس بگه‌ڕێین. كه كورد هه‌میشه قوربانیی ده‌ستی زوڵم و سته‌می ئه‌و ڕژێمه بووه. له لایه‌كی دیكه‌وه ئه‌م زوڵم و سته‌مه شۆربوویته‌وه بۆ نێو كۆمه‌ڵگه و دابونه‌ریت و خێزان و ماڵ و باوك و دایك و براگه‌وره و …هتد. هه‌موو ئه‌مانه‌ش ڕۆڵیان هه‌یه له به‌كۆیله‌كردن و ده‌سته‌مۆكردن و له قاوغدانی یه‌كتر. دایكی ئاسۆ و دایكه خه‌جیجه دوو ژنی بێتاوان و قوربانیی ده‌ستی ده‌سهه‌ڵات و پیاوێكی خۆفرۆشی وه‌كوو عومه‌ری شه‌هلا. ئاسۆ له ماڵه‌وه ده‌بێته قوربانی ده‌ستی دایك و زڕباوك و باپیری. ئه‌و وه‌ك كاره‌كته‌رێكی بێده‌سهه‌ڵات هه‌میشه له ترس و له‌رز و دوودڵی و گومان ده‌ژیت و سوكایه‌تی پێده‌كرێت له ڕێگه‌ی زڕباوكییه‌وه. قوربانییێكی دیكه‌ی ئه‌و قوربانییبوونی به ڕه‌گه‌زی مێیینه و به كوڕكردنی مێینه‌ی ئه‌وه. پۆشینی جلوبه‌رگی پیاوانه و ڕه‌فتاری نێرانه و وه‌ك ئه‌وه‌ی كچبوون مرۆڤ نه‌بێت. حه‌ز و شه‌هوه‌ت و مێیینه و خه‌ون و ئاواته‌كانی ده‌بێته قوربانیی خه‌ونی خێزانه‌كه‌ی. هه‌میشه عومه‌ری شه‌هلای زڕباوكی، وه‌ك كابووس و تارمایی له‌گه‌ڵی ده‌ژێت و ترس و خه‌م و شه‌رم ده‌بێته ناسنامه‌ی ئه‌و. ئه‌و له به‌رگێكی پیاوانه ده‌چه‌وسێندرێته‌وه و له ژیانێكی دۆزه‌خانه ده‌ژێت و ده‌مرێت.
مرۆڤ، كاتێ باسی هه‌ڵه‌بجه ده‌كات، یه‌كسه‌ر خه‌یاڵی بۆ عومه‌ر خاوه‌ر، مرۆڤه میهره‌بانه‌كه‌ی ئه‌و شاره ده‌چێت. وه‌لێ له‌و ڕۆمانه ههر له ده‌سپێكی ڕۆمانه‌كه‌وه، عومه‌ر شه‌هلایێكی خۆفرۆشت لێت ده‌بێته تارمایی و سێبه‌ر به‌دواته‌وه هه‌نگاو ده‌نێت و به‌دزییه‌وه سه‌یرت ده‌كات. بۆیه وه‌ك خوێنه‌رێ ده‌كه‌ویته ژیر كاریگه‌ری ئه‌و و ده‌بیته قوربانیی و تۆش وات لێدێت وه‌ك ئه‌و خراپ بیت. به‌ده‌ست خۆت نییه و دڵت ڕقهه‌ڵده‌گرێت و ئه‌گه‌ر بیدۆزیته‌وه، بێ سێودوو ده‌ستی بنێته قوڕگی و بیخنكێنیت و تۆڵه‌ی كاره‌كته‌ره‌كان و هه‌ڵه‌بجه و قوربانییه‌كانی لێبكه‌یته‌وه. وه‌لێ مرۆڤی وه‌ك ئه‌و هه‌میشه ئاماده‌ییان هه‌یه و له نێوماندا ده‌ژن و ئێمه ده‌كه‌نه قوربانی خۆیان.
ڕۆمانه‌كه، هه‌ڵه‌بجه‌یه، ڕاكردنه، خۆحه‌شاردانه، هاواره، خنكانه، گریانه، ئاواره‌بوونه، دابڕانه، زامداربوونه، خوێنه، مه‌رگه، دۆزه‌خه، ڕۆژی حه‌شره! بۆیه ڕووداوه‌كانی نێو ڕۆمانه‌كه‌ش، چركه‌ساتی ئه‌و ڕووداوه‌مان بۆ ده‌گێڕێته‌وه. وێنه‌كان به جوانی نیشان ده‌دات، وه‌لێ ناخهه‌ژێن و تراژیدیان. بینینی ئه‌م دیمه‌نانه له فیلیمێكی سینه‌مایی ده‌چێت و ده‌تخاته نێو ڕووداوه پڕئازاره‌كان، هاوڕێی خه‌م و فرمێسكڕشتن.
“له پشتی ئه‌م پیكه‌به ده‌رزیت هه‌ڵدابایه به عه‌رزی نه‌ده‌كه‌وت. ل41”
“ئێمه ته‌نیا ده‌مانتوانی بناڵێنین، هه‌رچی ده‌تبینی ده‌ستی به سكییه‌وه گرتبوو و ڕای ده‌كرد و ده‌یناڵاند، ژن و پیاو منداڵ و مریشك و كه‌ڵه‌شێر و سه‌گ و پشیله و ههر هه‌موو… ل42”
“هه‌ورێكی چڵكن به‌ری ئاسمانی گرتبوو، گه‌واڵه‌ی ڕه‌ش ده‌تگوت په‌ڕی قه‌ڵه‌ره‌شن، مه‌رگ سواری سه‌ر پشتی شارببوو و ئاوازی ترس و بیمی ده‌چڕی. ل50”
“ناو كۆڵانه‌كانی شار پڕ بوون له ته‌رمی قوربانییان، هه‌موویان گرمۆڵه بووبوون و خۆیان وێكهێنابووه‌وه… ل51”
“مه‌رگ “عه‌نه‌ب”یش جوویبوو و ده‌ری دابووه‌وه، تا چاو بڕی ده‌كرد ته‌رمی مرۆڤ بوو. ل93”
“ده‌نگی ته‌قینه‌وه و زرمه‌ی بۆمباكان ئه‌و ناوه‌یان هینابووه هه‌ژان و دار و به‌رد و گیا و دووكه‌ڵێكی چڕ به‌ری ئاسمانی گرتبوو…ل129”
به‌ڕاستیی ئه‌م ڕۆمانه، ڕۆمانی خه‌م و گریان و ئاخهه‌ڵكێشان و به‌زه‌یی و سه‌فه‌ركردنه به تونێڵی خوێن و مه‌رگ، مه‌رگی مرۆڤه بێتاوانه‌كان. مه‌رگی گیانه‌وه‌ر و سروشت و زه‌وی و ئاسمان. (2)
ئه‌م ڕۆمانه، ڕۆمانێكی جوان و شایسته‌ی خوێندنه‌وه‌یه. ڕۆماننووس به سه‌لیقه‌یێكی ورده‌وه دیمه‌نه‌كان و ڕووداوه‌كانی بۆ ئێمه‌ی خستۆته ڕوو. له ڕووی هه‌ندێك ڕووداوه‌وه كه‌وتۆته هه‌ڵه‌وه. با سه‌ره‌تا له قسه‌یێكی ئاسۆوه ده‌ستپیبكه‌ین، كه ده‌ڵێت: “تا به‌ره‌به‌یانی ئاواره‌بوونمان، كه ڕێك ده‌بووه دووساڵ، ئه‌و مێردی دایكم بوو… ل98”
كاره‌ساتی هه‌ڵه‌بجه له 16/3/1988 ڕوویداوه. پێش دوو ساڵ ده‌كاته سالی 1986 كه دایكی له لایه‌ن عومه‌ری شه‌هلاوه ماره‌كراوه و كردوویه‌تی به ژنی خۆی. دوای ئه‌وه‌ی له پرۆسه‌ی ئه‌نفال و زینده‌به‌چاڵكردن به هاوكاری ئه‌و خۆفرۆشه‌وه به فێڵ ڕزگاری ده‌كات و ده‌یكاته ژنی خۆی. واته ژنه‌كه له بنچینه‌دا كه‌ركووكییه و له پرۆسه‌ی ئه‌نفالی (كه‌ركووك) یان (گه‌رمیان) تووشی ئه‌م ڕووداوه هاتووه. ئه‌گه‌ر بڕوانینه قۆناغه‌كانی ئه‌نفال*، كه خۆی له هه‌شت قۆناغ ده‌گرێ. قۆناغی یه‌كه‌م له مانگی شوباتی 1988ده‌ستپێده‌كات و له مانگی ئه‌یلوولی هه‌مان ساڵ له بادینان كۆتایی دێت. له قۆناغی سێیه‌م ئه‌نفالی گه‌رمیانه له 7ی نیسان ده‌ستپێده‌كات و له 14ی نیسان زیاتر له 20 هه‌زار مرۆڤ بوونه قوربانیی و زۆرجاریش به ئه‌نفالی ڕه‌ش ده‌ناسرێت به هۆی بوونی قوربانیی زۆر. قۆناغی چواره‌م، كه ناوچه‌ی كه‌ركووك و چه‌ند شار و ناوچه‌یێكی گرته‌وه له 3/5 تا 8/5 پرۆسه‌كه به‌ڕێوه‌چوو. ڕۆماننووس كه‌وتۆته هه‌ڵه و یان شاره‌زایێكی باشی له سه‌ر قۆناغه‌كانی ئه‌نفال نه‌بووه. ده‌بینین دوو ساڵ به‌ر له كاره‌ساتی هه‌ڵه‌بجه، پرۆسه‌ی ئه‌نفال ده‌ستی پێنه‌كردبوو. یان داماننا ئه‌نفالی كه‌ركووك یان گه‌رمیان، ژنه‌كه ڕزگاری بووه. ده‌بینین ئه‌م دوو قۆناغه ده‌كه‌وێته دوای كاره‌ساتی كیمیابارانكردنی هه‌ڵه‌بجه. له لایه‌كی دیكه‌وه له دوای كیمیابارانكردنی هه‌ڵه‌بجه و ڕۆیشتن و ئاواره‌بوون، دیارنه‌بووه چه‌ند كه‌س له‌م كاره‌ساته بوونه قوربانیی. كه‌چی ئه‌و ده‌ڵێت:
“ئیمه پێنج هه‌زار و چوارسه‌د كه‌س بووین، كه له نێو سه‌ری ههر یه‌كێكیاندا، سه‌د و هه‌شتا و دوو هه‌زار دره‌خت ده‌بڕدرانه‌وه. ل124”
“له ئاسمانی بان سه‌رمان ده‌نگی شه‌قه‌ی باڵی پێنج هه‌زار و چوار سه‌د باڵنده ده‌هات، كه هه‌موویان به ڕه‌وه به‌ره‌و هه‌ڵه‌بجه ده‌فرین”
بۆیه ئه‌م زانیارییه بۆ سه‌ره‌تای ڕوودانی كاره‌ساتی هه‌ڵه‌بجه دیارنه‌كرابوو، دوای ماوه‌یێكی زۆر، قوربانییانی ئه‌م كاره‌ساته به پێنج هه‌زار كه‌س خه‌ڵمێندرا، له‌وكاته كه‌س نه‌یده‌زانی پێنج هه‌زار و چوار سه‌د كه‌س بوونه‌ته قوربانیی و دیسان ئه‌م ژماره‌یه‌ش ههر هه‌ڵه‌یه. مرۆڤ له ڕاكردن و به‌جێھێشتنی شار بوون، هه‌موو شوێنێك ههر ته‌رم بوو، ئه‌م كاره‌كته‌ره چۆن زانی ئه‌م هه‌نده مرۆڤه مردوونه. له‌م ڕۆمانه ڕوودانی كیمیابارانكردنی هه‌ڵه‌بجه باس ده‌كات، ساتی ڕووداوه‌كه بۆ ئێمه ده‌خاته ڕوو، زه‌مه‌نی ئه‌وكاتی ڕووداوه‌كه. ناكرێ زانیاریی ئێستا و ئامار و داتای ئه‌و چه‌ند ساڵه‌ی كه باس له ڕووداوه‌كه ده‌كه‌ن بخرێته ڕوو. له لایه‌كی دیكه‌وه له كاتی كیمیابارانكردنی هه‌ڵه‌بجه. ئه‌م كاره‌ساته له نێو پرۆسه‌ی ئه‌نفال دابووه، هێشتا ئه‌نفال كۆتایی نه‌هاتووه و چۆن زانرا 182 هه‌زار كه‌س بوونه‌ته قوربانیی.
“هه‌مووتان سه‌یری ئه‌م دره‌ختانه بكه‌ن، كه زیاتر له سه‌د و هه‌شتا و دوو هه‌زار دره‌خت ده‌بن، كه ههر یه‌كێكیان به ڕازێكه‌وه، به كلیلێكه‌وه هاتوونه‌ته ئێره…ل117”
گریان قوڕگی كاك هه‌یاسی گرتبوو و به ده‌نگێكی نووساوه‌وه گوتی: “هه‌مووان بیریانه، كه ئێمه پێنج هه‌زار و چوارسه‌د كه‌س بووین. ل64 “
ئه‌گه‌ر وه‌ك مێژوو، به دیده و به داتا و به‌ڵگه‌نامه و ئامار، سه‌یری كاره‌ساتی ئه‌نفال و پرۆسه‌ی ئه‌نفال بكه‌ین، ئه‌م ئاماره ڕاسته و بگره زیاتریشه. به‌ڵام ئه‌م زانیارییانه بۆ ئه‌م چیڕۆكه ڕاست نین، چونكه به‌شیكیان ڕووینه‌داوه. ئه‌و سات و زه‌مه‌نه‌ی چیڕۆكه‌كه‌ی تێدا ده‌گێڕدرێته‌وه و ئه‌و ئاماره‌ش به‌رده‌ست نه‌بووه و هیشتا نیوه‌ی پرۆسه‌ی ئه‌نفالیش ده‌ستیپێنه‌كردووه. وه‌كوو ڕووداو، ئه‌نفال و هه‌ڵه‌بجه دوو كاره‌ساتی گه‌وره‌ن له میژووی ئێمه‌دا. ڕه‌نگه ڕۆماننووسیش ئه‌وه‌ی ویستبێت و ڕووداوی ئه‌نفال و هه‌ڵه‌بجه به‌یه‌كه‌وه ببه‌ستێته‌وه و ڕووداوی ئه‌م چیڕۆكه‌ش وا بخوازێت. به‌ڵام ئه‌و ڕاستییه‌ش هه‌یه، ئه‌و زۆر سه‌ركه‌وتووانه ئه‌و ڕووداو و دیمه‌نه ناخهه‌ژێنانه‌ی ئه‌و سه‌رده‌مه‌مان بۆ ده‌گێڕێته‌وه؛ وه‌ك بڵێی خۆی كێژۆڵه‌یێكی هه‌ڵه‌بجه‌یی بێت، كامیرایێكی له‌سه‌رشان بێت و ئه‌و سات و ڕووداو و كیمیابارانكردن و مه‌رگه‌ساتی ئه‌و شاره و ده‌ڤه‌ره‌كه‌مان نیشان بدات. خه‌م و ئازار و مه‌رگه‌سات و خوێن و هاوار و ناڵه‌ی برینداران و لاشه‌ی بینازی قوربانییان ده‌خاته ڕوو. ئه‌و قوربانییانه‌ی بوونه قوربانیی ده‌سهه‌ڵاتێكی زاڵم و هۆڤناك.
یاسین برایم
——————————————–
سه‌رچاوه و په‌راوێز
- ڕۆمانی قوربانیی ژماره 256، گه‌لاوێژ نه‌زه‌ریان، وه‌رگێڕانی: ڕێباز مسته‌فا، چاپخانه‌ی هێڤی، چاپی یه‌كه‌م، هه‌ولێر، 2022.
- قۆناغه‌كانی ئه‌نفالم ئه‌زبه‌ركردوون و بۆیه نه‌گه‌رامه‌وته‌وه بۆ چ سه‌رچاوه‌یێك.
