رایبۆسۆماڵ rRNAی چییە؟.. رەهەند سابیر

rRNA, what is it؟

دروستکردنی پرۆتیین، پرۆسێسێکی گرنگە لە هەموو خانە یوکاریۆتیکەکان**، لەبەر ئەوەی پرۆتیین، شکڵی هەیکەلیی structural component هەر خانەیەک پێکئەهێنێت و ضەرورە بۆ ژیان. زۆرجار پرۆتیین پێیئەگوترێ بڵۆکی بونیادنانی خانەکان the building block of cells . هاوکات، سێ فۆرمی سەرەکیی RNA بوونی هەیە:-

1. مەسنجەر RNA (rRNA )
2. ترانسفێر RNA (tRNA )
3. رایبۆسۆماڵ RNA ( rRNA )
   DNA ی جڵەوی هەموو چالاکییەکانی خانە ئەکات، هەروەها کاتێ DNA دروست ئەکرێ کە خانەکە، پێویستی بە پرۆتیینی زیاترە. لە پرۆسێسی چێکردنی پرۆتیین protein synthesis، بەشێکی بچووکی DNA بۆ RNA ئەگۆڕێت.

ئایا RNA لە DNA ی دروست بووە؟ ?Is RNA made from DNA

کاتێک خانەیەک پێڕۆی زانیارییە بۆماوەییەکانی Genetic instruction ئەکات، بەشێک لە DNA لە شێوەی جینێک کۆپیی ئەکات بۆ ئەوەی تەغییری DNA بۆ نیوکڵۆتایدێکی RNA بکات. بە دوو شێوەی شکڵیی Distinct ways ، RNA لە DNA ی جیاواز ئەبێت. نیوکڵیۆتایدەکانی RNA دروستکراوە لە شەکری رایبۆوس و پێیئەگوترێ رایبۆنیوکلیۆتایدەکان Ribonucleotides . DNA ، دیۆکسیڕایبۆس Deoxyriboseی هەیە، وەکو پێکهاتەی شەکر sugar content ،هاوکات، RNA هەمان بەیسەکانی DNAی هەیە کە ئەدینین adenine، گوانین guanine، سایتۆسین cytosine و ثایمینن thymine، هەمان کەیس لە RNAیدا دووبارە ئەبێتەوە، بەڵام لە جیاتیی ثایمین، یۆراسیل Uracil هەیە! هاوکات، سترەکچەری DNA و RNAی زۆر جودان لە یەکتریی، لەبەر ئەوەی DNA لە دوو زنجییری هێڵیکس(پێچخواردوو) پێکهاتووە و RNAی لە زنجییرێکی سنگڵ. زنجییرەکانی RNA، ئەتوانن بچەمێنرێنەوە بۆ چەندیین شێوەی موتەنەوع، بە هەمان شێوەی زنجییرەکانی پۆڵیپێپتاید ئەچەمێنرێتەوە بۆ پێکهێنانی شکڵی کۆتایی پرۆتیینێک.

چەند تایپی سەرەکیی RNAی هەیە؟ ?How many main types of RNA are there

سێ تایپی سەرەکیی RNAی هەیە کە بەرهەم ئەهێنرێ لە شێوەی مۆڵیکیوڵەکان، لەناو ناوکی خانەکانی ئینسان و حەیوانات. هەروەها RNA، ڵۆکەیت(شوێن)ەکەی ناو سایتۆپلازمی خانەیە Cytoplasm of cell. سایتۆپلازمی خانە، بریتییە لە هەموو ئەو پێکهاتانەی دەرەوەی ناوکی خانە کە لە لایەن تاکە پەردەیەکەوە پەرژیین کراوە کە بە پەردەی خانە Plasma membrane ناسراوە. RNA، سێ تایپی سەرەکیی هەیە، ئەوانیش، مەسنجەر RNA، ترانسفێر RNA، رایبۆسۆماڵ RNA. هەر یەک لە سێ تایپەکەی RNA، وەظیفەی جیاوازیان هەیە لە دروستکردنی پرۆتین، لە ترانسکریپشن*** ، کۆدکردنەوە و ترانسڵەیشنی کۆدی بۆماوەیی DNAیەوە دەست پێئەکات.

پرۆسێسی دروستکردنی پرۆتیین چییە؟ ?What is the process of protein synthesis

ترانسکریپشن**، یەکەم خەطوەی چێکردنی پرۆتیین(دروستکردنی پرۆتیین)ە کە مەسنجەر RNA، رۆڵێکی گرنگ لەو شانۆگەرییە ئەبینێت. مەسنجەر RNA، پێکهاتەیەکی ناسەقامگییرە و تەمەنی زۆر کورتە، هەروەها تەنیا کاتێک پرۆتیین دروست ئەکرێ کە پێویستن بۆ گەشەکردن و تەدمیمسازیی خانەکان(چاکسازیی خانەکان).

ترانسکریپشن کاتێکە کە زانیارییە بۆماوەییەکان Genetic informationی ناو DNAی خانەیەک، ئەجەڕێنرێ بۆ مەسیجێک لە فۆرمی RNA (واتە mRNA ). پرۆتینەکانی کارای ترانسکریپشن، زنجییری DNA راست ئەکاتەوە، بۆ ئەوەی ئەنزیمی پۆلیمەرەیسی RNA ، یەک، زنجییری DNA کۆپیی بکات. DNAی لە چوار بەیسی نیوکڵیۆتاید کە ئەدینین و ثایمین، گوانین و سایتۆسینن، پێکئەهێنرێ. نیوکڵیۆتایدەکانی DNA، بە شێوەی دووانە، ئەدینین لەگەڵ ثایمین و گوانین لەگەڵ سایتۆسین، لە هەر دوو زنجییرەکەوە پەیوەست کراون و بەهۆی بۆندی هایدرۆجینییەوە قەید ئەبن! کاتێک RNA، DNAی ئەنووسێتەوە بۆ مۆڵیکیولی مەسنجەر RNA، هاوزەمان، یۆراسیل دەرئەکەوێ لە جیاتیی ثایمین(خوڵاصەی مەبەست ئەوەیە کە RNA، تاک زنجییرە و لە جێی ثایمین، یۆراسیل لە RNAی هەیە کە لە DNAیدا نییە!!). لە کۆتایی پرۆسێسی ترانسکریپشن، مەسنجەر RNAی داغڵی دەرەوەی ناوک ئەکرێ و ئەچێتە ناو سایتۆپلازمەوە.

دواتر، پرۆسێسی ترانزڵەیشن***، بە درێژایی موعالەجەکە دەست پێئەکات، ترانسفێر RNA، رۆڵێکی گرنگ لە شانۆگەریی دروستکردنی پرۆتیندا، ئەگێڕێت. سەرەڕای ئەوەیش ترانسفێر RNA، بچووکتریین جۆری RNAیە و عادەتەن درێژییەکەی لە دەوروبەری ٧٠ بۆ ٩٠ نیوکڵیۆتایدە ( سەرەچاوەیەکی تر ٧٠ بۆ ١٠٠ ئەنووسێ!). تراسنفێر RNA، وەرگێڕانەکە لەسەر زنجییرە نیوکڵیۆتایدەکانی RNAیدا ئەکات و ئەیگۆڕێت بۆ زنجییرە ترشە ئەمینییەکان. ترشە ئەمینییەکان لەگەڵ ترشە ئەمینییەکانی تردا وەصڵ ئەبن بۆ پێکهێنانی پرۆتیینەکان کە پێویستە بۆ کاری خانەکان. پرۆتیینەکان، لە تاقمێکی ٢٠ ترشی ئەمینیی پێکئەهێنرێ. هاکات، ترانسفێر RNA، هەمان شکڵی گەڵای کڵۆڤەری هەیە کە سێ حەلقەی تێدایە. هەروەها ترانسفێر RNA، شوێنی لکاندنی ترشی ئەمینیی هەیە، لەگەڵ ئەوەیشدا، بەشێکی لە حەڵقەی ناوەڕستدا هەیە کە پێیئەگوترێ جێگەی ئەنتیکۆدۆن Anticodon site. جێگەی ئەنتیکۆدۆنی (tRNA)یەکە، کۆدۆنی سەر مەسنجەر RNAیەکە ئەناسێتەوە ( کۆدۆنی AUGیە و پێیئەگوترێ کۆدۆنی دەستپێک). هەر کۆدۆنێک لە سێ بەیسی نیوکڵیۆتاید پێکهاتووە کە ترشێکی ئەمینیی دروست ئەکات، هەروها ئاماژەیە بۆ کۆتایی پرۆسێسی ترانزلەیشن. وێڕای ئەمانەیش، ترانسفێر RNA و رایبۆسۆمەکان، کۆدۆنەکانی مەسنجەر RNAی ئەخوێننەوە بۆ بەرهەمهێنانی زنجییری پۆڵیپێپتاید کە چەندیین جەڕاندنی بەسەردا دێت، پێشئەوەی بتوانێت ببێتە پرۆتینێکی کارا Functioning protein.

رایبۆسۆمەڵ RNA ( یان rRNA )، ئەرکی تایبەتی هەیە. بەهەرحاڵ رایبۆسۆمەکان، لە رایبۆسۆمەڵ پرۆتیین و رایبۆسۆمەڵ RNAی دروست ئەکرێن. رایبۆسۆمەڵ RNA، بە نزیکیی لە صەدا شەستی بارستەی رایبۆسۆم پێکئەهنێت، عادەتەن لە یەکەیەکی لاوەکیی گەورە و یەکەیەکی لاوەکیی بچووک (Large subunit and Small subunit ) دارێژراون. سەبیونتەکان لە ناوکدا، لە لایەن ناوک خۆیەوە چێ ئەکرێن. لەوە زیاتریش رایبۆسۆمەکان لە سروشتدا نادرن، چونکە لەناو یەکەیەکی لاوەکیی گەورەی رایبۆسمیی(رایبۆسۆمەڵ)دا، یەک شوێنی پێکەوەبەستن( binding site)ی بۆ مەسنجەر RNAی و دوو شوێنی پێکەوەبەستنی ترانسفێر RNA لەسەر لۆکەیشنی RNA تێدایە. یەکەیەکی لاوەکیی بچووکی رایبۆسۆمیی، بە مۆڵیکوڵێکی RNAی ئەلکێت و لەهەمان کاتدا، مۆڵیکوڵێکی ترانسفێر RNAی دەستپێکار، زنجییرەیەک کۆدۆنی دیاریکراو لەناو هەمان مۆڵیکوڵی رایبۆسۆمەڵ RNAی لە کاتی ترانزڵەیشندا ئەناسێتەوە و پێوەی ئەبەستێتەوە. دواتر، ئەرکی rRNA، یەکەیەکی لاوەکیی گەورەی رایبۆسۆمیی طەوق ئەکات کە ئەچێتە ناو ئاڵۆزییەکی تازە پێکهێنراوەوە The newly formed complex، پاشان هەردوو یەکە لاوەکییە رایبۆسۆمییەکە، بە درێژایی مۆڵکیوڵی مەسنجەر RNA ئۆغر ئەکەن تاوەکو کۆدۆنەکان لە تەواوی زنجییرە پۆڵیپێپتایدەکە ترانزڵەیت ئەبێت کاتێک بە سەریدا گوزەشت ئەکەن. رایبۆسۆماڵ RNA، بۆندەکانی پێپتاید، لە نێوان ترشە ئەمینییەکانی ناو زنجییرەی پۆڵیپێپتاید دروست ئەکات. کاتێک ترانسفێر RNA ئەگاتە سەر کۆدۆنێکی وەستانی مۆڵیکوێکی مەسنجەر RNA، پرۆسێسی ترانزڵەیشن ئەوەستێت و زنجییرەی پۆڵیپێپتایدەکە لە مۆڵیکیوڵی ترانسفێر RNAی جیا ئەبێتەوە، هەر لەو کاتەدا، رایبۆسۆمەکە لەت ئەبێتەوە بۆ یەکە لاوەکییە گەورە و بچووکەکانی سەرەتای قۆناغی ترانزڵەیشن.

لە کۆتاییدا، دەرگای باسەکە بەوە کێلون ئەدەم کە rRNA، باوتریین جۆری RNAیە و پێکهاتەیەکی سەرەکیی رایبۆسۆمەکانەوە و رۆڵ لە دروستکردنی پرۆتییندا ئەگێڕێت، بە واتایەکی تر، ترانزڵەیشنی mRNAی بۆ پرۆتیین، ئەم پرۆسێسەیش لەناو ناوکی خانەدا رووئەدات، دواتر پرۆتیینەکە دەرئەدرێتە ناو سایتۆپلازم.

• یوکاریۆتیکەکان، ئەو خانەیە کە خاوەن ناوکێكی واضح و دیاریکراو بێت.
  ** ترانسکریپشن Transcription، پرۆسێسی کۆپییکردنی پارچەیەکی DNAیە بۆ RNA.
  *** ترانزڵەیشن Translation، ئەو پرۆسێسەیە کە RNA بەکار ئەهێنێت بۆ بەرهەمهێنانی پرۆتیین.
  ئەم لینکەیش، شاخیان لە یەکتر گییر ئەبێت و باسەکە ئەداتە بەر رۆشنایی زیاتر:-
  https://youtu.be/8_f-8ISZ164

سەرچاوە:-
https://sciencing.com/rrna-what-is-it-13714456.html