سمکۆ محەمەد لە تەوەرەی (كورد لە سیڤەرەوە بۆ لۆزان).. دیمانە: ئاودیر نەسرەدین.. بەشی سێیەم و کۆتایی
بەشی سێیەم
كورد پێویستی بە سیستمێكی عەلمانی و دادپەروەر هەیە. نەك دیموكراسی
لەم دیمانەیەدا سمكۆ محەمەد نوسەر و رۆژنامەنووس كە بەشداری تەوەری (كورد لە سیڤەرەوە بۆ لۆزان)ی كردووە، باس لە سایكۆلۆژیای هێز و قەوارە سیاسیەكانی كوردستان و كەیسەكانی هاوشێوەی كورد لە دنیادا دەكات، رۆڵی وڵاتانی زلهێز لە یەكلاییكردنەوەی ئەم پرسانە روندەكاتەوە و هاوكات ئاماژە بە شوناسی نەتەوەیی و پرسی زمان دەكات و ئەمەش بە كارتێكی لاواز بۆ داواكردنی سەربەخۆ بوون ناو دەبات، سمكۆ محەمەد بۆچوونی وایە كە خەباتی مەدەنی بەوردبینی و هێمنی و دان بەخۆداگرتن دەكرێت، بەڵام كورد بەخەسڵەت خاوەنی ئەم سایكۆلۆژیایە نییە، هەر لە درێژەی ئەم دیمانەیەدا سمكۆ بیركردنەوە لە لەگۆڕینی بەرەی خەبات لە كوردستانەوە بۆ ناوەندەكان هەڵدەسەنگێنێت و گرنگی خاوەندارییەتیكردنی سیستمێكی نمونەیی بۆ دۆزی كورد روندەكاتەوە.
ديمانة: ئاودير نةسرةدين
خەباتی مەدەنی بەوردبینی، هێمنی و دان بەخۆداگرتن دەكرێت، كورد بەخەسڵەت خاوەنی ئەم سایكۆلۆژیایە نییە
پێویستیمان بەسیستمێكی عەلمانی و دادپەروەری هەیە نەك دیموكراسی، چونكە دیموكراسی چەمكێكی زۆر شمولیە و پێناسەیەكی تەواوی نییە
كورد ناتوانێ لەچەقی سەنتەری دەسەڵات نزیك بێتەوە و رەگوڕیشە دابكوتێت و جەنگەكە لەكەناری خۆیەوە بگوازێتەوە بۆ سەنتەر، دیسان دووبارەی دەكەمەوە، ئەمە گرێدراوە بە ستراتیژی قوڵەوە كە كوردەكان هەڵگری ئەم عەقڵیەتە نین
ئەگەر كورد خۆی خاوەنی سیستمی نموونەیی خۆی بوو لەگەڵ دونیای هاوچەرخ و جێگەی خۆی كردەوە، ئەوكات لەلایەن هێز و دەوڵەتانی زلهێزەوە كەیسەكەی لەبەرچاو دەگیرێت و رەنگە قەبوڵ بكرێت.
بیركردنەوە لەگۆڕینی بەرەی جەنگ لەگۆڕەپانی كوردستانەوە بۆ گۆڕەپانێكی تری دوژمن، ئەم بیركردنەوەیە لەلای كورد لەمێژە رەتكراوەتەوە.
لەگەڵ نزیكبوونەوە لە سەد ساڵەی لۆزان باس لە هەڵوەشاندنەوەی دەكرێت، بەتایەبتی لەلایەن توركیاوە، ئەمەش بەمانای داگیركردنەوەی رۆژئاوای كوردستان و باشووری كوردستان لێكدەدرێتەوە. ئایا كورد لەبەردەم دۆخێكی لەم شێوەیەدایە؟
مەسەلەی هێنانە كایەی سەد ساڵەی رێكەوتننامەی لۆزان، ئەوەی كە رۆژئاوای كوردستان وەكو واقیع تەماشا بكرێت یان خەیاڵی كوردەكان، مەسەلەیەكە تەنها لەژێر كۆنترۆڵی توركەكاندا نییە، بەڵكو مەیدانەكە هەم ئێران و هەم روسیا و هەم خودی سوریا و ئامریكاش لەوێن، ئەمە جگە لەوەی فەرانسی و بەریتانیەكان بەشێكی زۆر لەو فەزایە بەدەستی ئەوانە چۆن مامەڵە لەتەك ئەو قەوارەیەدا دەكەن، بەڵام لەهەمووی نیگەتیڤتر ئەوەیە كە هەمان ئەزموونی حوكمڕانی ئیداری و سیاسی باشوور تاقیكرایەوە، چونكە دۆخە سیاسیەكە دابەشی سەر دوو رەنگ و سیاسەت بووە، ئەنەكەسە و پەیەدە كە هەریەكەیان هێزێكی سیاسی ئاراستەیان دەكات و بوونە بەدژی یەكتر.
وڵاتانی رۆژئاوا هەمیشە داوا لە كوردەكان دەكەن لەگەڵ ئەو دەوڵەتانە رێكبكەون كە بەسەریاندا دابەش كراون، ئەنقەرە، دیمەشق، تاران و بەغدا تاچەند ئەم ئامادەییەیان تێدایە؟
من پێموایە ئەو تێڕوانینە زۆر واقیعیانەتر و كردەیی ترە، چونكە دەبێ ئەوە بزانین لەدوای هەزارەی سێهەم و هاتنی جیهانگیریەوە كە بەئامریكایی دونیا ناوزەد دەكرێت، سیاسەتی پراگماتیزم لەهەمو كایەكانی ژیاندا رەنگیدایەوە، ئەمە بۆ رۆژئاوا ناچاری بوو كە ملكەچی ئەو سیاسەتە بكات و ببێتە پاشكۆی ناڕاستەوخۆی ئامریكا.
لەدوای مێژویەكی چەندین سەدەیی تێگەیشتین كە رۆژئاوا ئامادە نییە بەرژەوەندی خۆی پشتگوێ بخات و لەپێناو سەربەخۆیی نەتەوەیەك ئەو دەوڵەتانە پەراوێز بخات، هەروەها لەبارەی چارەسەری مەسەلەی میللی كوردیدا، دەبێ لەوە تێبگەین لەدوای مێژویەكی چەندین سەدەیی تێگەیشتین كە رۆژئاوا ئامادە نییە بەرژەوەندی خۆی پشتگوێ بخات و لەپێناو سەربەخۆیی نەتەوەیەك ئەو دەوڵەتانە پەراوێز بخات، لەكاتێكدا هەموو ئەوەیان لەلا مەعلومە كە ئێران و سوریا و عێراق دەوڵەمەندن بەنەوت، توركیا پاشترین دەروەزایە بۆ ئامریكا و بۆ رۆژئاواش، ئەمە جگە لەوەی كەیسی نەتەوە بەرێكەوتن لەگەڵ دەوڵەتی ناوەندی چارەسەر دەكرێت، نەك بەهێزی چەكداری و شۆڕشگێری كلاسیكی، چونكە دەوڵەت دەبێ لەسەر دەستی كۆبوونەوەی ئەنجومەنی ئاسایش و ئەنجومەنی ئابوری رۆژئاوا و دەوڵەتانی زلهێز و پیشەسازی بێت، بۆ ئەمەش دەبێ لەجنێف بەكۆی گشتی دەنگی ئەندامان رێبكەون لەسەر ئەوەی كوردەكان ئەو خاكەی هەیانە دەبێتە دەوڵەت و دەبێت ببێتە خاوەن ئابوری و پوڵ و ئاڵا و دیبلۆماسیەت و سیاسدەی خۆی بێت، ئەگەرنا باشترین رێگەیە كە مەسەلەی میللی هەر شوێنێك بێت لەگەڵ دەوڵەتی ناوەندی چارەسەر بكرێت، ئەگەر چارەسەرەكە كاتیش بێت و بەشێك لەكێشەكان بەهەڵواسراوی بمێنێتەوە، هەروەك ئەوەی لەساڵی 1970 لەرێكەوتنی ئازار بڕیاری لەسەر درا، بەمەرجێك كوردەكان داوا بكەن لەژێر چاودێری ئامریكا و بەریتانیا و رۆژئاوا و روسیا بێت رێكەوتنەكە، هەروەها نەبن بەرێگر لەبەردەم سیاسەتی پراكماتیزمی دونیای سەرمایەداری كە ئامریكا پێش هەموو دەوڵەتان خاوەنی بیرۆكەكەیە و كاری پێدەكات و بڕوای پێی هەیە. لەدەروەی ئەم رێگە چارەیە بەگۆڕینی سیستم لەدیكتاتۆریەتەوە بۆ دیموكراسی وەهمی و بۆ فیدرالی و هتد، تەنها قسەی سەر زارەكیە، ئەگەرنا خۆ لەدوای 2003 ەوە ناوی كورد چووە دەستووری عێراقیەوە، كەچی مادەی 58 لەپڕێكدا بوو بەمادەی 140 و ملیارەها دۆلاری پێوەخورا و هیچی بۆ كورد نەبوو، بەپێچەوانەوە نیوەی زیاتری خاكەكەی لەدەستدا، ئەوەش مەعلومە كە لەدەستدانی ئەو ناواچانەی پێی دەگوترێت كێشە لەسەرەكان، بەریتانیەكان لەپشتیەوە راوەستابوون، نەك دەوڵەتانی هەرێمایەتی بەتەنها، یان ئەوەی كە رەخنە لە سیاسەتی كوردی دەگیرێت، ئەوانە هەموو قسەی ناو كتێب و میدیاكانن، لەمەیدانی واقیعیدا، رێكەوتن لەگەڵ ناوەنددا باشترین چارەسەرە.
بۆچوونێك هەیە پێیوایە بۆ ئەوەی دەوڵەت دروست بكەیت، پێویستت بە دیكتاتۆریان تاك حزب هەیە. دیموكراسی و فرەحزبی دەتوانێت دەوڵەت دروست بكات، یان تاك هێزی ؟
ئەم بۆچوونە نیگەتیڤە و لەشكست و بێ ئومێدیەوە سەرچاوەی گرتووە، بەپێچەوانەوە پێویستیمان بەسیستمێكی عەلمانی و دادپەروەری هەیە نەك دیموكراسی، چونكە دیموكراسی چەمكێكی زۆر شمولیە و پێناسەیەكی تەواوی نییە و هەموو دەوڵەتێك و قەوارەیەك دەتوانێ ئەو ناوە لەخۆی بنێ، بۆ نموونە خۆ ئامریكا و رۆژئاوا و روسیا و هەموو دونیا لەدوای روخانی یەكێتی شورەوی بوون بەهەڵگری ئەو دروشمانەی وەكو دیموكراسی و مافی مرۆڤ و بازاڕی ئازاد، بەڵام ئەمە تەنها زلهێزەكان دەیانزانی بۆچی ئەم بانگەشەیە دەكەن، نەك نەتەوە ژێر دەست و دەوڵەتە بێ دەسەڵاتەكانی دونیا كە پاشكۆی زلهێزەكانن، بۆیە لەژێر ئەو ناونیشانە دەتوانرێ لەگەڵ عەرەب و فارس و توركیش رێكمان بخەن و سیستمەكە دیموكراسی بێت، بەڵام ئەمە كێشەكە جارێكی تر دوا دەخات بۆ كاتێكی نادیار، بەڵام كە كورد خۆی خاوەنی سیستمی نموونەیی خۆی بوو لەگەڵ دونیای هاوچەرخ جێگەی خۆی كردەوە، ئەوكات لەلایەن هێز و دەوڵەتانی زلهێزەوە كەیسەكەی لەبەرچاو دەگیرێت و رەنگە قەبوڵ بكرێت.
بۆچی كوردلە هەرچوارپارچەی كوردستان نەیتوانیوە پایتەختەكان كۆنترۆڵ بكات، وەك ئەوەی عەلەوییەكان لە سوریا كردوویانە؟ ئەمە تاچەند پەیوەندی بە نەبوونی ئامانج و خەونی گەورەوە هەیە؟
بەرگری كردن قورسە و پێویستی بەجەنگی رۆشنبیری هەیە، واتە بیركردنەوە لەگۆڕینی بەرەی جەنگ لەگۆڕەپانی كوردستانەوە بۆ گۆڕەپانێكی تری دوژمن، ئەم بیركردنەوەیە لەلای كورد لەمێژە رەتكراوەتەوە، كوردەكان رۆشنبیریان هەیە، بەتایبەتی رۆشنبیری سیاسی، بەڵام كێشەكە ئەوەیە بەرگری كردن لەرۆشنبیری سیاسی گرینگترە لە خودی رۆشنبیری، واتە ئەزموون گرینگ نییە، بەقەد ئەوەی وانە وەرگرتن لەئەزموون گرینگترە، بۆیە كورد ناتوانێ لەچەقی سەنتەری دەسەڵات نزیك بێتەوە و رەگوڕیشە دابكوتێت و جەنگەكە لەكەناری خۆیەوە بگوازێتەوە بۆ سەنتەر، دیسان دووبارەی دەكەمەوە، ئەمە گرێدراوە بە ستراتیژی قوڵەوە كە كوردەكان هەڵگری ئەم عەقڵیەتە نین.
بەشێكی تر لەجەنگی رۆشنبیری ئەوەیە كە خەبات بگوازرێتەوە بۆ دیبلۆماسیەت و سیاسەتی ئابوری و یاسایی و دەستووری، كوردەكان لێرەوە دەبێ هەست بەوە بكەن كە بۆچی ئەوان ناتوانن لەدانوستانەكاندا براوەبن، هەمیشە ئەوەی بەخوێن بەدەستیان كەوتووە لە دانوستانەكان دەیدۆڕێنن یان شكست دەهێن، چونكە دانوستان شێوازێكی هونەری خەباتی مەدەنیە، خەباتی مەدەنی بەوردبینی و هێمنی و دان بەخۆداگرتن دەكرێت، كورد بەخەسڵەت خاوەنی ئەم سایكۆلۆژیایە نییە (مەبەست لە سایكۆلۆژیا چێژوەرگرتنە لە دەسەڵات)، كورد زوو گەرم دەبێت و حەماس دەیگرێت، هەر زووش دادەمركێتەوە و هەناسەی سوار دەبێت و بەرگە ناگرێت، واتە سەبری نییە، دانوسیتانیش ئارامی و دانبەخۆداگرتنی دەوێ، ئێمە شاهیدی چەندین دانوستانین كە سەرەتا ناوەند چەند ملكەچی داواكاریەكانە، دواتر چونكە كورد سەبری ئەوەی نییە كاری دیبلۆماسی بكات و ئەو ملكەچ بوونە بخاتە نێو كایەكانی دیكەوە، بەناچاری كە توڕە دەبێت و پاشەكشە دەكات، لەدانوستانەكاندا شكست دەهێنێت. ئەمە هۆكاری سەرەكی نەبوونی رۆشنبیری سیاسیە كە كوردەكان ئەو كولتوورەیان نییە و دوژمنەكانیش ئەمە باش دەزانن كە كورد خاوەنی چ سایكۆلۆژیایەكە چ وەكو ژیانی كۆمەڵایەتی و چ وەكو سیاسەت.
—————————
بەشەکانی تر:
