ژن لە شاكارەكانی شەكسپیردا.. عەبدولڕەحمان فەرهادی
ژن لە دەقەكانی شەكسپیردا، بەردەوام شوێن و پێگەی تەماوی و ئاڵۆز و گرنگی هەیە، بە شێوەیەك هەمیشە وەك كارێكتەرێكی گەورە و بەهێز و كاریگەر ڕۆڵ دەبینێت و لەناو كۆمەڵگادا وەك پێشەنگ و زوڵم لێكراو و هەندێك جار وەك ڕابەری هەستە مرۆڤایەتییەكان نمایش دەكرێت. لە دەقی بازرگانی ڤینیسیا، كارێكتەرێكی وەك پۆرشیا كە هەر تەنێ ژنێكی شۆخ و خواپێداو نییە، بەڵكە كارێكتەرێكە ژیر و وریایشە. پۆرشیا، كە وەك پارێزەرێكی وریا و هۆشیار دەردەكەوێت و لە دادگادا وەك یاساناسێكی بەتوانا دەتوانێ ڕۆڵێكی كاریگەر ببینێ لە ڕزگاركردنی ئەنتۆنیۆ لەدەست ئەو سزا توندەی كە لەلایەن شایلۆكەوە سەپێنراوەتە سەری، هەروەها پۆرشیا بۆ دواڕۆژ دەبێتە سیمبوڵی خۆشەویستی و سۆز و دانایی و دادپەروەری و پەند و ئامۆژگاری. یەكێك لەو ڕۆڵە جوانانەی شەكسپیر داویەتە پۆرشیا ئەو گوتارە ناودارەیەتی كە لە دادگادا لەبارەی دلۆڤانییەوە(الرحمة) دەیدات و دەڵێ: (پێویستە هاوسەنگی لەنێوان یاسا و دلۆڤانی هەبێت)، ئەمەيش بەردەوام دید و بەرزەپەیامی مرۆڤانەی خودی شەكسپیر بووە لە زۆربەی دەقەكانیدا. جگە لەمانە، كەسایەتیی پۆرشیا لەم دەقەدا لە هەردوو ژانری كۆمیدیا و تراژیدیادا بەرجەستە دەبێت، هەروەها دەبێ ئەوەیش بزانین كە لەم دەقەدا، شەكسپیر لەڕێی كارێكتەر و كەسایەتیی فرە ڕەهەندی پۆرشیاوە باس لە دابونەریتە باوە شێوە خێڵەكی و ئاوەزە دواكەوتووەكانی ئەو سەردەم دەكات و هانی تاكەكانی كۆمەڵگاكەی دەدات ئەم كولتوورە باوانە تووڕهەڵدەن و پەیامی تازەی پێشكەوتن و گۆڕانكاری بكەنە ڕێڕەوی ژیان.. لە دەقی ماكبێسدا، لێدی ماكبێس دیسانەوە وەك كارێكتەر و كەسایەتییەكی بەهێز و نەبەرد دەردەكەوێت و ڕۆڵێكی كاریگەر و گەورە لە ڕووداوە درامییەكانی نێو دەقەكەدا دەبینێت، لێدی ماكبێس بەشێوەیەك هاوسەرەكەی هان دەدات تاوان بنێتەوە، بەمەیش دەتوانێت وا لە هاوسەرەكەی بكات بۆ ئەوەی (شا دەنكان) بكوژێت.. هەروەها لە ڕۆمیۆ و جۆلێتدا، جۆلێت نمایشی خۆشەویستییەكی ئەفلاتوونی دەكات، كە خۆشەویستییەكی پاكوبێگەردی ڕووحامێزە و دوورە لە تێكەڵاویی جەستە و سێكسكاری، دواجار ئەم خۆشەویستییەی جۆلێت ئامانج لێی گەیشتنە بەوپەڕی جوانیی ڕەها. جۆلێت، كێشەكەی وای لێ دەكات ڕووبەڕووی كۆمەڵگاكەی ببێتەوە، هەوڵ دەدات كۆسپ و لەمپەرەكانی بەردەم بەرەوپێشچوونی كۆمەڵگا تێك بشكێنێت.. لە دەقی خەونەشەوێكی هاوین، كەسایەتیی هێرمێس، كارێكتەرێكە دژی بەزۆر بەشوودانی دەوەستێتەوە و سوور دەبێ لەوەی كە خۆی كێی خۆشدەوێ هەر دەبێ شوو بەو بكات، دیارە ئەمەیش جەسووریی كەسایەتییەكەیەتی كە ناكۆك لەگەڵ نەریتە باوەكانی كۆمەڵگاكەی خۆی ڕۆڵ دەبینێت، دیسانەوە ئەمەیش هەوڵ و بەرزەپەیامێكی تری مرۆڤانەی شەكسپیرە بۆ گەشەی هۆشیارمەندیی هەر تاكێكی كۆمەڵ، بەتایبەت ژنان.. لە دەقی هاملێتدا، ئۆفیلیا كە هاملێتی بەوپەڕی ڕاستگۆیی خۆشدەوێت، لەگەڵ ئەوەی بەدەست نیگەرانیی هەستەكانی بۆ هاملێت و پابەندییەكانی ئەو بەرانبەر باوك و براكەی دەتلێتەوە، دەگاتە ئەوەی پێی بڵێن لەبەر ئەوەی هاملێت لەو سۆز و ئەڤینەی ڕشت نییە، بۆیە پێویستە دەسبەرداری بێت، ئەمیش گوێڕایەڵ دەبێت، تا دەگاتە ئەوەی دواجار بەهۆی خیانەتی هاملێت و گوشارەكانی بنەماڵەكەی، بەدەست كێشە دەروونییەكانییەوە دەتلێتەوە و پاشان بە شێوەیەكی تراژیدیانە و خۆكوژانە سەردەنێتەوە.. هەروەها لە دەقی ئۆتێللۆدا، دیزدەمۆنە كچە سیناتۆرێكی ناوداری ڤێنیسیایە، دەكەوێتە داوی خۆشەویستیی ئۆتێللۆ كە سەركردەیەكی بە ڕەگەز مەغریبییە، لە ئەنجامدا بڕیاری بەنهێنی هاوسەرگری دەدەن، ئەویش چەشنی هەندێك لە كەسایەتییەكانی نێو دەقەكانی شەكسپیر، وەك كارێكتەرێكی ئازا و بەهێز دەنمایشێنێ و بەردەوام ڕووبەڕووی دابونەریتە كۆن و دواكەوتووەكانی كۆمەڵگا دەبێتەوە، دیزدەمۆنە نموونەی كەسێكی ئەوپەر پاك و بێ گوناحی و كەسایەتیی ژنێكی زوڵم لێكراوە كە بەهۆی بەدگومانی و ئیرەیی ژیانی ڕووبەڕووی مەرگ دەبێتەوە، هەروەها دەتوانین بڵێین كەسایەتیەكەی قوربانیی دواكەوتوویی و نموونەی باڵا و بەرزەسیمبوڵی كۆمەڵگا باوكسالارییەكانە، بۆیە دواجار بەدەستی ئۆتێللۆ تراژیدیانە دەكوژرێت. مەرگی كاریگەر و تراژیدیانەی دیزدەمۆنە لەم دەقەدا بەهۆی بەهەڵە تێگەیشتن و ئیرەیی و بەدباوەڕی و هەڵخەڵەتانی ئۆتێللۆوە بووە، دواجار ئەمەیش دەبێتە هۆی پەشیمانیی ئۆتێللۆ لەو تاوانە قێزەونە، ئۆتێللۆ لە ئەنجامدا بۆی دەردەكەوێ كە ژنێكی پاك و بێگەردی لەناوبردووە، ئەم دیمەنەی شانۆگەرییەكە ئەوپەڕی بەهێزیی دراماكە بوو.. لە دەقی ژاوەژاوی بێ هاڕین، شەكسپیر كەسایەتیی پیاتریسی وەك نموونەیەكی باڵای بوونی بیرتیژی و ڕووحی گاڵتەجاڕی و جەفەنگمەند و ئازادانە، خستووەتە دەقەكەیەوە. پیاتریس چاوكراوەترین و ئاوەزمەندترینی كەسایەتییە ژنەكانی نێو دەقەكانی شەكسپیرە، هەروەها لە هەموو كارێكتەرە ژنەكانی نێو دەقەكانی، بۆ خوێنەر و بینەری دراماكانی سەرنجڕاكێشترە. كەسایەتیی پیاتریس لە دیالۆگەكاندا زۆر خێراوەرام و تەڕدەستانە دەردەكەوێت، بەتایبەت لە شەڕەقسە و ڕووبەڕووبوونەوەكانی لەگەڵ بێنێدیك، پیاتریسیش وەك بوونی ڕەگەزێكی سەركەوتووی كۆمیدی، لەم دەقەدا بەرانبەر بە ژنان بەهێز و ورەوە ڕووبەڕووی دابونەریتی دواكەوتووی كۆمەڵگاكەی دەبێتەوە. خۆشەویستیی نێوان پیاتریس و بێنێدیك بە دەمەقاڵە و شەڕە قسە دەست پێ دەكاتة كەچی دواجار بە خۆشەویستی دەبڕێتەوە. پیاتریس هەر تەنێ كەسایەتییەكی ژیر و گاڵتەچی نەبوو، بەڵكە بوێرانە دەهاتە دەست. كاتێ كچە مامێكی پیاتریس كە ناوی هیروو بوو، بە ناهەق و لەخۆڕا تاوانی ناپاكاوسەریی(الخيانة الزوجية)ی درایە پاڵ، پیاتریس لەم ناهەقییە بەرانبەر كچە مامەكەی، زۆر غەمگین و ڕقەستوور بوو، بۆیە بۆ ئەوەی ئابڕوو بۆ ئامۆزاكەی بگەڕێنێتەوە، هەڵوێستی مرۆڤانەی دەبێت و دژی ئەم ناهەقییە دەوەستێتەوە، بۆیە هانی بێنێدیك دەدات تا بچێ كلاودیۆ بكوژێت. ئەم ڕووداوە بەهێزترینی دیمەنە كاریگەرەكانی نێو دراماكە بوو، هەروەها ڕەخنەیەكی بەهێزیش بوو لە دواكەوتوویی و دیسانەوە پەیامێكی ڕۆمانسییانە و مرۆڤانەی نێو دەقەكانی شەكسپیریشە. بە كورتییەكەی لە ئەدەبیاتی شەكسپیردا، ژن هەمیشە كەسایەتییەكی بەهێز و بوێر و چاونەترس و زرنگ و كۆمیدیی دراوەتێ.
هەروەها شەكسپیر وێنای كلیۆپاترای بە ئاوەزمەند و وریا نەخشاندووە. كلیۆپاترا ڕووبەڕووی ڕاستییەكی نەگۆڕ لە ڕاستییە مێژووییەكانی میسر بووەتەوە، كاتێك میسر لاواز دەبێ، بۆ ئەوەی هەستێتە سەرپێ و بیپارێزێ تا بتوانێ سەربەخۆ بمێنێتەوە، پێویستە هاوپەیمانێكی هەبێ.
سۆنێتاكانی شەكسپیر كە بریتین لە 154 قەسیدە و لە نەوەتەكانی سەدەی شازدەم نووسراوە. هەر سۆنێتایەكیشی 14 كۆپلەن. سۆنێتاكانی كە لەلایەن چەند نووسەرێكەوە كراون بە كوردی، لە بنەڕەتدا بونیادێكی كێشداری مۆسیقین و بابەتەكانی پێكهاتوون لە خۆشەویستی و ستایش و باسی سروشت و شانازیكاری و كات و پەند و نەمری و نەمان، هەروەها ناوەڕۆكەكەی بە زمانێكی پتەو و كاریگەری تژی لە خوازەكاری و ڕەوانبێژی داڕێژراوە. وشەی سۆنێتا لە بنەڕەتدا لە زمانی ئیتاڵییەوە هاتووە كە زاراوەیەكی مۆسیقییە و تایبەتیشە بە مۆسیقای كلاسیكی و زۆرجار مانای كۆپلەیەكی مۆسیقای میلۆدیدار یان مانای ژەنیاری دەگەیەنێت. زۆرجار وتوێژ لەبارەی پێگەی ژن یاخود ڕەگەزی مێ لەنێو سۆنێتاكانی شەكسپیر بووەتە جێی مشتومڕ و گفتوگۆی گەرمی ڕەخنەكاران، لە كۆتا كۆپلەی سۆنێتاكاندا پێگە و كەسایەتیی (كچەسمەر- Dark Lady) تاكێكی جوانی ناساز و سەرنجڕاكێشە و زۆربەش پێیان وایە كە كەسێكی شووفارە و سەرچاوەی بەدگۆیی و ئاشێوی و بەدڕەوشتییە. لەگەڵ ئەوەی كەسایەتیی ڕەشەسمەر لە سۆنیتاكاندا ڕۆڵی دراوەتێ، وەلێ ئەو ڕۆڵە نییە كە پێكهاتبێت لە تەوەرەیەكی بنەڕەتیی نێو سۆنێتاكان. هەروەها دەتوانین بڵێین شەكسپیر لە سۆنێتاكانیدا، وێنایەكی ئاڵۆزكاو دەداتە ژن و دەیداتە بەر بلەوری ڕەخنەی ڕەوشتامێز و كێشە و ئاڵنگارییە سۆزاوییەكان، بۆیە تا ئێستایش ئەم دەقانەی بوونەتە جێی قسەوباس و نووسین لەبارەیانەوە. گرنگیی سۆنێتاكان لەوەدایە ڕەنگدانەوەی ڕامانی قووڵ و فەلسەفیی شەكسپیرە بۆ خۆشەویستی و جوانی، بۆیە لە دونیا و مێژووی ئەدەبی ئینگلیزی بە یەكێك لە شاكار و شانازییەكان دادەنرێت.
ئەگەر لە بارەی مێژووی سەردەمانی شەكسپیر بكۆڵینەوە، دەگەینە ئەو ڕاستییەی كە شەكسپیر سەرسامی ژنێك بووە و لە هەندێك دەقی دا بە سەیروسەمەرە و بەتوانا و بەهێز دایدەنێت. ئەم ژنە دەسەڵاتیشی بەسەر سەردەمی خۆیدا بووە، ئەویش كەسایەتیی (شاژن ئەلیزابێسی یەكەم)ە.
زۆر بیروڕا هەن دەڵێن (شاژنە ئەلیزابێسی یەكەم) كە لە سەدەی شازدەم حوكمی بەریتانیای دەكرد، دیارترین ژنەكانی سەردەمی خۆی بووە. ئەلیزابێس بووەتە هۆكاری بەهرەمەندی و سەرچاوەی ئیلهامی شەكسپیر بۆ نووسین وێناكردنی پاڵەوانی زۆربەی دەق و شانۆنامەكانی، ئەم پێوەندییە ناڕاستەوخۆیەی نێوان شەكسپیر و ئەلیزابێس لە سەردەمی ڕێنیسانسدا بووەتە هۆكارێكی گەورە و گرنگی گەشەسەندن و پێشكەوتنی شانۆی بەریتانیا بوو، ئەلیزابێس هاندەر و پاڵپشتێكی گەورەی هونەر بە گشتی و شانۆ بە تایبەت بوو لەو سەردەمەدا، بۆیە هەندێ لە كارەكانی شەكسپیر ڕاستەوخۆ لەبەردەم خودی ئەلیزابێس نمایش دەكران. ئەم پێوەندییە ناڕاستەوخۆیە، تا ئێستایش بە ڕاددەیەك بە لایەنێكی شاراوە لە ژیانی شەكسپیر ماوەتەوە.. بەگشتی شەكسپیر لە بەرهەمەكانیدا، هەوڵی داوە ژن بە چەندین نموونەی جیاواز پیشان بدات، ئەوانیش بریتین لە جوانی، چاوكراوەیی، خۆشەویستی، بوێری، بەهێزی، قووڵبیری و ڕاستگۆیی. لە خوێندنەوەی بەرهەمەكانی شەكسپیردا، خوێنەر خۆی لە یاد دەكات و وا دەزانێ لە جیهانێكی خەیاڵاوی و پڕ فەنتازیا بەسەردەبات، ئەمەیش لایەنێكی مەزنی هونەر و داهێنانەكانی شەكسپیرە، هەروەها ئەگەر وردبینەوە دەگەینە ئەو ئەنجامەی كە ژنەكانی شەكسپیر، هێزی ورە و توانای ڕووبەڕووبوونەوە و بەرگرییان لەنێو خودی خۆیاندا هەیە.. شەكسپیر ئەم وێنە بە هێزانەی ژنی لە كوێ هێناوە كە بە سوارچاك وەسفیان دەكات؟ لە نموونەیان جۆلێت، دیزدەمۆنە، پیاتریس و كلیۆپاترا و هەموو ئەوانەی باسمان كردن.
————————————
