سمکۆ محەمەد لە تەوەرەی (كورد لە سیڤەرەوە بۆ لۆزان).. دیمانە: ئاودیر نەسرەدین.. بەشی یەکەم
بەشی یەكەم
شوناسی نەتەوەیی كارتێكی زۆر قورس نییە بۆ داواكردنی سەربەخۆیی
لەم دیمانەیەدا سمكۆ محەمەد نوسەر و رۆژنامەنووس كە بەشداری تەوەری (كورد لە سیڤەرەوە بۆ لۆزان)ی كردووە، باس لە سایكۆلۆژیای هێز و قەوارە سیاسیەكانی كوردستان و كەیسەكانی هاوشێوەی كورد لە دنیادا دەكات، رۆڵی وڵاتانی زلهێز لە یەكلاییكردنەوەی ئەم پرسانە روندەكاتەوە و هاوكات ئاماژە بە شوناسی نەتەوەیی و پرسی زمان دەكات و ئەمەش بە كارتێكی لاواز بۆ داواكردنی سەربەخۆ بوون ناو دەبات، سمكۆ محەمەد بۆچوونی وایە كە خەباتی مەدەنی بەوردبینی و هێمنی و دان بەخۆداگرتن دەكرێت، بەڵام كورد بەخەسڵەت خاوەنی ئەم سایكۆلۆژیایە نییە، هەر لە درێژەی ئەم دیمانەیەدا سمكۆ بیركردنەوە لە لەگۆڕینی بەرەی خەبات لە كوردستانەوە بۆ ناوەندەكان هەڵدەسەنگێنێت و گرنگی خاوەندارییەتیكردنی سیستمێكی نمونەیی بۆ دۆزی كورد روندەكاتەوە.
دیمانە: ئاودیر نەسرەدین
…………..
كوردەكان هیچكات لەنێو هاوكێشەی نێودەوڵەتی نەبوون
شوناسی نەتەوەیی كە پشت بەزمان دەبەستێت كارتێكی زۆر قورس نییە بۆ داواكردنی سەربەخۆیی
كەیسی كوردستان و هاوشێوەكانی لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی كارتن بەدەست ئیمپریالیزمەوە، لەسەر ئاستی لۆكاڵیش هەریەكەیان بیانوویەكی نەتەوەیی و قەوارەیی و سیاسی خۆی هەیە
كوردەكان هەمیشە بەقەوارەی بچووك رازی بوون و هەناسەیان درێژ نییە لەسەر تەواوی ناوچەكە جەنگ بكەن، بۆیە لەسەر ناوچەیەكی بچووكی جوگرافی ئامادەن كەیسەكەیان بۆ زەمەنێكی نادیار دوابخەن
هەندێكجار هەست دەكەین كوردەكان بەخەباتی دیبلۆماسی شارەزانین و لەدانوستانەكاندا دەدۆڕێن و ناتوانن بەرگری لەكەیسی مێژوویی و جوگرافی خۆیان بكەن
سازدانی ئاودێر
هۆكارەكانی پەیماننامەی سیڤەر لە نێوان دەوڵەتە هاوپەیمانەكانی سەركەوتووی جەنگ لە ساڵی 1920 چی بوون كە لەناویدا بەشێك لە خواستەكانی كورد جێگیر كران؟
وەڵامی ئەم پرسیارە دەبێ بەدیكۆمێنتی یاسایی و نێودەوڵەتی بدرێتەوە كە لەبارەی هاوكەیسەكانی كوردەوە بڵاوكراونەتەوە، چ بەكتێب بێت یان لەسایتەكانی ئینتەرنێت كەهەیە، سەرەتا دەبێ ئەوە راست بكەمەوە كە جەنگ كۆتایی نەهاتوە و ئێستاش بەردەوامە، چونكە كارتێكی بەهێزی سیستمی سەرتاییە كە دەبێ بەردەوامی هەبێت، جا چ جەنگی گەرم بێت یان سارد، هەروەها خواستەكانی كورد جێگیر نەكران، چونكە جێگیر كردن واتە دیاریكردنی لەمەیدانی پراكتیكدا، وەختێك بەریتانیا و فەرانسا و ئیتاڵیا هاتن و رۆژهەڵاتیان داگیر كرد، رەهەندی یەكەمی بابەتەكە ئەوەیە كە سەرهەڵدانی بزووتنەوەی سیاسی و چەكداری كوردی، لەو سەردەمەدا ناسراو نەبوو، هەروەها سەربەخۆش نەبوو لەرووی جیۆسیاسیەوە، چونكە جێ پێی چەكداری و سیاسیان چ لەكوردستانی ئێران و چ لەكوردستانی عێراق سەر بەخودی دەوڵەتە داگیركەرەكان بوو، ئەمە جگەلەوەی خاوەنی حیزب و بیرۆكەی شۆڕش نەبوون لەپێناو روخانی حكومەت و دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردی، تەنها شتێك كە هەبوو چەكداری یاخی بوون لەدەوڵەت، بۆیە بەپۆزەتیڤ وەرگرتنی رێكەوتنی سیڤەر و لەبەرانبەردا بە نیگەنتیڤ وەرگرتنی رێكەوتنی لۆزان كە بووە هۆی نەهامەتی و نەگبەتی بۆ كوردستان، تەنها بەبۆچوونی سۆزی سیاسی وەڵام دراونەتەوە كە گوایە مافی كورد لەو پەیمانەدا جێگیر كراوە، ئەگەرنا خۆ پەیماننامەكە تیۆریزە نەكراوە و زلهێزەكانیش لەكاتی خۆیدا بەشێوەیەكی كاتی بۆ فشار خستنە سەر توركیا و عێراق و ئێران بەكاریان هێنا، لەكاتێكدا ئەوە تەنها نووسینی سەر كاغەز بووە، نەك واقیعی و جێكەوتە، تاكو بكرێتە دیكۆمێنت و لەدەستووری پاشایەتی و كۆماری دەوڵەتانی ناوچەكە كاری پێبكرێت.
رەهەندی دووەمی بابەتەكە ئەوەیە كورد خۆی لایەنێكی سەرەكی براوەی كەیسەكە و نووسینەوەی پەیمانەكە نەبووە، بۆیە بەبێ لەبەرچاوگرتنی ئەو دۆخە سیاسیەی كە هێزە نێودەوڵەتیەكان درووستیان كردووە، نەك تێگەیشتنێكی واقیعیانەی مەعریفی و سیاسی بۆ كەیس و پەیمانەكە نەكراوە، هەر ئەوەی لە یەكێك لەبەندەكانی سیڤەردا هاتووە، زمانی توركی فەرمی دەبێت و زمانی كوردیش پەرەی پێبدرێت و بخوێنرێت، ئەدمۆنز یش باس لەوە دەكات ئەوكات لە لەندەن باس لەوە كراوە كەمینە ناتوركەكان، لەناو چوارچێوەی ئیمبراتۆریەتی عوسمانلی دەبن و دەبێ دەرفەتی ئازادیان پێبدرێت كە دواتر لە كۆمەڵەی گەلان چەسپێنرا، بەڵام دواتر ئەم بابەتە كە هەر لەلایەن خودی بەریتانیای مەزنەوە گۆڕا بۆ دامەزراندنی حكومەتی كوردی و دواتر لەگەڵ مەلیك مەحمود كەوتنە دانوستان و هەر خۆشیان قەوارە بچووكەكەی شێخ مەحمودیان روخاند و خوێنیان رشت، بۆیە سیڤەر تێگەیشتنی واقیعی و زانستی سیاسی بۆ نەكراوە، لایەنی دووەمی بابەتەكە ئەوەیە كە بەزانستی وەرگرتنی كێشەی كورد لەمێژووی سەدەی رابردوو تاكو ئەمدواییەش، ئەوەیە كورد خۆی وەكو یەك تەماشای كەیسە هاوشێوەكانی خۆی نەكردووە، ئەو كەیسانەش بریتین لە كشمیر و فەلەستین و جەبەل تاریق و قرمی ئۆكراینا و كەرەباخ و كەتەلۆنیا و سكۆتلانداو ناوچە ئەمازیغ نشینەكان كە دابەشی سەر مەغریب و جەزائیر و تونس و لیبیا بوون، ئەمە جگە لە چەند ناوچەیەكی دیكەش، ئەم دیكۆمێنتانە تەنها بۆچوونی من نین، ئەوەتا (هیسەر لێر واگنەر) بەكتێب باسی كردوون، ناو هێنانی ئەم كەیسانە بۆ ئەوەیە كە دەبێ بزانین بۆچی ساڵی 1737 پەیماننامەی پاریس هەیە لەسەر رێكەوتن لەبارەی كەیسی ساحل ئەلعاج و پاشان لەسەر دەستی فرانسیسكۆی ئیمبراتۆریەتی ئیسپانیا بەبێ پشتگیری لەو كەیسە كە مافی یاسایی و دەستووری خەڵكەكەیە و دەگەرێتەوە سەر ئیسپانیا، بۆچی ساڵی 1981 جارێكی تر هەوڵدەدرێت بكرێت بەناوچەیەكی ئوتۆنومی و پاشان هێزە نێودەوڵەتیەكان و دەوڵەتە كۆڵۆنیالەكان پەشیمان دەبنەوە، بۆچی كەیسی كشمیر كە جوگرافیایەكی بۆشە و كێشەی نێوان هیند و پاكستانە و ناوچەیەكی نیمچە سەربەخۆیە دەیان ساڵە چارەسەر ناكرێت، بۆچی لە ساڵی 1947 داگیر كرا و چەند جارێك لەنێوان هیندستان و پاكستان رێكەوتنی لەسەر كراوە، كەچی سالی 1971 جارێكی تر بە هەڵواسراوی لەنێوان هەردوو دەوڵەتە نەیارەكە مایەوە و ساڵی 2019 بەرێكەوتنی چین و رۆژئاوا وەكو خۆی مایەوە و تا ئێستا چارەسەر نەكراوە، بۆچی فەلەستین كە كێشەیەكی مێژوویی نێوان ئاینی جووەكانی ئیسرائیل و عەرەبی فەلەستینە، دەیان جار دانوستان و رێكەوتنی لەسەر كراوە و پاشان گەڕاوەتەوە دۆخی نالەباری سیاسی خۆی، بۆ نموونە ساڵی 1799 بۆ یەكەمجار فەرەنسیەكان پێشوازیان لە ئیسرائیلیەكان كرد بگەڕێنەوە بۆ ئیسرائیل و دەوڵەتیان بۆ دابمەزرێنن، تاكۆتایی چلەكان و رێكەوتننامەی سایكس بیكۆی لەسەر پراكتیك كرا و بەشێكی زۆری ناوچەكەی درا بەئیسرائیل، بۆچی لە ساڵی 1947 بۆ 1967 و پاشان بەپێی بڕیاری 194 و 242 كە نەتەوە یەكگرتووەكان سەرپەرشتیان كرد گوایە بەپێی بریارێكی تر ژمارە 181 ببێتە وڵاتێك و دەوڵەتێكی سەربەخۆ، بەڵام دواتر دابەشكرا، لە 28 ی یۆلیۆی 1995 بەیەكجاری لەلایەن ئەوروپا و ئامریكا و روسیاو چینەوە وەكو خۆی هێشتیانەوە، لەبابەت ناگۆرا و كەرەباخی ئەرمینیاش كە ململانێی هەردوو دەوڵەتی ئەرمینیا و ئازربایجانی لەسەرە، چەندین جار رێكەوتنی لەسەر كراوە كە چارەسەری ریشەیی بۆ بكرێت، كەچی ساڵی 1920 لەژێر دەستی بەلشەفیەكان بوو، پاشان لەساڵی 1923 كرا بەدەوڵەتۆچكەیەكی سەربەخۆ و ناوی نرا كوردستانی سوور، دوای ئەمە بەپێی بریاری ئەنجومەنی یاسادانان 1988 خستیانەوە سەر ئەرمینیا، كەچی ساڵی 1994 دیسان جارێكی تر جەنگی لەسەر كرا و دواجار ساڵی 2020 لەلایەن ئازەربایجانەوە بە پاڵپشتی توركیا داگیر كرایەوە و بوو بەبڕیاری نێودەوڵەتی. بۆچی ناوچەی قرمی ئۆكراینا كە دوورگەیەكی سەربەخۆیە و لەساڵی 1783 رێكەوتنی لەسەر كراوە، تا ساڵی 1920 لەژێر دەستی روسیا بوو، كەچی ساڵی 1953 وەكو خۆی لەژێر كۆنترۆڵی یەكێتی شورەوی مایەوە، پاشان كە سۆڤیەت وەكو سیستم هەرەسی هێنا، دەیان دەوڵەت بوون بەسەربەخۆ، كەچی ساڵی 1994 جارێكی تر رێكەوتنی لەسەر كرا و وەكو خۆی بەهەڵواسراوی كێشەكەی مایەوە، تاگەیشتە ئەوەی كەیسەكە هەڵبگیرێت و ساڵی 2022 جارێكی تر بەبەرچاوی هەموو دونیاوە لەلایەن روسیاوە داگیر بكرێتەوە و ناوی لێبنرێ دەوڵەتۆچكەی سەربەخۆ، بۆیە كەیسی هەڵوەشاندنەوەی پەیمانی سیڤەر و گۆڕینەوەی بۆ لۆزان، ئەم كەیسانە بەگشتی لەیەك پاكێجی گەورەی سیاسەتی نێودەوڵەتیدا كۆكراونەتەوە، هەریەكەیان كۆمەڵێك رێكەوتنی لەسەر كراوە و دواجاریش وەكو خۆی ماوەتەوە، سیڤەر لەم كەیسانە نەكەمتر و نە زیاتر بووە، كەوابو مەسەلەكە تەنها كورد نیە بۆتە كەرەستە و كارتی سیاسی دەوڵەتە زلهێزەكان، بەڵكو هەموو ئەو كەیسانەی لەیەكتر دەچن، لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی كارتن بەدەست ئیمپریالیزمەوە، لەسەر ئاستی لۆكاڵیش هەریەكەیان بیانوویەكی نەتەوەیی و قەوارەیی و سیاسی خۆی هەیە.
دەوڵەتی عوسمانی دۆڕاوی جەنگ بوو، لە حاڵەتی بەرگری و هەوڵی مانەوەدا بوو، بەپێچەوانەی هێزەكانی دیكەوە، بۆچی ئەوان توانیان شكست بە پەیماننامەی سیڤەر بهێنن، بەڵام كورد نەیتوانی خۆی رێكبخات و دەوڵەتەكان قایل بكات؟
پێشتر ئەوەم بەیان كرد كە كەیسی كوردستان جیاوازی نییە لەگەڵ كەیسەكانی دیكە، بەڵام كە عوسمانلی دۆڕا بوو لەبەرانبەر هاوپەیمانی نێودەوڵەتی، لەبەر ئەوە بوو كە هاوپەیمانان خاوەنی هێزی تەكنۆلۆژی و سەربازی و ئابوری زیاتر بوون و دەیانویست هەژموونیان لەرۆژهەڵات جێگیر بكەن كە عوسمانلیەكان زیاتر لە 500 ساڵ حوكمڕانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیان دەكرد، كە دۆڕان و پاشەكشەیان كرد، خۆ دۆڕاوی بەرانبەر كورد نەبوو، بەرانبەر وڵاتانی دەوروبەری خۆی نەبوو، بۆیە بەپێی سنوورە دەوڵەتیەكەی خۆی كە سنوری لەگەڵ عێراق راستەوخۆیە، تەنها رۆژهەڵاتی لەدەستدا، ئەگەرنا هێزی مابوو تاكو بەرگری لەسنوورەكانی بكات و زاڵ بێت بەسەر ناوچە كوردیەكان، بۆ مەسەلەی سیڤەریش ئەوان بەشێك بوون لەهاوكێشەكە و توانیان لەخزمەت خۆیان بیشكێننەوە، چونكە ئەوان ئیمبراتۆری سەردەمەكە بوون و تانزیك مەغریب رۆژهەڵاتیان داگیر كرد، ئەمە جگە لەبەشێكی رۆژئاوا، لەبەرانبەر ئەوەشدا كوردەكان هەرگیز لەنێو هاوكێشەی سیاسی نێودەوڵەتی نەبوونە، كەیسەكە تەنها وەكو سۆز وەرگیراوە، جگە لەمەش كوردەكان یەكدەست نەبوونە تاكو زاڵبن بەسەر گوتاری بەرانبەرەكەیان كە هێزی سیاسی و دیبلۆماسی و سەربازی دەوڵەتانی وەكو عێراق و ئێران و سوریا و توركیا بوون، بۆیە وەكو خۆی مایەوە، سەرباری ئەمەش دەبێ ئەوە لەبەرچاوبگرین كە تەنها كوردستان نەبوو جوگرافیاكەی دابەش كرا، بەڵكو بەشێك عێراقیش بو كرا بەكوێت و لەولاوە سوریا بەشێكی كرا بە لوبنان و وڵاتەكانی كەنداوی لێبەرهەمهات.
درێژەی هەیە..
