بەیەک گەیشتنی کەلتورەکان.. سەلاح جەلال
لێرەوە لەو پرسیارانەوە دەست پێدەکەین لەسەر کەلتور دروست دەبن؟! چۆن بتوانین لەو داخراوی و یەک دەنگییەوە بپەڕینەوە، چۆن هاوبەشی کەلتوری جیهانی بکەین؟! چۆن بیر بکەینەوە؟ چۆن لەبەیەک گەیشتنی کەلتورەکاندا گەشە بکەین؟ چۆن بتوانین خۆمان دروست بکەین؟!ئەو پردە رۆشنبیرییە مەعریفییە دروست بکەین لە نێوان مرۆڤەکان و کەلتورو داب و نەریتدا؟!چۆن بتوانین بەژمارە بیر بکەینەوە؟! چۆن کەلتورمان بەژمارە بکەین؟!
لەم پرسیارانەوە دەبێت هەوڵی دەرچوون بدەین لە بازنە تەقلیدییە باوەکان و عەقڵییەتی سواو، زۆر جار لە رۆشنبیری کوردیدا بەهەڵە قسەی لەسەر دەکرێت، بەبێ ئەوەی پێناسەیەکی زانستی بۆ کەلتور بکرێت. بزانین کەلتور چییە؟ هەروەها پۆڵینکاری کەلتور، ئەوەی پابەندی نەتەوەیەو ئەوەی هاوبەشە بەکەلتوری جیهانییەوە، لێرەشدا دەبێت کەلتور جیا بکەینەوە، لەفەرهەنگی جیهانیدا دوو جۆر کەلتور هەیە، یەکەمیان ئەو کەلتورەیە زیهنی کۆی نەتەوە دروستی دەکات، ئەمەیش پەیوەندی بەداب و نەریت و مامەڵەی شارستانی و کۆمەڵایەتی و ئابوری و سیاسی نەتەوەوە هەیە، مۆرکی تایبەتی خەسڵەتی نەتەوایەتی پێوەیە.
کەلتورەکەی تریش ئەوەیە ئەهلی مەعریفە و کەسەکانی داهێنان لەبوارەکانی ئەدەب و هونەرو زانستەکاندا بە گشتی بەرهەمی دەهێنن. ئەمەیش موڵکی هەموو کەسەکانی فیکرو داهێنانە، تیئوری مارکسیزمی مارکس تەنها بۆ ئەورووپییەک نەبوو، لەسەرتاسەری جیهاندا مارکسییەت کرایە رێباز و بیروباوەڕی شۆڕشگێڕانە، زۆربەی وڵاتانی ئەوروپی و ئەمریکی و ئاسیاو ئەفریقا بەو تیئوورییە شۆڕشیان کردو رزگاریان بوو، یان کاتێک دیکارت گوتی: (من بیر دەکەمەوە کەواتە من هەم) ئەمەی بۆ ئەوروپییەک نەگووت بەتەنها، بەڵکو بۆ هەموو کەسێکی بیرکەرەوە بوو. یان ئەوەی فۆکۆ و هایدجەرو فەیلەسوفەکانی تر نوسییان هەمان شت بوون.
هەروەها لەبوارەکانی ئەدەبی و هونەری دەقەکان مۆرکی جیهانیان هەڵگرتووەو جوگرافیاکانیان بڕیوە، ئێستایش لەزەمەنێکداین جیهان بۆتە گوندێکی گەردونی و لەمیمۆرییەکدا کۆبۆتەوە، دەبێت بزانین چۆن ئامادەکاری و ئامادەییمان هەبێت؟ ئەوەیشی زیاتر لەهەموو بوارەکان دەبێتە زمانی جیهانی بۆ هەموو کەسێکە بەجیاوازی زمان و بیرەوە مۆزیک و تەشکیلیە، هیچ وەرگێڕانێکیان ناوێت. سینەماو شانۆیش تەنها بەوەرگێڕانی دایەلۆژە کورتەکانەوە بە بینەر دەگەن، بەڵام تابلۆکان هیچ وەرگێڕانێکیان ناوێت و زمانی گەردوونین.
پرۆژەی بەیەک گەیشتنی کەلتورەکان لەم پرسیارەوە دەست پێدەکات:
( چۆن بتوانین تێگەیشتنێکی هاوبەشی باشتر دروست بکەین؟!
چۆن بتوانین پردی نێوان مرۆڤ و کەلتورو داب و نەریت دروست بکەین؟!
لەم روویەیشەوە هونەر بە ئامرازێکی باشتر دەزانن بۆ پشتگیری کردن لە ئاڵوگۆڕی بۆچوونە هاوبەشەکان. لە ڕێی وۆرکشۆپەوە هەوڵی دایەلۆگی کەلتوری بدرێت، لە رێگەی شتەکان و دروست کردنی چیرۆکی مێژوویی، بە گێڕانەوەی تایبەتمەندیەکانی ژیان، بیرەوەری و یادگارییەکان.
ئەوەی خاڵی وەرچەرخان و روانینی نوێیە لەم پێشانگایەی بەیەک گەیشتنی کەلتورەکان، ئەو چیرۆکە مێژووییانەن، پیاوانی جەنگ وێنەی هونەرییان جێهێشتووە، بەمەیش شێوازی هونەری گۆڕانکاری بەسەردا هات، لەشکۆدارکردنی جەنگەوە بۆ ئیدانە کردنی، هەموو ئەو داستان و وێنە وەحشی گەراییانەی بەرامبەر بە مرۆڤ کراوان لە سەرتاسەری جیهاندا، هونەرمەندانی کوردیش راستەوخۆ خۆبەخشانە بەشداری ئەو کارەسات و جەنگ و کوشتارە بەکۆمەڵیەیان کردووە، دوژمنان بێ بەزەییانە پرۆسەی ئەنفال و کیمیا باران و چاڵی بەکۆمەڵ کوژیان دروست کردووە، هەزارەها لە کەسانی بێ تاوان و هاوڵاتی مەدەنی لە ژن و منداڵ و پیرو گەنج بەچەندەها شێوازی دڕندەیی لە کیمیایی و سێدارە و زیندە بەچاڵ و شێوازی تر کوژراون. ئەمەیش بە شێوازی جۆراو جۆر، هەندێک واقیعی و ئەبستراکت و سوریالی و دژایەتی و بەرەنگاری و چیرۆکەکانی جەنگ دەکەن. ئەم ئەزموونە وێرانکەرانەیش بە دۆکیومێنت دەکرێن و لە مۆزەخانەو گەلەرییەکاندا دەمێننەوەو دەبنە کارتێکەری لەسەر نەوەکان هەتا روانینی خۆیان لەسەر تاوان و جینۆسایدو جەنگ هەبێت.
پرۆسەی دیکۆمێنت کردنی وێنەیی شایەتحاڵان و رزگاربووانی کورد لەجینۆسایدی کوردا لەساڵی 1988 و هەروەها کارلێکردنەکانی بینەران لە ئەڵمان و ئەرمەنی و جوولەکە و کورد. ئەم وێنەو دیمەنانە بۆ بیرهێنانەوەو مانەوەی ئەو تاوانانەیە لەبیرەوەری مرۆڤایەتیدا بمێننەوە.
بەم مەبەستەیشەوە هونەرمەندانی دانیشتوی ئەوروپا هاوکاری خوێندکارانی هونەری سلێمانی بکەن، هەموویان ئەزموون و بیرەوەری و داب و نەریتی خۆیان هاوبەش دەکەن ، پێکەوە رێگا نوێیەکانی فێرکردن و تێگەیشتن نزیک بکەنەوە. لە رێگەی وانەو وۆرکشۆپ و کۆنسرێت و پێشانگا و گفتوگۆوە ئەنجام بدرێت. ئەمەیش وەک دەست پێکێک بۆ هاوکاری زیاتر لە نێوانیان هونەرمەندانی نێو دەوڵەتی و دامەزراوەکان و قوتابیاندا.
وۆرکشۆپ: ئەوەی لەم وۆرکشۆپەدا جەختی لەسەر کرایەوە شێوەو ناوەرۆک بوو، شێوە بەهەموو خەسڵەتەکانیەوە شیکردنەوەی لەسەر کرا، بە رەنگ و ماددەکان و رووبەرووبوونەوەکانییەوە، لەناوو ناوەرۆک لەگەڵ بۆشاییدا، تایبەت (زەخرەفە) لە روانین و واتا جیاوازەکانەوە لەبواری پەرەدان بەهونەری پەیکەرسازی یان نەخشەسازی بۆ ماددەی بینراو و زیاتر کاری میتافۆری قوتابیان. بەپیادە کردنی رێبازی نوێ لەشێوازی بینراو بۆ دەربڕینی لەبەرجەستە کردنی لەکارە هونەرییەکەدا. هێماکان، شێوەکان، دەنگەکان، رەفتارەکان، ئەوشتانەی لەژیانی رۆژانەدا رووبەڕوویان دەبینەوە. لەرێگای روانینی نوێوە کاریان لەسەر بکرێت نەک دووبارەبوونەوەی باو. هەر تاکێک بە پشت بەستن بە کولتورو رۆشنبیری خۆی تێڕوانینی جیاوازی بۆ بکرێت.
ئەم پرۆژە گرنگە لەلایەن کۆمەڵێک پسپۆڕی جیهانییەوە پێشکەش کرا، فریشتەکانی بوون بوون لە جوانی رۆح و داهێناندا، بڕوانامەی نێو دەوڵەتیان هەیەو لەسەر ئاستی جیهان ناسراون، دەکرێت ناساندنێکی کورتیان بۆ بکەین:
یەکەم: هونەرمەند (عوسمان ئەحمەد)
بەڕێوەبەری سەنتەری کوردۆلۆژییە لەسلێمانی و دکتۆرای لە کۆلیژی هونەرەکانی چێڵسی هەیە لەزانکۆی هونەرەکانی لەندەنی بەریتانیا بۆ ساڵی(2013). دۆکۆمێنت کردنی پرۆسەی جینۆساید کردنی کورد لەساڵی(1988) لە رێگەی وێنە کێشان و تۆمارکردنی گەواهی پانزە کەس لەنێو خێزانە ئەنفالکراوەکان و توێژینەوەو لێکۆڵینەوە لەسەر کۆمەڵکوژی کورد. توانی لە رێی هونەرەکەیەوە تاوانی ئەنفال و جینۆسایدی کورد بەجیهان بناسێنێت و لەچەندین وڵاتی جیهاندا پێشانگا بکاتەوەو سێیەم کەس بێت، تابلۆکانی لە مۆزەخانەی جەنگی بەریتانی (ئیمپریاڵ ۆار موزئێوم) لەندەندا دابنرێت تایبەت بە جینۆسایدی مرۆیی.
دووەم: هونەرمەند( وریا ئاریا)
هونەرمەندێکی کوردی ئێرانی و نەمساییەو لە ڤیەننا دەژی، پەیکەرسازی لە لە زانکۆی هونەرە کارپێکراوەکانی ڤیەننا تەواو کردووە، لەکارەکانیدا مامەڵە لەگەڵ دیاردە کۆمەڵایەتییەکان و پرسیارەکانی پەیوەندی دار بەو بابەتانەوە دەکات ئاکارەکانی پەیکەرتاشی وەکو نەخشەسازی و هاوتەریبەکان و هاوشێوەکانی بەکار دەهێنێت و رەهەندی نوێی بۆ زیاد دەکات و تێکهەڵکێشی دەکات بە نەریت و گۆڕانکارییەکانی ژیانی.
سێیەم: (گۆدرون والنبۆک) دامەزرێنەرو بەڕێوەبەری هونەری هینتەرلاندە لە ڤییەنا/ نەمسا، پلاتفۆرمێکی هونەری سەربەخۆیە تایبەتە بە بایەخدان بەپرۆژەی کەلتورە فرە چەشن و پسپۆڕەکانە. هەر لەسەرەتای دامەزراندنییەوە خاتوو (هینتەرلاند) پشتگیری و بایەخێکی زۆر بەکارە هونەرییەکانی هونەرمەندە گەورەو تازەکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەدات، بەتایبەتی ئەو هونەرمەندانەی لە ئێران کار دەکەن.
چوارەم (پەرستۆ فرۆهەر) لەتارانی ئێران لەدایک بووەو لەساڵی 1991 وە لەئەڵمانیا دەژی، هونەرمەندێکی نێو دەوڵەتییەو پڕۆڤیسۆری (هونەرە لیبڕاڵەکان)ە لەگەڵ جەختکردن لەسەر فرە کەلتور لە کونسێچشۆڵ ماینز/ ئەڵمانیا.
بەم شێوەیەیش دووای دوو هەفتەی تەواو ئەم پرۆژە گرنگە بەسەرپەرشتی مەڵبەندی کوردۆلۆژی، زانکۆی سلێمانی، لەکارگەی کەلتووری سلێمانی- گەلەری ئێستا لە 3/10/2022 هەتا 13/10/2022 بەردەوام بوو، دوا رۆژ پێشانگایەکی تایبەت لەلایەن خوێندارانی بەشدار بوەوە کرایەوەو هەریەکە بە ئەزموونێکی جیاواز بەشدار بوون، کۆتایی بەو کەرنەڤاڵە ئاوێتەییە جوانە هات بەکاتی، لەبەر ئەوەی ئەم بەیەک گەیشتنی کەلتورە لەگەڵ هونەرمەندانی سلێمانی بەردەوام دەبێت لە رێی پەیوەندی ئەلیکترۆنییەوە.
لەپاشکۆی ئەدەب و هونەری رۆژنامەی کوردستانی نوێ ژمارە(8778) لە20/10/2022 رۆژی پێنج شەممە بڵاو بۆتەوە.
Salah Jalal
ژیاننامه‌ی سه‌لاح جه‌لال عبدالله ره‌حیم یه‌كه‌م موالیدی 1963 سلێمانی شارباژێڕ. له‌دایك بونی ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ رۆژی كه‌وتنه خواره‌وه‌ی(عبدالسلام عارف) له ته‌یاره هه‌روه‌ك هه‌میشه دایكی جه‌ختی له‌سه‌ركردۆته‌وه. خوێندنی سه‌ره‌تایی و ناوه‌ندی له سلێمانی بووه. زانستی ئیسلامی له‌مزگه‌وت و ته‌كیه‌كاندا خوێندووه. ده‌رچوی ئاماده‌یی ئاینی ئیسلامیه/ له وه‌زاره‌تی ئه‌وقاف وكاروباری ئاینی له شاری هه‌ولێر ساڵی 2009 - 2010 ده‌رچوی زانكۆی عراقییه له به‌غداد/ كۆلیژی زانسته ئیسلامیه‌كان/ به‌شی ئاینه‌كان و مه‌زهه‌به‌كان و دایه‌لۆژی شارستانی له ساڵی/2011-2012 له ساڵی 2014- 2015 –ته‌واوی كردووه. بڕوانامه‌ی ماسته‌ری به‌ده‌ست هێناوه به‌پله‌ی زۆر باشه له هه‌مان به‌ش بۆ سالی 2018=2021. ئه‌ندامی یه‌كێتی نوسه‌رانی كوردستانه. ئه‌ندامی یه‌كێتی گشتی ئه‌دیبان و نوسه‌رانی عێراقه . ئه‌ندامی یانه‌ی رۆژنامه‌نوسانی كوردستانه. ئه‌ندامی یانه‌ی رۆژنامه‌نوسانی عێراقه. ئه‌ندامی یانه‌ی هونه‌رمه‌ندانی عێراقه. دووه‌م له ساڵی 1983 ده‌ستی به نوسین كردووه. له ساڵی 1989 یه‌كه‌م دیوانی شیعری به‌ناونیشانی (ئیشككر)پێشكه‌ش كردوه به‌به‌ڕێوه‌به‌رێتی رۆشنبیری كورد له‌به‌غداد. له‌لایه‌ن پسپۆڕه‌كانی رژێمی عێراقه‌وه له چاپدانی قه‌ده‌غه كراوه. له هه‌مان ساڵدا(كفن پۆش و كه‌ونی) بڵاوكردۆته‌وه به 130 دێڕ قرتاندنه‌وه. زۆر دیوانی شیعری و رۆمان و ده‌قی ترو لێكۆڵینه‌وه وتاری بڵاوكردۆته‌وه به هه‌ردو زمانی عه‌ره‌بی و كوردی. سێیه‌م ئه‌و به‌رهه‌مانه‌ی به زمانی عه‌ره‌بی بڵاوبونه‌ته‌وه: 1-(سقوگ الكون ) دیوان شعری 2000 . 2-(سدره الحسین) دیوان شعری 2012 . • چواره‌م ئه‌و به‌رهه‌مانه‌ی به‌زمانی كوردی بڵاوی كردونه‌ته‌وه. 1- كه‌وتنه خواره‌وه‌ی گه‌ردون/ شارای شیعریم/ كۆی به‌رهه‌مه‌كانی 1989/2012 . 2. (ئۆقیانوسی مه‌رگه‌سات) ده‌قی شانۆیی/2003. 3. (چیای ئاو) ده‌قی شانۆیی /2003. 4. (سیمیا له شانۆدا) 2009 لێكۆڵینه‌وه‌ی شانۆ. 5. (ئاوێنه‌ی بوركانی ژه‌نه‌ڕاڵ) رۆمان/1992-2012 به‌رگی یه‌كه‌م. 6. ئاوێنه‌ی بوركانی ژه‌نه‌ڕاڵ/رۆمان/به‌رگی یه‌ك و دو/چاپی یه‌كه‌م/2019 چاپی دووه‌م 2021. 7- (موسیقای مه‌رگی ناوه‌خته) رومان/1997-2020 8- (نه‌فخ و وێنه‌ی با)رۆمان 2020 چاپی یه‌كه‌م. 9- كۆجیتۆی جه‌لال تاڵه‌بانی/ 2018 به‌رگی یه‌كه‌م/ به‌رگی یه‌كه‌م و دووه‌م/چاپی یه‌كه‌م 2021. 10-كچانی به‌فر (لادۆن سیما)/ سیناریۆی فیلمی سینه‌مایی. چاپی یه‌كه‌م 2021. 11- پێڵاوه‌كانم و نێره‌موكانی فیفا/ سیناریوی فیلمی سینه‌ما، چاپی یه‌كه‌م 2022. • پێنجه‌م ئه‌و به‌رهه‌مانه‌ی ئاماده‌ی چاپن به‌زمانی كوردی . 1-(ریشاڵی تیۆری رۆمانی كوردی).لێكۆڵینه‌وه. 2-كه‌وتنه خواره‌وه‌ی گه‌ردون/ شارای شیعریم/ كۆی به‌رهه‌مه‌كانی تا ئێستا ئاماده‌ی چاپه. 3- كرێكارانی مه‌عریفه‌و شۆڕشی سپی/ وتار • شه‌شه‌م ئه‌و به‌رهه‌مانه‌ی ئاماده‌ی چاپن به‌زمانی عه‌ره‌بی . 1. (محیگ الحجر) دیوانی شعری . 2.لاشخصیه اللغه . مقالات ودراسات. 3. فنون قتالیه فی كردستان. مقالات 4. الشعریه تعنی الروۆیا التی لاتستقر. مقابلات. 5. صلاح جلال كهربه الژات الشاعره/ مقالات ودراسات مكتوب على دواوینه. • حه‌وته‌م ئه‌و به‌رهه‌مانه‌ی له‌زمانی عه‌ره‌بیه‌وه وه‌ریگێڕاونه‌ته سه‌ر زمانی كوردی ئاماده‌ی چاپن : 1.سه‌رله‌نوێ نوسینه‌وه‌ی كوژاوه‌كان (تگریسات) مجموعه قصصیه للقاص والباحپ عباس عبدالجاسم. ئاماده‌ی چاپه. 2.(احلام مبلله)دیوان شعری للشاعر(جابر محمد جابر). ئاماده‌ی چاپه. • هه‌شته‌م - له‌ساڵی 1996ه‌وه ده‌ستی به‌كاری رۆژنامه نوسی كردوه، یه‌كه‌م به‌رهه‌می له رۆژنامه‌ی . المۆتمر العراقی بوه. - له‌رۆژنامه‌ی الادیب الپقافیه له سالی 2003 تائێستا به‌سیفه‌تی نێره‌ری رۆژنامه‌نوسی كاری كردوه دوایی بوه به ده‌سته‌ی نوسه‌ران له رۆژنامه‌كه‌دا . - له رۆژنامه‌ی المۆتمر العراقی ماوه‌یه‌كی زه‌مه‌نی كاری كردوه. له رۆژنامه‌ی القاصد ماوه‌یه‌كی زه‌مه‌نی كاری كردوه - به‌رهه‌مه‌كانی به‌هه‌ردو زمانی كوردی وعه‌ربی بڵاوكردۆته‌وه . - له فیستیڤاڵه‌كاندا به‌شداری كردوه له‌وانه جه‌واهیری و مه‌ربه‌د و هی تر.
