تووڕه‌یی و کێشه‌کانی سه‌باح ره‌نجده‌ر له چیدایه؟! … نوره‌د‌ین که‌مانگه‌ر
لێکۆڵینه‌وه:
چ چاوێك له‌و چاوه ته‌ندروسترو روونترو جوانترو گه‌شاوه‌تره که راستی و دنیا شاراوه‌کانی پێ ده‌بینێت؟ که مه‌زڵومییه‌تی پێ وێناده‌که‌ین له ده‌قێکی داهێنه‌رانه‌دا؟ ئه‌و چاوه‌ی هێزو نووری بینینی له توخم و زه‌ڕراتی خاك پێکنه‌هاتبێت، چاوێك ناشیرینیه‌کانیش بکاته جوانی، زوویری و رق و تووڕه‌یی بکاته لێبووردن ، ئه‌وا زۆر ده‌گمه‌نه له‌م زه‌مه‌نه‌دا:
لە کتێبى حەزدەکەم ئەوەندە بژیم چاوم دۆزییەوە
چاوى ئاسمان و فەرمانڕەواکانى و بەهرە و سرووش
لە ناوچەوانى خۆمدا چاندم
چاو چراى سەرى مرۆڤە
چاوى سەرەتاى نووسین و لەسەرەتادا وشە هەبوو
ئەرێ گوڵى سوور لە چاوەڕوانى چیدا
جلى خۆى دەگۆڕێ و زەین و زەمینى ڕۆشنە
ئه‌گه‌ر جه‌مال غه‌مبار به لای سه‌باح ره‌نجده‌ره‌وه ئاخێکى دوورودرێژى هەڵکێشا بێت و خۆی پێچابێتەوە و هەڵاتبێت، لێکه‌وته‌و به‌رکه‌وته‌کانی ئه‌م باسه ره‌نگدانه‌وه‌ی له شیعردا جێهێشتبێت، تێده‌گه‌ین که چۆن شیعر له‌مڕۆماندا په‌ل ده‌هاوێژێت بۆ ورده‌کاری ته‌نانه‌ت کێشه‌و بۆچوون و بابه‌ته شه‌خسییه‌کانیش، که ئه‌مه بۆ داهاتوو ده‌بێته مێژوو و لێکۆڵه‌ره‌وا‌ن سه‌رقاڵی بابه‌تگه‌لێکی کۆمه‌ڵایه‌تی و شیعریش ده‌کات.
سه‌باح ره‌نجده‌ر یه‌کێکه له‌و شاعیره به به‌ختانه‌ی فه‌رامۆش نه‌کراوه‌و رێژه‌یه‌کی زۆر لێکۆڵینه‌وه‌و نووسین و نامه و لێدوانی له‌سه‌ر نووسراوه‌و بۆ کراوه، که زۆر جێی خۆیه‌تی هه‌موویان کۆبکرانایه‌ته‌وه‌و له دووتوێی په‌ڕتووکێکدا چاپ بکرانایه تا له په‌رته‌وازه‌و له‌ناوچوون بپارێزرانایه و به‌رچاوڕۆشنییه‌کیش ببوایه بۆ خوێنه‌رانی نه‌وه‌ی ئه‌مڕۆ، با لێره‌دا وه‌ك نموونه ئاماژه‌یه‌ك به هه‌ندێکیان بکه‌ین:
– کە خەون دەبێتە وێنە، کە خەون دەبێتەشیعر
– گسکێكی ئەفسووناوی، خاشاکەکان ڕابماڵێت!
– پەیبردن بە نهێنى “بوون”
– نامەیەکی کراوە بۆ سەباح ڕەنجدەر/ عەبدوللا سەڕاج
– له‌گه‌مه‌ی زمانه‌وه بۆ گه‌مه‌ی ته‌كنیك
– نامەیەکى کراوە بۆ سەباح ڕەنجدەر/ عه‌بدولره‌زاق بیمار
هه‌روا سێ نووسینی له‌دوایه‌کی کاک حه‌کیم:
– ڕووداو و سەرچاوەی سرووشی شیعری
– شیعرى بەر سێبەرى سانسۆر
– چڕبوونەوەی زمان لە شیعری نوێی کوردیدا… و چه‌ندانی تر…
جا نهێنی مانه‌وه‌ی شاعیر هه‌ر ره‌نگه ئه‌و دیوه جوانه‌ی خودو ده‌روون و ژیان بێت که هیواو به‌رده‌ومی ده‌دات به ژیانکردن تا ئه‌و ساتانه‌ی شاعیر ته‌مه‌نی خۆی تیا ده‌پێچێته‌وه‌و به حه‌ز بێت یان ناحه‌ز کۆڵوانه‌که‌ی ئاماده ده‌کات و بارگه‌کانی له شان ده‌نێت و کۆچ ده‌کات بۆ ئه‌و جێیه‌ی خۆی پێشنیارو پێشبینی کردووه:
بەهرە و سرووش و یەکەم تەزوو
بە هاوکارى ئێوەوە لە سەرزەمین ماومەتەوە
هه‌روه‌ها ره‌نگه هۆیه‌کی ئه‌م حزوره دیدو بزاوتی شاعیر بێت به‌وه‌ی گه‌ر نه‌نووسێت ده‌مرێت، یان گه‌ر نه‌جه‌نگێت له‌م ژیانه پڕ نادادپه‌روه‌رییه‌دا ئه‌وا سه‌گه‌کان په‌لاماری ده‌ده‌ن و ده‌یخه‌نه فه‌رهه‌نگی فه‌رامۆشییه‌وه، چونکه به‌داخه‌وه له زۆر باردا ئه‌م ژیانه بووه‌ته شه‌ڕه سه‌گ:
برا بێ شکۆیەکانم چەشنى گورگى دەشتودەر
لووراندیان و سەرى بیریان لەسەر داخستم
به‌ڵام له‌هه‌مووی سه‌یرتر و جیاوازتر له‌وانی پێشوو ئه‌م ده‌قه‌ی دوایی شاعیر بوو (هێرشى داڵە کەرخۆرەکان) نه‌ك له ڕووی شێوازی ئۆتۆماتیکی نووسین، یان چڕیی بابه‌ته‌کان، به‌ڵکو له ئیکۆی خه‌ته‌رناکی دیدگاو بابه‌ت و ناوه‌ڕۆکه‌وه، که ئه‌وه‌ی به وردی ئه‌م شیعره بخوێنێته‌وه بۆی ده‌رده‌که‌وێت کێشمه‌کێشێکی خه‌ته‌رناکی نێوان دیوه زۆر ناشیرینه‌کانی کۆمه‌ڵگاو ده‌وروبه‌ر تیایدا بوونی هه‌یه‌و مرۆڤ له بیابانی بووندا له نێوان ژیان و مردن جێدێڵێت، له نێوان نه‌فره‌تکردنی خوێنه‌ر له‌خۆی که ئه‌و هه‌موو دیمه‌نه قێزه‌ونانه بوونیان هه‌بێت و له ئاکامیشدا شاعیر تاکه دڵخۆشیی و هیوایه‌کی له‌به‌هه‌شتدا ببینێته‌وه:
لە بەهەشتدا قووڵترین تاسەم پاراو دەبێت
بیرى سەر ئەو زەمینە ناکەم
شاعیرە پاشخاپەرۆک و ڕکپەروەر و دووپشکە خوودار و دەمامک ڕەنگاوڕەنگەکان
نەیانهێشت
تاوێک لەسەرى پشووێک بدەم و بچمە ناو گۆرانى هۆگریمەوە
خوێنه‌ر که ئه‌و شیعره ده‌خوێنێته‌وه ره‌نگه کاریگه‌ریی باره ده‌روونییه جیاوازه‌کان به روونی درك پێ بکات و ئه‌م حاڵه‌ش له‌م دێڕه‌ی شاعیردا به روونی هه‌ست پێ بکات که ده‌ڵێت:
سوپاس بۆ بەشە دڵباشەکەى خۆم
کێشه‌ی جه‌نگ و شه‌ڕخوازیی مرۆڤ جارانێك وا له ئاده‌میزاد ده‌کات به تایبه‌تی ئاده‌میزادی هه‌ست ناسك و شاعیر، که زیاد له پێویست بابه‌ته‌کان ورد بکاته‌وه‌و حه‌زه‌ر بکات، که بترسێت ته‌نانه‌ت له‌و که‌سه‌ی پێڵاوت بۆ داده‌نێت مارێکی نه‌خستبێته ناویه‌وه، ئه‌ی هاوار چ سات و کاتێکی ناقۆڵا تێکه‌وتووین؟ به‌ڵام ئه‌م هه‌سته بۆ؟ ئایا کاردانه‌وه‌ی روواوه‌کانی مێژوو و ئێستای ده‌وروبه‌ره؟ یان ئه‌زموونه تاڵه‌کانی خود؟ یاخود شه‌ڕه له پێناوی مانه‌وه‌دا؟ بۆ ئه‌وه‌ی هاوکێشه‌کانی ئه‌م شه‌ڕه‌ش بێته دی ده‌بێت لایه‌نی نه‌یار هه‌بێت، که به‌داخه‌وه لایه‌نی نه‌یار له‌م شیعره‌ی کاک سه‌باحدا هه‌ندێك له شاعیره‌کانن :
چاکەیەکى زۆرى شاعیرە
چاوهەڵاوگێڕ و
و
و
ـە کانم لەسەرە
دڵڕەش
بەدگۆ
دەروونکلۆر
بەوەى زۆر گێچەڵیان پێکردووم
لە گێچەڵیانەوە فێربووم بە ئەمەک و نمەکى خدرى زیندە بیر بکەمەوە
خوێنه‌ر که دیمه‌نه ترسێنه‌ره‌کانی ناو ئه‌م ده‌قه ده‌خوێنێته‌وه ده‌ترسێت جارێکی تر نزیکی دنیای شاعیره‌کان و به‌ر بارگه‌و زۆرانبازی و رقه‌کانیان بکه‌وێت، زه‌قکردنه‌وه‌ی ناکۆکی نێوان شاعیره‌کان واتا به کێشه‌کردنی ژیان به هه‌موو مه‌دلولاته‌کانیه‌وه، به‌ڵام ئه‌وه‌مان له بیر نه‌چێت ئه‌وانه‌ی که هه‌میشه وا هه‌ست ده‌که‌ن له‌سه‌نگه‌ردان و دوژمنیان هه‌یه‌و پێش وه‌خته زلله‌ی خۆیان ده‌وه‌شێنن تا خۆیان بپارێزن له ئه‌گه‌ری به‌رکه‌وتنی لێدانێك له لایه‌ن هاوپیشه‌و هاو به‌هره‌کانیانه‌وه ئه‌وا ناتوانن له دنیایه‌کی هێمنی فراوانی نوێدا داهێنان و خزمه‌ت بکه‌ن، شته‌کان وه‌ك خۆیان ببینن، بابه‌تیانه مامه‌ڵه بکه‌ن، له کارو کاردانه‌وه خۆیان بپارێزن، چونکه ژیان زۆر له‌وه مه‌زنتره له کێشه‌دا چڕ بکرێته‌وه، به‌ڵکو جگه له ژیانی مرۆڤه‌کان له دنیای زۆربه‌ی بوونه‌ره‌وه‌کانی تردا ته‌بایی و هارمۆنییه‌ت هه‌ست پێ ده‌کرێت، لێره‌دا ئه‌و گوتاره‌ی شاعیرمان له بیره که ماوه‌یه‌ك پێش ئێستا باسی هه‌ردوو شاعیری هاونه‌وه‌ی خۆی ده‌کرد( نه، ڕه) و (عه، عه ، یو) له کاردانه‌وه‌ی‌داو بۆنه‌یه‌کدا چونه‌ته ده‌ره‌وه له کاتی هاتنه‌گۆی له کۆڕێکدا.
لێره‌دا هه‌ندێك له‌و وێنه شیعریه ترسناکانه‌تان بۆ دێنمه‌وه که شۆك به خوێنه‌ران ده‌هێنن و وای لێده‌که‌ن به تیری جه‌رگی ناکامی حه‌زه‌ر بکه‌ن و بڕۆن ئۆغر.
له‌و وشه و زاراوه لیخن و سیخناخانه به ڤایرۆسی به‌دی ده‌وروبه‌ر، ئه‌م وشانه‌ن که له‌م کۆپلانه‌دا چڕ ده‌بنه‌وه:
ناوچەوان گرژ و ترشاو، مردۆخ ، قەلەڕەشێکى ئیفلیجبوو، گەنیو، دووپشکە خوودار، ماروگورگ و ڕێوی، پەتاتەى مردوو، جانەوەرێکى نەگریس، کلکى چەقەڵى پێ سووتاو، بەردى لامردە و ڤایرۆس و مەقەس…
پێش ئه‌وه‌ی نموونه‌ی هه‌ندێك له کۆپله‌کان بهێنمه‌وه، حه‌ز ده‌که‌م ئه‌وه به کاک سه‌باح بڵێم که دنیا وه‌ك جاران نه‌ماوه شاعیره ژه‌نگ گرتووه‌کان بتوانن گه‌له کۆمه بکه‌ن، ئێستا دنیا بووه به جیهانگه‌رایی و میدیا بووه به ته‌کنه‌لۆژی (ئای. تی)، ئێدی که‌س ناتوانێت ئێسکی دوژمنه‌که‌ی به بێ ده‌نگی بشکێنێت و گه‌له کۆمه له شاعیری داهێنه‌رو جیاواز بکه‌ن، خوێنه‌رانیش هێند وشیار بوون حساب بۆ فاریزه‌یه‌کیش ده‌که‌ن نه‌ك ده‌ق‌ێك، جا چ پێویست ده‌کات خه‌ریکی کاردانه‌وه ده‌روونیه‌کان بین و خۆمان له لوتکه‌ی سه‌ربڵندی ئه‌فراندن و جوانینووسی دووربخه‌ینه‌وه؟
هه‌ندێك له‌و دیمه‌نانه‌ی موچڕکه‌یه‌کی به ناخی منی خوێنه‌ردا هێنا و هه‌ڵوێسته‌یه‌کی لا دروستکردم:
بای بە لوورەى ناوچەوان گرژ و ترشاو
تەوەزەل و
و
و
و
زەبەلاح
دەم و لێو ژەنگاوی
مردۆخ
لەوەتەی چاوی ڕەشکەوپێشکە دەکات و تارمایى دەهێنێتە پاش و پێش
لەسەر زەویی نەرمونیان هەڕەشە دەکات
***
قەلەڕەشێکى بەبادارى ئیفلیجبوو
بەرەو دەم ئاوێکى وەستاوى گەنیو
بە گریانەوە باڵە شەکێیەتى
نەکا دوابکەوێت
پاش ئەوەى شاعیرە پاشخاپەرەک و ڕکپەروەر و دووپشکە خوودار و دەمامک ڕەنگاوڕەنگەکان
گۆشتى شیعرەکانیان خواردم و بەسەر دەستەسڕى منداڵێکى باخچەى ساوایاندا ڕشانەوه
***
مار ددانى لە کلکییەوەیە
گورگ برادەرایەتى لە کلکیدایە
ڕێوى هێزى لە کلکى کۆکردووەتەوە و چاوى هەڕەشەى ڕووناکە
سیخوڕ کەوانى لە کلکییەوە دەکێشێت
ئاى گوڵەستێرەى بەخشندە دژت چەند زۆرن
کە ڕووناکیت دەڕژێتە سەر زەوى
***
ناقۆڵاترین پیلانگێڕ و وەیشوومە لەچاو
مامۆستا چاویلکە ڕەنگاوڕەنگەکەى مێژووە
چێژى لە ژیانى دەرباریى بینى
***
تیرۆگ بەسەر قوڕ و لیتە دادەهێنێت
بە ڕخسارێکى مۆن و بێ هەست وەک پەتاتەى مردوو نا دەخاتە جێگاى ئا
قەلەڕەشێک و قومرییەک نوستوون
***
شووشەى چاویلکەت دەبێتە دێوجامە
دیکتاتۆر دەتوانن هێڵکارى بکێشن و باش بەکارى بهێنن
***
دەستى خدرى زیندە ئێسکى تێدا نییە
شاعیرە پاشخاپەرۆک و ڕکپەروەر و دووپشکە خوودار و دەمامک ڕەنگاوڕەنگەکان
چزووى شپرزەیییان بەکارهێنا و ڕقى ئێسک تواندنەوەیان هەڵڕشت
***
شاعیرە پاشخاپەرۆک و ڕکپەروەر و دووپشکە خوودار و دەماک ڕەنگاوڕەنگەکان
پێیان لە خۆڵەمێشى سووتانم سڕدەبێ و مێروولە دەکات
لە ئاوێنەیەکى ڕەشدا دەمێننەوە
دەبنە قەوزەى ناوچەوانى جانەوەرێکى نەگریس
***
ئاى زەمینى دەست و دڵڕوون
نامەردى زۆر و ناقۆڵات لەسەر دەژین و ددانیان لە قوونیان هاتووە
زمانیشیان وەک کلکى چەقەڵى پێ سووتاو لە ددانیان دەرهاتووە
***
دیکتاتۆر چاوى لە مس و کەلاشووشە داڕێژراوە
چاوى شاعیرى
چاوهەڵاوگێڕ و
و
و
یش
دڵڕەش
بەدگۆ
دەروونکلۆر
لە بەردى لامردە و ڤایرۆس و مەقەس
ئه‌وه ماوه بڵێین؛ ره‌نگه نائارامی دۆخی رامیاریی و دووفاقی و دووپشکی مرۆکان وا له مرۆڤبکات جارانێك له سێبه‌ره‌که‌ی خۆشی به گومان بێت، به‌س باشترین دۆخی به‌خته‌وه‌ریی مرۆڤ و ئاسووده‌یی و به ئارامینووستن: خۆداماڵێنه له گێژاوی کێشه‌و زۆرانبازییه‌کان، بۆ دنیا هه‌ر ده‌بێت زۆرانبازیی بێت له تاکێكی ساده‌وه تا ده‌وڵه‌تان و جیهان؟ ئه‌ی بۆ ده‌بێت له‌سه‌ر لێواری جه‌نگی سێیه‌مدا ژیان بکه‌ین که زۆر له مرۆکان ده‌بنه قوربانی شه‌ڕ‌ه‌نگیزیی و پاوانخوازیی ئه‌هریمه‌نه‌کان؟ ئه‌مانه با هه‌موو له لایه‌ك بن و خولیا و کێشه‌کانی مرۆڤ وه‌ك شاعیر له لایه‌کی تر بن، من به‌ش به حاڵی خۆم نه‌مبینیوه هیچ شاعیرێك له شیعره‌کانیاندا ئاوها ئاماژه‌یه‌کی راسته‌وخۆ یان ناراسته‌وخۆ به کاك سه‌باح بکه‌ن، به‌ڵکو ده‌بێت کاك سه‌باح دڵی شاد بێت به‌وه‌ی هه‌مووان خۆشیان ده‌وێت و ماندوونه‌ناسی و شیعرییه‌تی و هه‌ست ناسکی پێده‌زانن و ئه‌مه‌ش له‌که‌س ناشاردرێته‌وه، وه‌ك چۆن له‌م زه‌مه‌نه‌داو له هیچ زه‌مه‌نێکیشدا تیشکی خۆر ناشاردرێته‌وه، جا گه‌ر هه‌ر یه‌ك ده‌ق ساڵانه بنووسین یان مانگانه چه‌ندان ده‌ق بنووسینه‌وه، ئه‌وا خوێنه‌ر ته‌ماشای لایه‌نه جیاوازو داهێنه‌رو ده‌گمه‌نه‌کانی ده‌ق ده‌کات و که‌مه‌ندکێشی ده‌که‌ن بۆ خوێندنه‌وه‌و لێکدانه‌وه‌و ڕاڤه‌کردنی، ئێدی چ خه‌ممان بێت ببینه کاراکته‌رێکی ناو زۆرانبازییه‌کان، ته‌نانه‌ت گه‌ر زۆرانبازیه‌کان شاردراوه‌و خه‌یاڵیش بن نه‌ك ڕیالیزمی و به‌رجه‌سته- ئه‌وا به‌شێك له هێزی بینین و داهێنان و ئاراسته دروسته‌کانمان خه‌فه ده‌که‌ن.
نوره‌د‌ین که‌مانگه‌ر
Dengekan
دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.
