سهربوردهی موزیك لهگهڵ شانۆدا … حهیدهر عهبدولرهحمان
موزیك كه ههمیشه پێكهاتهیهكی گرنگی شانۆ بووه،له رابووردوو له ئێستاشدا گرنگی خۆی ههبووه لای شانۆكاران،سهربوردهی موزیك لهگهڵ شانۆشدا سهربوردهیهكی دێرینهو ههزاران ساڵ بهر له ئهمڕۆ موزیك و شانۆ ئاشنا بهیهكتر بوونه،پێش ئهو ئاشنابوونهش، شانۆی (پانتۆمایم) یا شانۆی ئاماژه ههبووه،لهو ساتانهی كه هونهری گریكی كۆن تازه چهكهرهی دهكردو دیالۆگ له شانۆدا بوونی نهبوو،لهجیاتی ئهو بزووتنهوه وهێمای جهستهیی شوێنی دیالۆگیان دهگرتهوه،له رووی لاسایی كردنهوهی كهسایهتییهكان،یالاسایی كردنهوهی سروشت،بهشێوهیهكی كۆمێدی گاڵتهئامێز بۆ ختووكهدان و بهپێكهنین هێنانی بینهر،دوای ئهو قۆناغه به ماوهیهك ئهوجا شانۆگهریی بهدهنگ سهری ههڵدا،بهههردوو جۆری كۆمیدی و تراژیدییهوه،لهو جۆره شانۆگهرییانهش بهپێویست دهزانرا كه رهگهزێكی گۆرانی (سروود ) ئاوێتهی ئهو شانۆگهرییانه بكرێ،كه بهدهنگی (كۆرس) دهوترانهوه،ههندێ جار ئهو سروودانه لهلایهن ههندێ نووسهرهوه دهنوسران،كه خۆیان ئهكتهر نهبوون، یاخود ئهكتهربوون و شارهزاییان له كاری درامیدا ههبوو،تا ئهو كاتهش هێشتا وهك پێویست درك بهزهروورهتی موزیك نهدهكرا له شانۆدا،تهنیا ههر پشت به كۆرس دهبهسترا،بهڵام لهگهڵ سهرههڵدانی (كۆرس) لهشانۆگهرییهكانی یۆرپیدس و سۆفوكلیس و ئهرهستۆفانس ـ ی گریكی،ئهوجا درك بهزهروورهتی موزیك كرا،لهپاڵ ئهو كۆرسانهدا موزیك خزایه ناو شانۆ،ئهو كاته بهتهواوهتی ههست بهوه كرا كه بۆی ههیه موزیك شوێنێكی دیار لهكاری درامیدا پڕبكاتهوه،یا ئیزافهیهكی دیكه بخاته سهر رهگهزهكانی دیكهی شانۆ و ببێته فاكتهرێكی دیكهی سهرهكی بۆ لێك نزیكبوونهوهی بینهر بهشانۆ و رهخساندنی دینامیكیهتی سهرنجڕاكێشانی بینهر بهچاوو بهگوێ و ههموو ههستهكانی دیكه،لهوانهش ههسته رۆحییهكان كه كاریگهریی خۆیان لهسهر ویژدان و ههست و دهروونی بینهردا بهجێ دێلن،شاعیره گریكهكان كهسانی نابهڵهد نهبوون بهموزیك،لهو كاتهدا كه فهیلهسوف و نووسهر بوون لهههمان كاتدا هۆشیارییهكی تێرو تهسهلیان له موزیكیشدا ههبوو،ههندێك لهوان خۆیان ئاوازو موزیكییان بۆ بهرههمهكانی خۆیان دادهنا،ئهو تێك ههڵكێشانهی نێوان شانۆ و موزیك تا سهردهمی سهرههڵدانی (ئۆپێرا) و بووژانهوهی ئیتاڵیا بهردهوام بوو، ئهوكاته پێوهندیی موزیك و شانۆ كهوته قۆناغێكی دیكهی هونهریی و زانستی و بناغهیهكی پتهوتر بۆ شانۆ و موزیك داڕێژرا،به چهشنێك كه جۆرێك له جودایی ههبێت لهگهڵ قۆناغه رهمهكیی و میللیهكانی رابردووی موزیك لهشانۆدا، ئهوهبوو ئۆپێرا- شانۆی گۆرانی كه جۆری سیستهمی ئهو شانۆگهرییانه بوونه لهدوای پانتۆمایم و سروود و كۆر س له چاخهكانی ناوهڕاستدا سهریان ههڵدا یهوه،یهكهم ئۆپێراش ساڵی (1597) لهشاری فلورهنسای ئیتاڵی دا پێشكهش كرا،پاشان ههر ئهو ئۆپێرایهپهرهی سهندو چهندین شاكاری گهورهی جیهانیی ئۆپێرایی لێكهوتهوه،لهوانهش (زیخگرید) (تانهاوزر) (بارسیگال) جگه لهو شاكارانه چهندین ئۆپێرای دیكه لهو بوارهدا ناوبانگیان دهركرد لهوانهش (سهرتاشی ئهشبیلیهی رۆسینی ) (خوازبێنی فیگارۆ) و (شمشاڵی ئهفسوناویی مۆزارت) و فیدیلیوی ههتیوی بتهۆڤن و جیناف ـ شۆپان و زۆر ئۆپێرای دیكهش كهله جوغزی كاری نمایشی دهردهچوون،بهڵام هونهری چوارهمی شانۆ ( بالێ ) ی شانۆی سهمایی بوو، بۆیه ئهو شانۆگهرییانهی كهپشت بهسهما دهبهستن له دیالۆَگ دوور دهكهونهوه،تێیدا موزیك دهبێته سهرچاوهیهكی سهرهكی بۆ بزووتنهوهی سهماكارهكان،ئهم جۆره شانۆگهرییانه سهرهتا له رووسیای قهیسهری دا سهریان ههڵداوه،پاشان گوازرانهوه ئهمریكا و ههندێك وڵاتی ئهوروپی،لهوانهش بالییهكانی چایكۆفسكی وهك بوندوق شكێن و دهریاچه، ههروهها لومسكی كۆرساكۆف ـ شههرهزادو لایكۆرسترافنسكی بتروشكا و شۆستا كۆفتیش سووره رهش،دواتر جۆری پێنجهمی ئهو شانۆگهرییانه شانۆگهریی نوانددن بوو كه ههر لهگهڵ چهكهره كردنی نووسینی شانۆییدا هاته كایهوه و تا ئهمڕۆ كهشی لهگهڵدا بێت درێژهی ههیهو شوێنی ئۆپێراو بالێی گرتهوه .
رهخنهگرهكان بهتێكڕ ایی وای بۆ دهچن كه كارێكی ئاستهم بۆ شانۆگهرییه گریكییه كۆنهكان وهك تراژیدییه مهرگهساتهكانی یۆرپیدس و كۆمیدیاكانی ئهرهستۆفانس بهبێ موزیك دهسهڵاتی ئهوهیان ههبووبێت نرخ و بههایهكی هونهری تێروتهسهلی شانۆیی بهبینهر ببهخشن ،بۆیه ئهگهر موزیك ئهوكاته و لهوسهردهمه وهك سهرهتایهكی سهرههڵدانی شانۆ ئهو بایهخهی پێ درابێت ،ئهوه دهبێت ئهمڕۆ دوای تێپهربوونی ئهو زمهنه تێرو چڕو پرهی پڕ لهداهێنان و ململانێی جۆراو جۆری تهوژم و رێبازه جیا جیاكانی شانۆ ، موزیك چ پلهوپایهكی لهشانۆدا پهیدا كردبێت ؟ دیاره پێویستی شانۆ بۆ موزیك لهتهشهنه سهند ندا بووه، دهرهێنهره گهورهكانیش بۆیان یهكالا بۆتهوه كهبهبێ موزیك ناتوانن شانۆیهكی زیندوو پێشكهش بكهن ، چونكه ئهوان گهشتنه ئهو باوهڕهی كه شانۆ پهیوهستبوونێكی راستهوخۆ و بنهڕهتی بهو كهشوههوا دهوونییهوه ههیه كه دهرهێنهر دروستی دهكات ، بۆ لێك نزیكبونهوهی بینهر بهشانۆو ئاوێته بوونی لهگهڵ رووداو و كاراكتهرهكاندا ،بۆیهشه گهوره دهرهێنهرهكانی وهك ڤاگنهر ، بیتهر فایس ، برێخت ، چیخهف ،ستانسلاڤسكی ،ئارتۆ ،تا دهگاته بیتهر بروك ،بایهخێكی زۆریان بهموزیك داوهو زۆر له خواستهكانی خۆیان به موزیك بهرجهسته كردووه ،كه رهنگه ئهو خواست و تێڕوانینانه نه به دیالۆگ نهبه جوولهو بزووتنهوهی شانۆیی نهدههاتنه دی ,،زۆر لهو نووسهرو دهرهێنهرانه كاراكتهره سهرهكییهكانی خۆیان موزیك ژهن بوون ،بهرههمهكانیان لهژیانی هونهریی پڕ لهداهێنانی ئهوانهوه سهریان ههڵداوه ،لهوانهش پۆشكین لهمۆزارت و سالێری ، كهموزیك سهراپای شانۆگهرییهكه دادهپۆشێ و كهشوههوایهك لهبلیمهتیی موزیكژهنهكان نیشاندهدات . ههروهها لای برێخت –موزیك ههمان گرنگی ههبووه چهندین لهشانۆگهرییهكانی پشتیان به موزیك بهستووه ،لهوانهش شانۆگهریی تهپڵی شهوان ئۆپێرای سێ قڕۆشهكه، دایكی ئازا ، موزیك لهو شانۆییانهدا ههر تهنیا شوێنهوارو كاریگهریی خۆی بهسهر بینهردا بهجێ ناهێلێ بهقهد ئهوهندهی كهیاریدهی ئهكتهریش دهدات بۆ رهخساندنی ئهو كهشوههوا دهروونییهی وای لێ دهكات بتوانێت رۆلی خۆی بهداهێنانهوه ببینێ ،چونكه ئهكتهریش وهك بینهر پێویستی بهرهخساندنی ئهو كهشوههوا دهروونییه ههیه كه دهوروبهرو كۆمهڵێ فاكتهری دیكه بۆ بهرجهستهكردنی دهورهكهی ببنه یاریدهدهرو پاڵپشتی ،ئهوهتا ترفستۆكۆف دهلێت :
ئهگهر وامان مهزنده كرد كهی هونهری شانۆیی ئۆركسترایهكی سیمفۆنیاییه تیایدا موزیك دهبێته ئامێرێك له ئامێرهكانی ئهو ئۆركسترایه،بۆیه پێویسته موزیك پهیوهست بێت لهگهڵ ههمووئهو كهلوپهلانهی كهلهشانۆدا دهبیندرێن ،كهواته موزیك پارچهیهكه له ههمووان وبهبێ رهگهزهكانی دیكهی شانۆیی هیچی لهدهست نایهت ، مایرهۆڵد یش وای بۆ دهچێت كه ئهگهر شانۆگهرییهك پێویستی به موزیك ههبوو ئهوا دهبێت جێگهی شیاوی خۆی بۆ بدۆزرێتهوه ، ئالن دانیلۆ دهڵێت : موزیك فاكتهرێكی تێگهیشتنی كاری بیرو بۆچوونهكانی ئێمهیه ئهو كاریگهرییه ئهخلاقییهی دێته ئهنجام كارێكی وادهكات كه ههستی مرۆیی بنیادهم پاك وبێ گهردتربێت ،ههروهها زانا دسكی ریش ـ وای بۆدهچێت كه موزیك یاریدهری دهرهینهر دهدات بۆ بهرجهسته كردنی وێنهو ریتمی شانۆگهرییهكه.
سایكۆلۆژناسهكانیش وای لێك دهدهنهوه ، كه موزیك له شانۆدا ههر تهنها كاریگهری له سهر ریتمی شانۆو حاڵهتی دهروونیی ئهكتهر نیه بۆ ئهوهی ئهدایێكی باشتر بكاوپتر له رووداوو بهرجهسته كردنی كاراكتهرهكانی نزیك بێتهوه ، بهڵكو به ههمان شێوه زێتر كاریگهریی له سهر حاڵهتی دهروونیی بینهر ههیه كه رووداوهكانی سهر شانۆ وهك خۆی ببینێ ، له ههمان كاتدا چێژێكی رۆحی به بینهر ببهخشێت.
جیۆكارلین ـ ی گهوره دهرهێنهری بهریتانی دهڵێت : دیالۆگ كاتێك فهلسهفیهكانی دهردهكهوێت و كاریگهریی خۆی له مێشكی بنیادهمدا به جێ دێلێ كه موزیك بهرجهستهی بكات و بخرێته ناو چوارچیوهی ریتم ، چونكه جگه له ریتمی سروشتی ، ئێمه له شانۆدا پێویستیمان به ریتمی دروست كراو ههیه ، ئهو ریتمانهن هێز به وشه دهبهخشن و بهرجهستهی دهورو بهرو كهشو ههواو دیوی شاراوهی دیمهنهكان و ناخی ئهكتهر دهكهن .
