فەلسەفەی ئازادیی و ئاودیوبوون لە ئەدەبی دۆستۆیڤسکی دا.. نووسینی: هیوا محەمەد ئەمین
ئەگەر جیهان ی ئەدەب ؛ بریتیبێت لە سێ کوچکە ی شێوەهەڕەمیی ، ئەوا بێ هیچ گومان ونووسی هەڵوێستەیەك ، ئەدەبی ( دۆستۆیڤسکی )گۆشەیەك ی پتەو وبنەڕەتیی ئەو جیهانەیە ، کە دەشێت زۆرێك لە کێشە و دۆزە مرۆڤایەتییەکان لەوێ دا بەرجەستە بووبێتن ٠ ئەدەب ی دۆستۆیڤسکی قوتابخانە ، ڕەوت و شێوازێك ی ئەدەبیی دەگمەن ، دانسقە و بێوێنەیە ، کە هەم خاوەن ی فەلسەفە و تایبەتمەندێتیی خۆیەتی هەمیش هەڵگری ڕەگەز و هێز ی کارلێك و کاریگەریی ٠ جیهان ی فەلسەفە ی ئەدەبیی دۆستۆیڤسکی ، لە هەر دەروازە ، گۆشەنیگا و دیدێکەوە بۆیبڕوانیت دەگەیتە ئەو باوەڕ و ڕاستیە ی کە نەك تەنیا هەڵگر ی دۆزێك ی مرۆڤایەتییە ، بەڵکو دەربڕ ی پەیامێك ی مرۆڤایەتییشە کە پێویستە بە ڕۆچوونێك ی قوڵ ، بیرێك ی وردبینانە و هەستیارانەوە هەم مامەڵە ی لەگەڵ بکەیت هەمیش تێیڕابمێنیت . ئەم تایبەتمەندییە لە شێواز و فەلسەفەی ئەدەبیی دۆستۆیڤسکی دا ، بەجۆرێك ڕەنگدانەوە و کاریگەریی لەسەر دەرون ( سایکۆلۆژیی ) و ویژدان ی خوێنەر دروستدەکات کە بخوازێت یان نا ، حەز بکات یان نا ، یەکانگیریی ئەو جیهانە بێت یان نا ، کێش دەکرێتە نێو ئەو جیهانە و سەرئەنجام هەست ی لێپرسراوێتیی ، بەرپرسیارێتیی و خەمخۆرێتیی تیای دا دروست یان زیندو دەکاتەوە ٠ ئاکار ی ئاقار و ئاراستە ی فەلسەفە ی ئەدەبیی دۆستۆیڤسکی ، کێشکردنی مرۆڤە بەرەو گەیشتن بە ئامانجی جیهانێك کە ( حەقیقەت ) ە ، حەقیقەتێك کە مرۆڤ تیای دا بە ئازادیی تەواو دەگات ، ئازادییەك کە دواجار ڕوناکایی یەزدان لە ڕوخسار و ناخی دا دەدرەوشێتەوە ٠مرۆڤ لەپێناوی گەیشتن بە ئامانجێك ی وەها دا ، ئازارێك ی ڕۆحیی و مەعنەویی زۆر دەچێژێت ، کە بە باوەڕ ی دۆستۆیڤسکی پێویستە مرۆڤ لەو پێناوە دا ، بە ئیمانێك ی پتەو ، و ئارامیی و سەبرێك ی تەواوەوە پێشوازیی لێبکات ٠
سیفات و تایبەتمەندیی ئەم جیهانە دەبێت لە چی و کوێ دا بێت کە فەرمان دەکات بە پێویستبوون لەسەر مرۆڤەکان کە لەپێناوی گەیشتن بە ئامانجێك ی وەها دا هێند لێبڕاوانە و شێلگیرانە ئازارێك ی وەها سەخت و ئاڵۆز لە ئەستۆ بگرن ؟ ! من لێرە دا ، و بەبێ لایەنگیرییم لە هیچ فەلسەفە و ئایدیایەك دەخوازم بەنێو ئەم جیهانە دا شۆڕببمەوە و خوێنەر بە جیهانێك ی ئەدەبیی ئاشنا بکەم ، کە کەمتر لە ئەدەبیات ی کوردی دا ئاماژەی پێکراوە ؟! پێویستە ئاماژەیەکیش بەوە بدەم کە ، ئەگەر لە ڕەوت ی نوسین و شڕۆڤەکانم دا باس لە دوو جیهان ی ئایدیالیستیی و ماتریالیستیی دەکرێت ، ئەوە دەربڕ و باوەڕی من نیە ، بەڵکو ئەوە خولیا و باوەڕ ی فەلسەفە ی نوسەر ، واتا دۆستۆیڤسکیە کە پێویستە خوێنەر هێندە بزانێت ، کە ڕوبەڕوی فەلسەفەیەکی ئەدەبییە و هیچیتر ٠جیهانی ڕۆمانەکانی دۆستۆیڤسکی جیهانێك ی پڕ سەیر و سەرسوڕهێنەرەن ، جیهانێک کە ڕوخسار و ڕۆح ی خەماویی ، کاراکتەر ی ناقۆڵا و ناوبازاڕیی ، جیهانێك کە دانیشتوانەکە ی هەژار و کڵۆڵن ، واتا ئەو کەسانە ی کە دۆستۆیڤسکی بەرەو خۆیان و ئەو جیهانە کێش دەکەن ، و دواجار هەرخۆیشیان دەبنە ڕێنیشاندەری ئەو ، جیهانێك کە کچۆڵەیەکی زۆر هەژار و کزۆڵە خۆی بە خاتو شازادەیەك ناگۆڕێتەوە ، جیهانێك کە دەرۆزەکەر ، سەرمەست ، ژنان و پیاوانی دەروننەخۆش تیای دا دەژین ٠ ئەم جۆرە جیهانە ، جیهانێکە کە بە تاوان و کار ی ناپەسەند تەنراوە ، کە لە هەرساتێك لە ساتەکان دا چاوەڕوانی کەوتنەوەی کارەسات ی مەترسیدار و خەماویی لێبکرێت ٠ دۆستۆیڤسکی پەپولە ی دەور ی ئەو گۆشە تاریکانە ی نێو کۆمەڵە ، کە تیای دا کەسایەتییەکان ی هەژار ، دڵپاك و سادەن ، واتا کەسانێك کە خاوەنی ویژدانێك ی پاك و بێگەردن و بەوپەڕی لەخۆبوردەیی و میهرەبانییەوە فرمان و فەرمان ی لێپرسراو وکوێخاکانیان جێبەجێ دەکەن ٠
نوسەر (( دۆستۆیڤسکی )) لە خولیا ی گەڕان بەدوا ی ئەو حەقیقەت و ڕوناکاییانە ی یەزدان دا ، پێویستی بە کات و شوێنێك ی گونجاو و لەبار هەبوو کە بتوانێت هەم لێیان تێبگات و هەمیش بەدەستیانبهێبێت ٠ زیندان لەبارترین ئەو شوێنە بوو کە نوسەر توانا ی گەیشتن بەو جیهان و ئامانجانەی هەبوو ٠ دۆستۆیڤسکی لە هەلومەرجێك ی نائارام و ناجێگیریی سیاسی دا دەستگیردەکرێت و بۆ چەندین ساڵ ژیانی بە دەستبەسەریی و مەحکومکراویی لەژێربار ی سەخت و دژوار ی کارکردنی زۆرەملێ ی زیندانەکان ی سیبریا دا تێدەپەڕێنێت ٠ زیندان چاکترین و لەبارترین ئەو شوێنە بوو کە دۆستۆیڤسکی بتوانێت ئەو جیهانە سەیر و پڕ تەراژیدییە بناسێت و ئەزمونی بکات ٠ ئەو لە زیندان دا توانی بەرزترین ڕەوشت ، دەگمەنترین و بەویژدانترین مرۆڤ ، واتا مرۆڤ ی ڕاستەقینە بدۆزێتەوە ، کەسانێك کە نە دەستەبژێرێك ی کۆمەڵایەتیی و ڕۆشنبیرن نە کەسانێك ی زانا و خوێندەوار ، بەڵکو کەسانێکن کە بەدەستی خۆیان کاردەکەن و بەڵام بیر ناکەنەوە ، ئەو جۆرە کەسایەتییانەش هەم لەلایەك ئەو ، واتا نوسەر بەرەوخۆیان کێش دەکەن و هەمیش ئازاری دەدەن ٠ دۆستۆیڤسکی باوەڕی وابوو کە نزیکبوونەوە لە خەڵك ی وەها سادە و ڕەشۆکیی ، نزیکبوونەوە بوو لە یەزدان ، چەمک ی یەزدانیش بەرزترین و پەسەندترین ئەو ئامانجە بوو کە نوسەر دەیویست خۆی و گشت مرۆڤایەتیی پێیبگات ٠ زیندان سەرەڕای ئەوەی کە زۆر توانا و بەهرە ی لەو دا کوشت بەڵام لەهەمان کاتیش دا گرنگترین ، هەستیارترین و گەشاوەترین قۆناخێك بوو لە ژیان ی ئەدەبیی و بیرکردنەوەی دۆستۆیڤسکی دا کە توانی تیرۆژێك لە حەقیقەت ی یەزدانیی بەدەستبهێنێت ٠ ئەو لە سەرەتای ژیان ی زیندانێتیی خۆی دا ڕووی لە ئایین کرد و بووە قوتابیەکی گوێڕایەڵی قوتابخانە ی مەسیح کە بەهۆی پەڕتوکی پیرۆز ( ئینجیل ) فێری ڕەوشت و فەلسەفە ی مەسیح دەبوو ٠
ئینجیل بۆ ئەو سەرکەوتنی دڵ بوو بەسەر هوشیاریی و ژیان دا ، ئەو دەیویست هەمیشە ئەو جۆرە سەرکەوتنانە بەدەستبهێنێت ، واتا ببێتە خاوەن ی فەلسەفە و ویژدانێك ی تۆکمە و پایەدار کە دووربێت لە جۆر ی ژیان ی ڕۆتین و ماتریالیستیی ، کە دواجار ئەو بەپشتیوانی باوەڕێك ی وەها سەرجەم ژیانی خۆی کردە دژایەتیکردن ی فەلسەفەی ماتریالیزم ٠ ئەو باوەڕی وابوو کە ئەم جۆرە فەلسەفەیە ، فەلسەفەیەکی وێرانکاریی و ئەهریمەنییە کە گیانی مرۆڤبوون لە مرۆڤ دا دەپوکێنێتەوە ؟ ! دۆستۆیڤسکیی دەروێش ی ڕێگە ی بەدەستهێنان ی حەقیقەتێك بوو کە پەیکەر و دیوی دەرەوەی مرۆڤی ڕەت دەکردەوە ، ئەو بەجۆرێك پێی لەم باوەڕ و بیرکردنەوەیە ڕۆدەچێت کە بگاتە ئەو ڕایە ی کە گشت بیر ، بیردۆز و یاسا زانستییەکان پوچ و بێمانان ٠ نوسەر باوەڕی وابوو کە تەنیا لەودیو جیهانی ماتریالیزم { جیهان ی ئەودیو سروشت } ەوە مرۆڤ توانا ی بەدەستهێنانی چەمکی مرۆڤایەتیی و فەلسەفەی مرۆڤبوونی هەیە ٠ ئەو تاکو بڕ و ئەندازەیەکی زۆر لە نامومکین بوون دا دەژیا ، ئەو باوەڕی وابوو کە نزیکبوونەوە و باوەڕبوون بە زانست وەکو بنەمایەك بۆ داڕشتنی فەلسەفە ی ژیان ، ئەوا مرۆڤ بێ ئەوەی ئاگای لەخۆی بێت ، دیوارێك ی پتەوی لەبەردەم ژیانی دا هەڵدەچنێت , کە ئاسۆ و مەودا ی بیرکرنەوە ی ئەو ، واتا مرۆڤ دیاری دەکات ، لەچوارچێوەی ئەم دیوارانەش دا زانست زیندانێك ی دروستکردووە کە مرۆڤەکان جگە لە کار و ژیان بیر لە هیچی دی ناکەنەوە ، ئەوانەیشی کە بیردەکەنەوە هەمیشە لەژێر بارێكی سەخت و دژوار ی دەرونیی دا دەژین ؟ ! دۆستۆیڤسکی لەڕاستیی دا چێژ لەو سەختیی و دژوارییانە وەردەگرێت ! ئەو ، ئەو دژواریی ، سەختیی و ئازارانە لەشێوە ی دیوارێك دا وێنا و بەرجەستە دەکات کە زۆر بە گران توانا ی بینینی ئەودیویان دەبێت ٠ ئەو حەزدەکات ( ئاودیو ) ی ئەو دیوارانە ببێت ، کە چیترلەودیویانەوە شوێنپێیەك لە دنیا ی ماتریالیزم و یاساکانی سروشت نابینرێن ٠ جیهان ی ماتریالیزم لای دۆستۆیڤسکی مۆتەکەیەکە کە لەسەر سنگی مرۆڤایەتیی دەنیشێت و بڕستی لێدەبڕێت ، نوسەر دەخوازێت ڕێك ئێمە بەرەو ئەو مۆتەکەیە بانگ بکات ٠ ناوبراو لە ناخی خۆی دا هەست بە واتای تەواو ی ئازادیی لەو مۆتەکەیە دا دەکات ، و باڵادەستیی نرخ و کاریگەریی ئەو ئازادییەش زیاتر دەدات بەسەر جیهان ی ماتریالیزم و خۆشیی دنیایی دا ٠ دۆستۆیڤسکی لە { بیرەوەریەکانی پیاوێك ی ژێرزەمینیی } دا دەڵێت : ( مرۆڤ تەنیا پێویستی بە ئیرادە ی ئازادە ، ئەگەر بەهەرچی نرخێك لەسەریبکەوێت یان بیکوژن ، لەوباوەڕەدام مرۆڤ هەرگیز ئازاری ڕاستەقینە ، واتا گەیشتن بەو مۆتەکەیە لەبیرناکات )) ٠لەڕێگە ی ناسین ، ئەزمونکردن و پەیڕەوکردن ی ئازار و سزایەك ی لەوجۆرەشە ، کە مرۆڤ توانای نزیکبوونەوە و باوەڕهێنانی بە غەیبیات ، موعجیزەکان و شتە هەستپێنەکراوەکان بەدەستدەهێنێت ، هەر لەم ڕێگەیەشەوەیە کە دەتوانێت هەست بە جیهان ی ئەودیو بوونی خۆی بکات ٠ ڕێگە ی ئازار و ئازادیی ، کار یان بە دۆزینەوە ی یەزدان کۆتایی دەهێنێت یان دروستکردن ی مرۆڤی یەزدانیی ! لە دید و جیهانبینیی دۆستۆیڤسکی دا باوەڕێك خۆی بەرجەستە و ڕادەگەێنێت ، کە کاتێك تەبایی لە نێوان مرۆڤ و یەزدان دا دروستدەبێت ، ئیدی نە یەزدان مرۆڤ هەڵدەلووشێت ، و نە مرۆڤیش لە یەزدان دا موستەحیل و نامومکین دەبێت )) ، واتا هەم یەزدان هەیە و هەمیش مرۆڤ ٠ بۆ ڕاگرتنی ئەم هاوسەنگیەش نێوبژیکەر یان نێوەندگیرێك ی چاکەخواز ی وەکو مەسیح پێویستە ، لەم نێوەندە دا مەسیح هەم ڕێنیشاندەر و شفابەخشە هەمیش کەرەستە و قوتابخانەیەکی ڕۆحیی ، کە مرۆڤ بەرەو ئامانج ی حەقیقەتێك دەگەێنێت کە ڕوناکایی یەزدان تیای دا درەوشاوەیە ٠ مەسیح لە ڕۆمانەکانی دۆستۆیڤسکی دا لە دوو جیهان ی جیاواز دا ڕۆڵ ی چاکەخوزانە دەبینێت ، یەکێکیان جیهان ی ئەمدیو دیوارێکە کە زانست و لۆژیك ڕێنوێنیی دەکات ، ئەویدیان جیهانێکە کە دابڕ لە هەر کات و شوێنێکە و دەکەوێتە ئەودیو جیهان ی زانستەوە ، ئەو دیوارانەش بریتین لەو لەمپەر و بەربەستانە ی ، کە ڕێگە لە ئازادیی مرۆڤ دەگرن ٠ دیوارەکانی دۆستۆیڤسکی بەرجەستەبووی وێنە و بارێك ی دەرونیی و کۆمەڵایەتیین کە لەناواخنیان دا هەڵگری ئەو نەریت ، کولتور و یاسا دنیایی و ئەخلاقییانەن ، کە ناهێڵن و لەتوانای مرۆڤەکان دا نابن کە ئاودیویان ببن ؟ ! لێرە دا کردار و پڕۆسە ی گەیشتن بە ئاودیوبوون ، کارێك ی سانا و بێکێشە نیە ، بەڵکو ڕێگەیەک ی پڕکێشە و نشێوییە کە دەبێت لەپێناوی دا ڕەنج و تێکۆشانێك ی ڕۆحیی و مەعنەویی بەکارببرێت ، تێکۆشانێك دواجار لێوانلێو لە ئازار و ئەشکەنجە ی دەرونییە ، کە سەرئەنجام مرۆڤ بەهۆیەوە ئامانجێك ی زیندو ، مانادار و ناوەڕۆکدار یان وێرانکەرانە بەدەستدەهێنێت ، گەیشتن بە ئامانجێك ی لەوجۆرەش لە میان و ڕەوت ی تەنیا یەك قۆناخ ی دیاریکراو دا نایەتەدی ، بەڵکو لە ڕەوت ی چەند قۆناخێك ی شێوە پەیژەیی شەقوشڕ و لەقولۆق دا پێکدێت ، کە لە پلە ی یەکەم دا سەردەکەویت و لەدواپلە ش دا توانای بینینی جیهان ی ئەودیو دیوارەکان بەدەستدەهێنیت ، دیوێك کە تیای دا ئازادیی لە ناخ و قوڵایی دەرون ی مرۆڤەکان دا بەرقەرار ، و بیر و فیکریش ئارام و ئاسودە ٠کەسایەتیەکانی دۆستۆیڤسکی دەیانەوێت بەهەرچی نرخێك بێت ئاودیوی ئەو سنورە یاسایی ، کۆمەڵایەتیی و ئەخلاقییانە بن کە مرۆڤ بەهۆیانەوە پێخوست و بێئیرادە بوونە ، بۆئەمەش کارگەلێك ی وەها ئەنجام دەدەن کە نائاسایی و لەسەروی وزە ، کار ، ڕەوشت و هەڵسوکەوت ی مرۆڤی ئاساییەوەن کە سەرئەنجام کار بە دانپێدانان ( ئیعتیراف ) ، تاوان ، خۆکوژیی و دوورخستنەوە ی سیبریا کۆتایی دێت ؟ ! ئا لەوێدایە کە ئیدی مرۆڤەکان یان بە ڕوناکایی یەزدان دەگەن یان بە کۆتایی و لەناوچوونی خۆیان ٠ ڕۆمانەکانی دۆستۆیڤسکی دەتوانین بیانکەینە دوو بەش ی سەرەکیی ، بەڵام بە دوو ئاراستە و ئاقار ی دوو جیهان ی جیاواز : یەکێکیان دنیا ی ڕۆتین و ڕۆژانەیەکە ، کە تیای دا پارەوپول ، تەماع ، چەپەڵیی ، دزیی ، گەندەڵیی ، ئێرەیی ، بێڕەوشتیی و بەرژەوەندیی تایبەت ڕۆڵ ی سەرەکیی دەگێڕن ٠ دنیا ی دووهەمیش ، دنیا ی دراما ڕاستەقینەکە ی مرۆڤە کە تیای دا مرۆڤەکان وێڵ و گەڕیدە ی دۆزینەوە ی یەزدان و هەوڵدانن بۆ بەرهەمهێنان و بەدەستهێنان ی مرۆڤ ی نوێ ٠ تەراژیدیا ی ڕاستەقینە لای دۆستۆیڤسکی نەبوون و ئاوابوون ی خۆر و دنیا ی مرۆڤبوون و ڕەوشتە ، ئامانجی ئەو لە نوسینەکانی دا پارە و پلە ی کۆمەڵایەتیی نیە ، شادیی و بەختەوەریی و سەرکەوتن ی مرۆڤ لە ژنهێنان و هەبوون ی سامان وگەنجینە دا نیە ، بەڵکو وێڵبوونە لەدوای یەزدان ؟ ! لە ڕۆمانەکانی ئەو دا پاڵەوانەکان عەوداڵ و هەڵوەدا ی هیچ سامان و پلەیەک ی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی نین ، دواجار ئەوانن کە سنورێك لەنێوان واقیع و خەیاڵ دا ناناسن ، دیارترین و ڕونترین بەڵگە بۆ ئەم سیفات و دیاردانە ڕۆمانەکەی دۆستۆیڤسکی { تاوان و سزا } یە٠ لەم ڕۆمانە دا خوێندکارێك ی زانکۆ پیرەژنێك ی سوخۆر ، ڕژد و چاوچنۆك ی پارەدار لەپێناوی بەدەستهێنان ی پارە و سامانەکەی دا دەکوژێت ، بەوئامانجە ی کە بتوانێت بەهۆیەوە ژیان ی خۆی و دایك و خوشکە دەستکورتەکەی لە برسێتیی و کڵۆڵیی ڕزگار بکات و بەختەوەریان بکات ٠
( ڕاسکۆڵ نیکۆف ) ی پاڵەوان ی تاوان و سزا باوەڕی وەهایە کە ، ئایا بوونی پیرەژنێك ی لەوجۆرە لە ژیان دا ، چی لە تەرازوی ژیان دەگۆڕێت یان لاسەنگ دەکات ؟ ! داڕشتن ی ئەم بیرۆکەیە کە لەسەرەتا دا بەشێوەی لێکدانەوە ی ناوەوە و لۆژیکیانە خۆی دەنوێنێت ، بەڵام پاشان دەبێتە پلان و دواجار کردار ٠ درام ی واقیعیی مرۆڤەکە ، واتا ڕاسکۆف لەوێ دا دەستپێدەکات کە سزادان ی دەرونیی خۆیەتی ٠ پاڵەوان پاش تاوتوێکردن ی ئەم دۆز و پرسە لە ناخی خۆی دا ، بزوێنەر و هاندەر ی سەرەکیی تاوانەکە دەدۆزێتەوە ! ! ئەو سەرەتا لای سۆنیا ی کچە هاوڕێی دان بە تاوانەکەی دا دەنێت و پێی دەڵێت کە لەپێناوی بەختەوەریی کەسوکار و مرۆڤایەتیی دا ئەوی نەکوشتووە ، بەڵکو تەنیا لەبەرخۆی بووە و هەرگیزیش پێویستی بە پارە نەبووە ؟ ! ئەو لە ئەنجامدان ی تاوانێك ی وەها دا هۆ و هۆکارێک ی دی پاڵیپێوەدەنێت ، تاکو لە دەرونی خۆی دا بزانێت و بیچەسپێنێت کە ئەو ، واتا ڕاسکۆڵ نیکۆف ، ئایا مرۆڤە یاخود تەنیا جانەوەرێك ؟ ! ئەو دەخوازێت بزانێت کە ئایا دەتوانێت ئاودیوی دیوارە ئەخلاقیی و یاساییەکان ی ناو کۆمەڵگەکەی ببێت ؟ ! ئەو وەك پیاوی ژێرزەمینیی ، دڵی لەنێو چوارچێوە ی دیوارە نەریتیی ، یاسایی و ئەخلاقییەکان ی کۆمەڵگەکەی خۆی دا دەگوشرێت ، ئەو لە خەیاڵی خۆی دا وادەزانێت بەو کارەی دەتوانێت لە خەڵکان ی دەوروبەرەکە ی داببڕێت و ئەوەی کە ئەنجامیداوە رەوایەتیی پێبدات ، بەڵام ئەو دواجار دەگاتە ئەو ڕاوبۆچونە ی کە ، بە ئاودیوبوون ی دیوارەکان خۆی بەرەو چارەنوسێكی ترسناك کە بەدەستهێنان ی ئازادیی و ئازادبوون ی بیر و ویژدانە دەبات ٠ ڕاسکۆل بەلێکدانەوە و ئەنجامبەندیکردن ی بیرۆکەکانی خۆی دەگاتە ئەو باوەڕە ی کە ئەو ، واتا پیرەژن لەمپەر و بەربەستێکە لەبەردەم ڕوخاندن و ئاودیوبوون ی ئەو دیوارانە دا ، بەڵام ئەو لەمپەرێک ی گۆشت و ئێسقانە و ، دەبێت کەوڵ و وردوخاش بکرێت ، ئەو سەرئەنجام دەگاتە ئەو ڕاستییە ی ، کە مرۆڤێك ی بە تەنیا نەکوشتووە ، بەڵکو یاسایەک ی ئەخلاقییشی شکاندووە ! ! پاڵەوان ی ڕۆمانەکە ڕاسکۆڵ پاش ئەنجامدان ی تاوانێك ی لەوجۆرە ، دەخوازێت ڕاوبۆچونی خۆی دەربارە ی یەزدان بزانێت تاکو لەو ڕێگەیەوە بتوانێت ئازادیی خۆی بەدەستبهێنێت ، بەڵام ئەو لەوکاتەوەی کە لە هەلومەرج ی مرۆڤایەتیی دووردەکەوێتەوە ، ناتوانێت کەسێك ی ئازاد بێت ٠ ئەو لە سەرەتا دا باوەڕی وەها بوو ، کە بەپەڕینەوە لە سنورەکان ی ڕەوشت و ئەنجامدان ی تاوان ی کوشتنێك ، ئازادیی بەدەستدەهێنێت ، بەڵام بەپێچەوانەوە ، ئەو خۆیدەخواتەوە و شەو و ڕۆژ لەبیرکردنەوە و خۆدادگاییکردندایە ، ئەو چیدی دووکەرت بووە و بووەتە مرۆڤ و ڕەگەزێك ی دووانە و نامۆ ، ڕاسکۆڵ نیکۆف بەوکارەی هەم خۆی دەپوکێنێتەوە هەمیش ڕوناکایی یەزدان دەکوژێنێتەوە ٠ ترسناکیی پاڵەوانەکە لەوێ دا دەردەکەوێت ، کە ئەو ، واتا پیرژنەکە بە ئەسپێیەك دەچوێنێت ، بەڵام هەرچی و چۆنێك بێت ئەو بوونەوەرێكی مرۆڤایەتییە و هیچ مرۆڤێك ی تر شایانی ئەوە نیە کە مرۆڤێك ی دی لەپێناوی کەسێك ی تر دا بکرێتە قوربانیی ، چونکە لەدواجار دا مرۆڤ بەرجەستە ، شەقڵ و وێنە ی سروشت و دەستەڵاتێکە لە بوونی یەزدان ٠ ئەو هێزە دەرونیی و مرۆڤایەتییە ی پاڵ بە ڕاسکۆڵەوە دەنێت کە تاوانێكی لەوجۆرە ئەنجام بدات ، دواجار ناپاکیی لەگەڵ دەکات و دەیکاتە مرۆڤێك ی نائاسایی و توشی گۆشەگیریی و تەنیایی دەکات ، ئەو ئازادییە ی ئەم لە ناخ و نائاگایی خۆی دا لەچاوەڕوانیی و بەدەستهێنانی دا بوو ئێستا توشی سەرلێشێواویی ، دەرونلاوازیی و نامۆیی بووە ، دواجار ویژدانی ئەوە کە ناتوانێت لە سایە ی تاوانێك ی لەوجۆرە دا ئاسودە و ئۆقرەگرتوو بێت ، کاردانەوەیەك ی لەو چەشنەیشە کە ئەو هاندەدات دان بە تاوانەکەی دا بنێت و خۆی ڕادەستی یاسا کۆمەڵایەتیی و دنیاییەکان بکات ٠
یەکێك لە تایبەتمەندییە هەرەدیارەکان ی فەلسەفەی دۆستۆیڤسکی دەربارەی مرۆڤ باوەڕبوونی بوو بە ( دووانەیی – ثنائیە ) سروشتی مرۆڤایەتیی ! لە سروشت ی مرۆڤایەتیی دا لەنێوان چاکە و خراپە ، ئارەزوی ئاژەڵیی و مرۆڤایەتیی ، هۆکاری یەزدانیی و ئەهریمەنیی دا ناکۆکیی و ململانێی هەمیشەیی و بێبڕانەوە هەیە ، دۆستۆیڤسکی ئەم ناکۆکیی و دژانە بە یەکێك لە سیفات و تایبەتمەندییەکان ی کرۆک و سروشتی مرۆڤایەتیی دەزانێت ٠ تایبەتمەندایەتییەك ی لەوجۆرە هانی دۆستۆیڤسکی دەدات کە باری دەرونیی کەسایەتیەکانی توێکاریی و شیکاریی بکات و پاشان ڕاپێچی ئەنجامدان ی کار ی نائاسایی ، بێڕەوشتیی یان چاکەخوازییان بکات ، ئەم کارانەش کە لە کەسایەتییەکانی ئەو ، واتا نوسەر دا ڕەنگدەدەنەوە و لە کردار دا ئەنجام دەدرێن پەیوەندییان بە جیهان ی واقیعیاتەوە نیە و هیچ کار وکاردانەوەیەك ی ئەوتۆیان لەسەر یەکتری نیە و پابەند بە هیچ سنور یان کات و شوێنێکەوە نین ، بەڵکو بەشێوەی لێکدانەوە ی ئاڵۆز ، شاراوە و دوور لە لۆژیك ئەنجام دەدرێن ، ئەم جۆرە کەسایەتییانەش بریتین لە : خەڵکی بێڕەوشت ، نەفسنزم ، هەڵخلیسکاو ، توڕە ، شەهوەتباز ، ئەڤیندار ، سۆزدار و …تاد ٠
ئەم جۆرە مرۆڤ و کەسایەتییانە لە جیهان و ژینگە ی مرۆڤایەتیی ئێمە بەدوور نین و بە جیهان ی ئێمە ئاشنان ، جیاوازیمان تەنیا لەوێ دا دەردەکەوێت کە ئەوەی ئێمە لە گۆشە ی تاریك و تەریککەوتووی نائاگایی و ویژدان ی خۆمان دا دەیشارینەوە ، ئەوان ڕاستەوخۆ دەیڵێن و لە کرداریش دا ئەنجامی دەدەن ، دۆستۆیڤسکی : { ئەوەی کە تۆ ناتوانیت ئەنجام ی بدەیت ، من تاکو ڕادەی ئێسقان بردم } ٠ داخۆکەسایەتیی نەخۆش و حاڵەتە نائاساییەکانی نوسەر دەبێت کێ و چی بن ؟ ! دیارە نەخۆشێك بۆئەوەی کارێك ئەنجام بدات دەبێت خاوەنی جەستەیەك بێت ، بەڵام تایبەتمەندیی کەسایەتییەکان ی نوسەر ڕێگەپێدراو نین کە خاوەنی لەش یان جەستەیەك بن ، بەڵکو زیاتر دەربڕێکن لە جیهان ی فیکر و خەیاڵ ی ئێمە ، بەڵام کاتێك کە هەڵسوکەوت ، بیرکردنەوە و کاردانەوە ی کەسایەتییەکان لە واقیع و جیهان ی فیزیکیی و دەرونیی ئێمەوە نزیك دەبن ، ئەوا دەشێت تەنیا دەربڕی جۆرێك لە دەستەڵات ی هونەر ی ئەدەبیی دۆستۆیڤسکی بن ٠ بەڵام ئەوەی سەیر و جێگەی سەرسوڕمانە دەرنەکەوتنی ڕۆڵ ی کەسایەتیی ئافرەتە وەك کاراکتەرێك ی گرنگ و کاریگەر ، ئەم دیاردەیەش بەگشتیی لە سەرجەم ڕۆمانەکانی دا ڕەنگیداوەتەوە ٠ بەهەمان شێوەش دۆز و باس ی خۆشەویستیی و سێکسیش لە بیر و فەلسەفەی فیۆدۆر دۆستۆیڤسکی دا تاکو ڕادەیەك شاراوە و ئاڵۆزن ٠ خۆشەویستیی لای ئەو نیشانەیەك لە ئارامیی و پایەداریی جەستە و گیان نیە ٠ لە دیدی دۆستۆیڤسکی دا ئافرەت وەك نێوەندکارێك دێتە گۆڕەپانی ڕوداوەکانەوە ، ژن لە جێگە و پلە و پایە ی خۆی دا دەخوازێت تەنیا دەرد و ئازار لە پیاو دا بەئاگابهێنێت و ئاودیوی سنورە ئەخلاقیی و یاسا دنیاییەکانی بکات ، و پاشان لاوازی بکات دواجار بەرزی بکاتەوە و بیخاتە نێو جیهانێك ی نوێ و ئازادەوە ٠ ژنان ی دۆستۆیڤسکی ڕۆڵ ی ئاناکارنینا ی تۆڵستۆی ، دایك ی مەکسیم گۆرگی و ژنان ی یەشار کەمال ناگێڕن ، ژن جێگە ی ئامانج و مەبەست نیە ، بەڵکو کەرەستەیەک ی بێبایەخە و دەبێتە هۆی دووکەرتبوون ی کەسایەتیی پیاو کە یەکێکیان ئەو بەرەو عەشقی شەهوانیی و ئەوی دیان عەشقی بەزەیی دەبات ٠لە ڕۆمانی ( گێلە ) دا ، کەسایەتیی ( گێلە ) عاشقی دوو ئافرەت دەبێت :یەکێکیان عەشق ی شەهوانێتیی (ئاگلای ) ڕایدەکێشێت ، ئەوی دیان ڕوخساری خەمگین و ئازاراویانە ی ( ناستازیا ) یە کە ئەو هەست بە سۆز و هاودەردیەکی لەڕادەبەدەر بەرامبەری دەکات ، واتا ئەوی وەكو عەشق خۆشناوێت ، بەڵکو لە سۆنگە ی بەزەییپێداهاتنەوە دا ئەو لەبەرچاودەگرێت ، ئاشکرایشە کە دوو عەشقی شەهوانیی و بەزەیی هیچیان دوو مرۆڤ پێکناگەێنن و هیچیشیان عەشقی ڕاستەقینە نین ٠ عەشق پێش هەرشتێك خۆفیداکردنە ! بەڵام بەزەیی ، سەلماندن و سەپاندن ی باڵادەستیی کەسێکە بەسەر کەسێك ی تر دا ٠ پێویستبوون ی تێرکردن ی غەریزە ی شەهوانیی و جینسیی ، دەربڕی جۆرێك لە دەرکەوتە ی دنیا ی خۆپەرستییە ، کاتێك هەرزەکارێك دوای دۆستیی و جووتگیریی دەکەوێت ، بێ لە بیانویەك بۆ چێژوەرگرتنی جینسیی هیچیدی ناگەێنێت . کەواتە شەهوەتبازیی کامڵترین دیاردە ی جۆرێك لە گۆشەگیریی و تەنیاییە ، کە لەوانەیە ڕوبەڕوی هەموو کەسێك ببێتەوە ، مرۆڤ لەم تەنیایی و گۆشەگیریە دا خۆی وون دەکات و دەبێتە دوو کەرتەوە ٠ ڤێرسیلۆڤ لە ڕۆمان ی ( هەرزە – المراهق ) دا : { دڵم پڕ لە قسەیە بەڵام ناتوانم بیهێنمە سەرزمان ، لەوەدەچێت بووبێتمە دوو کەرتەوە } ٠
ژنان لە تەمەن ی پڕچاوەڕوانیی خۆیان دا ؛ لەپێناوی گەیشتن بە مەرامی خۆیان و خۆدانەدەست پیاوان دا ، خاوەنی چەندین چیرۆك و بەسەرهاتی تفت و تاڵن ، بەڵام هەر کە بەدەستتهێنان سەرزەنشتت دەکەن ، هەندێكجار دڕندە و دڵڕەقن و هەندێکجاریش دلۆڤان ، ئەوان لەو دلۆڤانییە چێژوەردەگرن ، ژنان خاوەن شەرمێكی ناقۆڵا و پیس و شەهوەتێك ی بێگوناهن ، ئەوان درۆ لەگەڵ پیاوی خۆیان و یەزدان و تەنانەت خۆیشیان دەکەن ، ڕوبەڕوی ژیان نابنەوە بەڵکو وەك لەیستۆکێك یاری پێدەکەن ، ژیان لایان ئاوێنەیە و هەرجارەی بەشێوەیەك خۆیانی تێ دا دەنوێنن هەرجارەش شێوە و ڕەفتارێك ی جیاوازیان هەیە ، تاکو لەو ڕێگەیەوە هەست بە بوونی خۆیان بکەن ٠ بەڵام تایبەتمەندیی پیاو بریتیە لە سەقامگیریی و پایەداریی ! پیاو کاتێك هەست بە هێزی خۆی دەکات کە ئێستێك بەرامبەر گونا‌ح و هەڵە و چاکەکانی خۆی دەکات ، بەڵام ئافرەت هەست بە هێز و توانای خۆی ناکات ، مەگەر لە نائاگایی دا ، پەیوەندیبەستن لەگەڵ ئافرەتان چاوەڕوانیی گشت ڕوداو و کارەساتێك ی ناپەسەند و ناقۆڵای لێدەکرێت ، کە چاکترینە لەدەستی هەڵبێیت ٠ کورت و کرمانجیی ، دۆستۆیڤسکی باوەڕی وایە : کە عەشقێك یەزدانیی نەبێت عەشقێك ی لەرزۆك ، نەڕسکاو و ئازاربەخشە ٠ نوسەر هێز و توانا و بیر و کاریگەریی فەلسەفەی خۆی لە (مەسیح )و پەڕتوکی پیرۆز ( ئینجیل ) وەردەگرت ، کە بەهۆیانەوە دەیخواست بەئاودیوبوون ی سنورە ئەخلاقییەکان ئازادیی بەدەستبهێنێت ٠ ئەم جۆرە فەلسەفەیە لە دنیابینیی دۆستۆیڤسکی دا بەڕادەیەك ی قوڵ و بە بەرفراوانیش لە هەناو ی گەل ی ( ڕوس ) دا ڕیشە ی داکوتا بوو ٠ دۆستۆیڤسکی باوەڕی بەوە بوو کە ڕۆح و ویژدان ی گەل ی ڕوس خەڵوەتگەیەک ی ئارام و ئاسودەیە کە تیای دا گیان ی مەسیح شادە ، واتا مەسیح لەنێو دەرون ی هەر مرۆڤێك و هەر گۆشە و کەلێنێك ی کۆمەڵگە ی ڕوسیی دا دەژیا ٠ دۆستۆیڤسکی لەبەرامبەر ئەو دەرککردنە دا تاکو لەژیان دا بوو نەفرەتی لە کولتور ی ڕۆژئاوا دەکرد ، ئەو پێی وابوو ، سیستەمی ڕۆژئاوا ناکۆك و ناتەبایە لەگەڵ ڕۆحیەت و فەلسەفە ی مەسیح ، دۆستۆیڤسکی باوەڕی وابوو ، کە بەدەستهێنان ی ئازادیی بەبێ بوون ی یەزدان نایەتەدی ، بەجۆرێك کە هەر گەلێك باوەڕی پێچەوانە بێت لەنێودەچێت ، هەربۆیە نوسەر تاکو مردیش بەرگری لەو باوەڕ و شێوەڕێبازە کرد ، دەتوانین بڵێین ڕۆمان ی ( شەیتانەکان ) ی دۆستۆیڤسکی بەرجەستەیەکی تەواوی ئەو باوەڕ و هەلومەرجە بوو کە نوسەر پێشبینیی دەکرد ! ئەم ڕۆمانە چیرۆك ی نەتەوەیەکە کەوا هاوکێشە ی کۆمەڵایەتیی ناهاوسەنگ بووە ، کە لەشوێن ئەوەی خۆی ڕزگار بکات ، بەڵام لەنێودەچێت . دۆستۆیڤسکی دژی ئەو کەسانە بوو کە باوەڕیان بە گۆڕان ی کۆمەڵایەتیی هەبوو ، ئەو ترسی لەو گۆڕانانە هەبوو ، گۆڕانێك کە ئاکامەکەی بەباوەڕنەبوون بە یەزدان کۆتایی بێت . نوسەر کۆمانەوە و تلیساندنەوە لەژێر بار ی قورس و کار ی دژوار و زریان و سەرما ی سیبریای پێ چاکتر بوو لە دەوڵەتێك ی سۆسیالیستیی ٠
شۆڕشگێڕان ی سۆسیالیست و جیهان ی زانست و یاساکان لە دیدی دۆستۆیڤسکی دا کەسانێك ی دووڕو و هەلومەرجێك ی هەڵفڕیوێنەرن ، ئەوانە زیاد لەپێویست گرنگیی و قەبارە بە گەل و مرۆڤ دەدەن ، دەیانەوێت بەکوشتن و قوربانیی ، خەڵك بگەێننە ئازادیی ، هەروەها دەخوازن لەجێگەی باوەڕبوون بە یەزدان ، باوەڕی کوفر و بێباوەڕیی بە خەڵک بسازێنن ٠ ڕاسکۆڵ لە ڕۆمان ی ( تاوان و سزا ) دا کاتێك ڕادەپەڕێت و لەپێناوی بەدەستهێنان ی ئازادیی خۆی دا دەستدەداتە ئەنجامدان ی تاوانێك ، ئەو ئیدی ئازادیی خۆی لەدەستدەدات و سەرئەنجام دەبێتە کۆیلە ی بیرێك ی سەلماو ؟ ! بەوپێ و پێوانەیە و لەو ڕوانگەیەوە ، کاتێك گەلێك لەپێناوی دامەزراندنی سۆسیالیستیی و سیستەمێك ی نوێی گۆڕانکارییە کۆمەڵایەتییەکان ڕادەپەڕێت ، بێ لە بەدەستهێنان ی کۆیلەیی و شێواویی و نائارامیی هیچی دی بەدەستناهێنێت ٠ ئەم دوو جۆرە ڕەهاگەرایی ( موباحیەت ) ە ی جیهان ی ئایدیا و واقیع لای دۆستۆیڤسکی لەوانەیە بوعد و لایەنێك ی مێژویی ، کۆمەڵایەتیی ، سایکۆلۆژیی و یاسایی خۆیان هەبێت ، ئەم دوو تاقیکردنەوەیە هاوشان ی یەك هەنگاو دەنێن و لەدواجاریش دا هەریەکەیان تووشی جۆرێك لە تێکشان دەبن ٠
سۆسیالیزم پێش هەرشتێك دۆزێك ی مەزهەبییە کە سەرچاوە ، کرۆك ، بنەما و ئاراستەی فەلسەفە ی خۆی لە جیهان و دنیابینییەك ی ئایدیالیستانەوە هەڵدەگۆزێت ، هەربۆیە سۆسیالیزم ناتوانێت بەتەنیا چاککەر ی ژیانی کرێکاران بێت بەڵکو چاککەر و ڕێکخەر ی جیهان ی مرۆڤایەتییشە ، سۆسیالیزم شانبەشان ی مەسیحێتیی ناڕوات بەڵکو جێنشینی ئەوە ٠ بەڵام خەوش و کەموکورتیەك کە دۆستۆیڤسکی تیای دا دەرکی پێکردبوو ئەوەبوو ، کە لەم قوتابخانەیە دا یەزدان بوونی نیە ، ئەبەدییەت شاراوەیە و زیندوبوونەوە و بەختەوەریی لە دواڕۆژ دا بوونی نیە ، واتا جگە لە بەختەوەریی سەرزەوی کە هەموو کەسێك توانای بەدەستهێنانی دەبێت ، ئەوا دنیایەك ی دی لەگۆڕێ دا نیە ، هەمووشتێك لەم جیهان ی سەرزەویە دا دەستپێدەکات و هەر لەم جیهانەیش دا کۆتایی دێت ، نرخ ی تاك ، کەس ، ژیان ی تایبەتیی ، هێز ی مەعنەویی و ئومێدە مەزن و نەمرەکان و … گشتیان لەم شیو و دۆڵ ی پوچ و تاریكی ژیان و نائاگاییە ی ئێمە دا لەنێودەچن ٠ سۆسیالیزم لێپرسراو ی پەیداکردن و دابینکردن ی ڕۆزیی و بژێویی خەڵکە ، بەڵام خواردن و خواردەمەنیی مانا ی ئازادیی نین ، بەڵکو مرۆڤ هەردەم برسیی و تینوی جیهان ی مەعنەویاتێکە کە مایە ی شادیی ، چێژبەخشیی و بەختەوەرییە بۆ مرۆڤ ، ئەمەش کارێکە کە نە بەئیشکردن دێتەدی نە بە گفتوگۆ و یاسا مرۆڤایەتییەکان ، لە دوابار دا خەوشی گشتیی سۆسیالیزم ئەوەیە ، کە نرخێك ی زیاد لە پێویست بە مرۆڤ دەدات ٠ شەیتانەکان پێشبینیەك ی ترسناك و بەخشینی شێوەیەك ی کاریکاتێریی بوو بە ڕۆژگار ی ئەوکاتە ، بەڵام هیچ کەسێك نەیدەزانی و سەرەدەرەی ئەوەی نەدەکرد ، کە دواتر و ڕۆژگارێك ئەو کاریکاتێرییە دەبێتە تابلۆیەک ی واقیعیی ؟ ! شۆڕش ی ئۆکتۆبر ی سۆسیالیستیی ئەو سەرئەنجامە شومە بوو کە شەیتانەکان باس ی لێوەدەکرد ٠ ئەوانەی خوازیاری ئەو شۆڕشە بوون لە گەل و پێداویستیەکانیان تێنەدەگەیشتن ، هەر ئەو باوەڕەیش بوو دۆستۆیڤسکی هاندا کە تاکو مردن دوژمنی سەرسەختی ئەوانە بێت ٠ ئەو باوەڕی بە ڕوسیایەك ی پێشکەوتوو هەبوو ، بەڵام دوور لە گیان ی ئەوروپاییبوون ، ڕوس ئەوەی لە توانا و بار دا هەیە کە خاوەنی مێژو و ئەزمون و ئامانج ی تایبەت بەخۆی بێت ٠ دۆستۆیڤسکی دوای ئەوەی سەردەمانێك تێکەڵ بە باس ، کۆڕوکۆبوونەوە و چالاکیەکان ی بەرهەڵستکارانی تەزار و حوکمڕانیی قەیسەر دەبێت پاشان دەکەوێتە نێو زیندانەکان ی دەوڵەتی تەزارەوە و فەرمانی لەسێدارەدانی بۆدەردەچێت ٠ ئەو ؛ ئەو بڕیار و فەرمانە ی بەشیاو و شایان ی خۆی دەزانی ، کاتێکیش ئەو فەرمانی سزاکەی هەڵدەوەشێتەوە ، هەرگیز ئەو چاکەیەی تەزار ی ڕوسیا ی لەبیر نەکرد و لەوێ بەدوا ژیانی بەوەوە گرێدا ، هەرئەم وەفا و چاکەلەبەرچاوبوونەش بوو کە پاڵی بە دۆستۆیڤسکیەوە نا کە نرخ و بایەخ ی گەل ی ڕوس بە ئەرتەدۆکس و تەزاریزمەوە گرێبدات ، واتا ئەو هەم باوەڕی بە ئەرتەدۆکس ی مەسیحێتیی هەبوو هەم بە گەل ی ڕوس ، ئەم باوەڕە هەست ی نیشتیمانپەروەرێتیی لەناخی دۆستۆیڤسکی دا دادەکوتێت ، جەنگ ی نێوان ڕوس و عوسمانیەکان ئەم هەستە لە ئەو دا دەگەێنێتە دواپلە ی جۆش و هەژانی خۆی ! نوسەر باوەڕی وابوو کە جەنگێك ی وەها ڕۆح وگیانی گەل ی ڕوس دەگەشێنێتەوە و دواجار جەنگێك ی پیرۆز بوو لەخزمەت بە مەسیح و مەسیحێتیی دا ، ئەو بەجۆرێك لە بیر و باوەڕێك ی لەوجۆرە دا ڕۆدەچێت کە لە ساڵ ی ١٨٧٠ دا بنووسێت : ( ئەوەی بە زەبر ی شمشێر نەیەتەدی ، پایەدار نابێت ) ٠ بەڵام بۆ ئەوێك کە کاتێك لە تاوان و سزا دا بڵێت : { بونەوەرێك ی کۆمەڵایەتیی نەکوشتووە ، بەڵکو ڕێبازێك ی کوشتووە } ئەوا باوەڕێک ی وەها لەگەڵ فەلسەفەی جیهانگیربوون ، مرۆڤایەتیی ، ویژدان و بیر و هزری مەسیح دا یەک نەدەهاتەوە ؟ ! ! لە دید ی دۆستۆیڤسکی دا ، بۆگەیشتن بە بیری یەکگرتن ی جیهان لە مەسیحێتیی دا گشت هۆکار و کەرەستەیەك ی بەڕەوا دەزانیی ، لە ڕۆمان ی ( برایانی کارامازۆف ) دا دەڵێت : { ئەگەر خوایەك لەئارا دا نەبێت هەموو شتێک ڕێگەپێدراو ( موباح ) ە } ، بەڵام نوسەر خاوەنی یەزدان و مەسیح بوو ، هەربۆیە بیر و هەڵوێستێك ی وەها دژ و ناکۆك بوو کە بتوانێت جەنگێك ی وەها خوێنین بەڕێوەبەرێت ؟ ! مەسیح لەپێناوی ڕزگارکردنی مرۆڤایەتیی دا خوێنی خۆی ڕشت ، بەڵام دیار بوو ئەو خۆی لە بەرامبەر هەڵوێست و بۆچونێك ی وەها دا ناچار دەبینی کە ئێسقانەکان وردوخاش بکات ، ئەوەش بەڵام ئەو و ویژدانی ئەوی ئازار دەدا ، لەئەنجام دا ئەو نەفرەت لە شارستانییەتێك دەکات کە دەبێت لەپێناوی دا پێست ی خەڵك بگوریت ، دۆستۆیڤسکی بەم جۆرە لە وەڵامەکان ڕادەکات : ( ئەگەر بەشێوەی تیۆریی لێیبڕوانیت لەوانەیە کارێك ی نەشیاو و ناشایستە بێت ، بەڵام لە کردار دا هەرئەوەیە کە هەیە ٠ ) نوسەر لێرە دا بێئاگایە لەوەی کە دروستکردن ی نەتەوەی ڕوس وەك گەلێك ی سەردەست و باڵادەست لە جیهان دا ، چەندێك لە نرخ ، پایە و شوێنی مەسیح کەمدەکاتەوە ؟ ! گشت مرۆڤایەتیی کۆمەڵێك ی هەڵبژاردە ، باڵا و دەستکردی یەزدانە ، ئەمە مەسیح گووتی ! بەڵام هەرچی و چۆنێك بێت ئاقار ی بیری دۆستۆیڤسکی ڕووە و هەڵکردنی چرا ی مەسیح و بەرجەستەکردن ی سیفات ی یەزدان بوو لە مرۆڤ دا ٠
وەک ئاماژەم پێی دا ؛ دۆستۆیڤسکی باوەڕی بە گۆڕانی کۆمەڵایەتیی نەبوو ، بەڵکو بە پەرەسەندن و کامڵبوون ی شێوە پەیژەیی یان پلەپلەیی مرۆڤ هەبوو ٠ ئەو لە ڕەوت ی کامڵبوون ی مرۆڤ دا دوو جۆر دەستەڵاتی دەخستەڕوو ، یەکێکیان دەستەڵات ی مادیی و ئەوی دیان مەعنەویی ، ئەم دوو دەستەڵاتەش خۆبەخۆ مرۆڤ بەرەو جۆرێك لە ئارامیی یان پەشێویی دەگەێنێت ٠
ڕاسکۆف بە کوشتن ی یەکێك و گێلە بەشێتبوون ، و شەیتانەکانیش لە ڕەوتی شۆڕش دا وێڵ ی دەستەڵات بوون ، دەستەڵات دەشێت هۆکار یان کەرەستەیەك بێت کە توانا ی بەرجەستەکردن ی ئازادیی لەخۆی دا هەبێت ، ڕۆمان ی ( هەرزە ) چاکترین نمونەیە کە دەستەڵات و ئازادیی تیای دا بەرجەستە کراوە ! ! هەرزە لەوێ دا دەیەوێت ئازادیی بەدەستبهێنێت ، ئەو لەوباوەڕەدایە کە سامان دڵنیاترین و نزیکترین ڕێگەیە بۆگەیشتن بە هێز و دەستەڵات ٠ ئەو کەسێك ی زۆڵە و لەئەنجامی زۆرگیریی – اغتصاب کردنی دایکە کارەکەرەکەی لەلایەن کەسێک ی بەناو ڤێرسیلۆڤەوە هاتۆتە دنیاوە ٠ هەرزە نە دایك ی هەیە و نە باوك ، ئەو دوورە لە هەر بەسەرکردنەوەیەکی سۆز و خۆشەویستیی ٠ ئەو لەلایەن پیاوێك ی دڕندە و نەزان ی فەڕەنسیی بەناوی تۆچاردەوە دەچەوسێتەوە ، تۆچارد ئەتکی ڕۆحی دەکات ، دەیبوغزێنێت ، ئازاری دەدات ، ڕیسوای دەکات ، سوکایەتیی بە کەسایەتیی دەکات و بە نۆکەر و بێنرخی دەنرخێنێت ، بەڵام هەرزە بەپێچەوانەوە ڕێزی لێدەگرێت ، لێیدەپاڕێتەوە و تکاکار ی دەبێت ، بەڵام ئەوانە هەمووی بێسود دەبن ٠ لێرە دا پێویستە بگوترێت کە مرۆڤ چەندێك پوچ و بێنرخیش بێت ئەوا خاوەنی جۆرێك لە غرور و و هەست ی شانازییە ، ئەم نۆکەرە دەخوازێت لەیەك سات دا هەم نۆکەر و هەم گەورە و کوێخاش بێت ؟ ! ئەو کەسێك ی سوککراو و ڕیسواکراوە بەڵام لەگەڵ ئەوەش دا بیردەکاتەوە ، بەڵام ئاخۆ بیرکردنەوە چی لە ژیانی ئەو سەوز دەکات ؟ ! ئەو لەئەنجامی بیرکردنەوە دا خەڵك بە هیچ دەزانێت ، دەیەوێت تۆڵەی خۆی بکاتەوە و خەڵکیی ڕێزیبگرن ، ئەو دەیەوێت ئاودیوی دیوارە ئەخلاقییەکان بێت ، تاکو هەم ئیعتیبار بۆ کەسایەتیی خۆی بگەڕێنێتەوە هەم بەدەستهێنانی ئازادیی و دەستەڵات ٠ ئەو لە سەرەتا دا دەخوازێت بزانێت کە ، ئایا ڕۆڵ ی سامان لە ژیان ی کۆمەڵایەتیی دا چیە ؟ ! ئەو دەیەوێت بەهۆی پارە و زێڕەوە لەچوارچێوە ی ئەو دەوروبەرە شێواو ، ماندوکەر و ئازاربەخشە دا ڕابکات ٠ لێرە دا ڕاسکۆڵ و هەرزە بەرەو یەك مەبەست و ئامانج شۆڕدەبنەوە ، و یەك تێکشکانیش ڕوبەڕوی هەردووکیان دەبێتەوە ، واتا بەرەو ئەنجامدان ی کارێك کە لەسەروی توانای کاری مرۆڤێك ی ئاساییە ٠ لە ڕۆمان ی هەرزە دا ، کەسایەتیی هەرزە جولەکەیەك ی دەوڵەمەندی ساماندار بەبۆگەن و بێڕەوشت دەچوێنێت ، لە تاوان و سزایش دا پیرەژنێك بە مێرو یان جانەوەرێك ٠ بێگومان ئەم دوو پاڵەوانە لەو کارانە ی کە ئەنجامی دەدەن ، هیچ سود و بەرژەوەندییەك ی بەرزی مرۆڤایەتیی تێ دا ڕەچاو ناکرێت ، بەڵکو تەنیا هەڵوەدای دەستەڵاتن ! هەرزە دەڵێت : { من پێویستم بە پارە نیە } ، ئەو وێڵ و عەوداڵی دەستەڵات بوو ، دەستەڵاتێك کە لە سایەی دا دەتوانێت گشت ویست ، ئارەزو و داخوازێك ی خۆی بەدەستبهێنێت ٠ هەرزە دەیەوێت لەسەر شارایەك ئاڵتون خۆی لەناوبەرێت و بەئازادیی خۆی بگات ، ئەو دیمەن ی خەون و خەیاڵەکانی خۆی لە ساتێك لە ساتەکان و لە هزر و بیرکردنەوەی خۆی دا وەها دەهێنێتەپێشچاو ، کە ئەو ئیدی کەسێك ی ساماندار ی خاوەن دەستەڵاتە ، و بەهۆیەوە پارە دەبەشێنێتەوە ، لەوێ دا ئیدی ڕاستییەکانی ناخی ئەو دەردەکەون ، واتا لەوێ دایە کە پارە و سامان هیچ ڕۆڵێك لە ژیان ، هەڵسوکەوت و بار ی دەرونیی ئەو ناگۆڕێت ٠ هەرزە لە وێستگەیەك ی شەمەندەفەر دا : { ئەگەر ئەم جەنەڕاڵە بێئەدەبە بیزانیایە من کێم ، ئەسپ ی لە عەرەبانە دەبەست و لەسەرکەوتنم دا دەست ی دەگرتم } ٠ ڕاسکۆڵ لە دید و باوەڕی خۆی دا ، بەدەستهێنانی ئازادیی و دەستەڵات لە کوشتنی کەسێك ی بێتاوان و سزا و چەشتنی ئازار ی سیبریا دا بەدەستدەهێنێت ، بەڵام هەرزە بەپێچەوانەوە ، و لەشوێن ئەو کارە پارە کۆدەکاتەوە ! ئەو لە شوێنێك دا : { پارە تەنیا هۆیەکە کە بەسوکترین و بێنرخترین کەسان ڕێگەدەدات کە بە بەرزترین پلە بگەن } ، ئەو پول بە پول کۆدەکاتەوە ، بەڵام لەجێگە ی ئەوەی کەسێك ی ئارام و بەختەوەر بێت ، هەمیشە لە حاڵی بیرکردنەوەیەک ی قوڵ دایە ، کە سەرئەنجام توشی نۆچدان و تێکشکان دەبێت ؟ ! تێکشکانی هەرزە لە مردنی (( ڕێنۆچکا )) دایە ، ئەو منداڵێك ی هەتیو و بێکەسە و هەرزە دەیگرێتەخۆی ، هەرزە لەپێناو ی گەورەکردن و بەختەوەریی ئەو دا تەواوی سامانی خۆی دەبەخشێت ، ئەو لە سەرئەنجام دا پاشەکشە لە ئامانجێك دەکات کە دارونەداری لەپێناوی دا کردووەتە قوربانیی ٠ دواجار ئەو لەکاردانەوە ی ئەو تێکشکانە دەرونییە دا دەستدەداتە قوماربازیی ، بەرەڵایی و پەیوەندیبەستن لەگەڵ خەڵکان ی نەفسنزم و بێبەهرە دا ، واتا بارێك کە ئەو ڕوبەڕوی پوچیی و تەنیایی دەکاتەوە ٠
دۆستۆیڤسکی لەدواتەمەنەکان ی ژیانی خۆی دا دەبێت ! واتا ئەو ئیدی ڕووە و پیریی دەڕۆیشت ، زەبری گورچکبڕی چەندساڵە ی زیندان و دژواریی و سەختیی ژیان ، ئەو هێدی هێدی دەچەمێنێتەوە ، و ماندوێتیی لە ڕوخساری دا وەدەردەکەوێت ! بەڵام ئەو ئێستا خاوەن تاقیکردنەوە و ئەزمونێك ی قوڵە ، دەستەڵاتی ژیریی دەستی بەسەر توانایی هزر و بیری ئەو دا گرتووە ، ئەو ئیدی خاوەن پەیامێکە و دەخوازێت بیگەێنێت ٠ دۆستۆیڤسکی لە دواڕۆژەکان ی تەمەنی خۆی دا ، ناو و ناوبانگێك ی زۆر ی پەیداکرد ، ئەو لە بەشداریکردنی یاد و ئاهەنگ ی پەردە هێنانەخوارەوە لەسەر پەیکەر ی شاعیر ی ناودار ی ڕوس (( پۆشکین )) ، پلەوپایە ی گەیشتە فەیلەسوف و پەیامبەرێك ، پەیام ی ئەو بۆ گەل ی ڕوس و گشت مرۆڤایەتیی بوو ! ڕۆمان ی (( برایانی کارامازۆف )) کە ماوەی سێ ساڵ ی بۆ نووسینی خایاندووە ، ئەو دوا پەیامە بوو کە بە ئەمانەت و ڕاستگۆییەوە گەیاندی ، ئەو دوای تەواوکردن ی ئەم ڕۆمانە چاوەکانی بۆهەمیشە لێکنا و لە ساڵی ٣١. ٦ . ١٨٨١ دا دنیا ی پڕئازار و ئەشکەنجە ی جێهێشت ٠ لێرە دا بەگرنگی دەزانم کە چەند دێڕێکی کورت سەبارەت بە پەیام ی ئەو مەزنە ناودارە کە ڕۆمان ی ناوبراوە بنووسم ، چونکە ئەم ڕۆمانە دوابەشی زنجیرەژیان ی فیکریی و فەلسەفیی ئەدەبیی دۆستۆیڤسکیە . هیوادارم خوێنەر ی هێژا بە حەوسەڵەی زیاترەوە لەخوێندنەوەی بەردەوام بێت ٠
برایانی کارامازۆف
خێزانی کارامازۆف لە شارۆچکەیەك دەژین ٠کارامازۆف پیرەمێردێكە کە سەرتاسەر ی تەمەن و ژیانی بە ڕەوشتنزمیی ، شەهوەتبازیی ، دڵڕەقیی و شاراوەیی بەسەربردووە ٠سێ ژنی هێناوە ؛ لە ژن ی یەکەمی کە هەمیشە دارکاریی کردووە کوڕێك ی لێیدەبێت بەناوی ( دیمیتری ) ، دیمیتریش کەسایەتیەکی هەرزە ، کاڵفام ، هەڵخلیسکاو و هەندێکجاریش دەم لە فەلسەفەی ئایدیالیستیی دەدات ٠ لە ژنی دووهەمیان ، کە کەسایەتییەکی شاتەشاتکەر و هاش و هوشکەر ی هەبووە ، کوڕێك ی لێیدەبێت بەناوی ( ئیڤان ) ، ئەمیش کەسایەتییەکی ڕۆشنبیری ترسناکە و گیانێك ی ئاژاوەچیانە و وێرانکاریانەی هەیە ، ئەو دەشێت بگوترێت قارەمان ی باوەڕ و فەلسەفە ی (( ڕەتگۆیی – نهێلزم )) ە ٠ هەروەها لەهەمان ژن کوڕێك ی تری بەناوی ( ئەلێکس ئالیۆشا ) دەخاتەوە کە کەسێكی خێرخواز و چاکەکارە و لەجیهان ی یەزدانناسیی دا قوڵدەبێتەوە و کەسایەتیی خۆی پێوەی گرێدەدات ، کە دەتوانین بڵێین ناوەندی فەلسەفەی چاکە و خێرخوازییە لە ڕۆمان ی برایانی کارامازۆف دا ، ناوەندێك ی ڕوناك کە تەواوی کەسایەتیەکان ی تری ناو ڕۆمانەکە لە دەوری دەئاڵێن ٠ کەسێك ی دی لەنێو ئەم خێزانە دا دەژێت بەناوی ( سێمەرد یاکۆف ) ، ئەو پیاوێکە و بەرهەمی زۆرگیریی – اغتصاب ی کارامازۆف ی پیرە لە کچێك ی هەژار ی کەڕولاڵ ، ئەمیش کەسایەتییەكە ، کە تایبەتمەندیەكی پوچ ، بێئابڕو ، فێڵباز و هاشوشکەری هەیە و نۆکەر ی ماڵەکەیە ، ئەم مرۆڤە پەیوەندیی لەگەڵ ئیڤان ی زڕبرای خۆشە و ستایسی دەکات ٠ لەنێوان ئەم باوك و چوار کوڕە دا ، ژنێك بەناوی ( گرۆشینکا ) هەیە ، کە هەریەکەیان بۆبەدەستهێنانی ئەو دژی یەکتری دەجەنگن ٠
سێمەردیاکۆف بەو خەیاڵ و باوەڕەی کە گوایە داوایەکی ناوەکیی یاخود ناخ و دەرون ی ئەو واتا ئیڤان جێبەجێ دەکات ، کارامازۆف ی باوك دەکوژێت ، بەڵام لەشوێن ئەو دیمیتری بە تاوانبار دەناسرێت و و دادگە لەپای سزاکەی دا ڕەوانەی سیبریا ی دەکات ٠
دوو بیری سەرەکیی بەسەر جەستەی ڕۆمان ی برایانی کارامازۆف دا شۆڕدەبنەوە ، یەکێکیان عەشق و ئەوی دیان یەزدانە ، شیاو و گونجاویشە بگوترێت گرۆشینکا و مەسیح یاخود شەیتان و فریشتە ٠ ئێمە پێویستە ئەم ڕۆمانە وەك ڕوداوێك ی ڕۆژانەیی سەیرنەکەین ، بەڵکو وەك سیمبۆل ، نیشانە و ئاماژەیەك بۆ گەیاندنی فەلسەفە و بیرێك یان پەیامێك لێیبڕوانین ! ! لێرە دا هەریەکێك لە کەسایەتییەکان سیمبۆلن بۆ دیاردەیەکی مرۆڤایەتیی و قۆناخێك لە کامڵبوونی ڕەوشت و ویژدان ی مرۆڤ کە خاوەنی تایبەتمەندیی و پێناسی خۆیەتی : کارامازۆف ی پیر یاخود باوك ، کەسایەتیەکی سروشت ئاژەڵییە ، کە هەڵوەدای سێکس و بەدەستهێنانی دنیا ی شەهوانیەتە ! ! دیمیتری ، ئالیۆشا ، ئیڤان و سێمەردیاکۆف تێکڕا و پێکەوە سیمبۆلن بۆ قۆناخێك لە گۆڕانەکان ی کەس یان ، مرۆڤێك کە وردە وردە لە سیفەت ی ئاژەڵییەوە ڕووەو پاکبوونەوەی گیان و باڵابردنی ڕەوشت و ویژدانی مرۆڤ دەڕوات ، واتا دروستبوونی مرۆڤ ی نوێ ٠ ئالیۆشا لە شوێنێك دا بە دیمیتری برای دەڵێت : { پەیژە ی شەقوشڕ بۆ هەموومان یەك شتە ، گریمان تۆ لە پلەی سیانزە دا وەستاویت و منیش لە پلە ی یەکەم دا ، لای من هیچ جیاوازیەکیان نیە } لەسەر ئەم پەیژەیە و لە دواپلە ی سیانزە دا ژنێك هەیە واتا گرۆشینکا کە لەژێر دەستی بازرگابێك ی پیر ( کارامازۆف ) دایە ، کە ئەوی لە نەهامەتیی هەژاریی و نەبوونیی ڕزگارکردووە ٠ ئەم ژنە هەرکەسە لە دید ، تێڕوانین و بەرژەوەندیی خۆیەوە لێیدەڕوانێت و پێناسی دەکات ، خزمێكی ژنەکە : کچێك ی هەرزە و بەرەڵایە ، کارامازۆف : سۆزانیی ، هەندێك ی دی : ئاژەڵە ، کەسانێك ی تر : نەخێر فریشتەیە ، دیمیتری : ژنێك ی ئاگرئاسا و بێئامانە ، ئالیۆشا : کەسێك ی سادەیە ٠ لێرە دا دەتوانین بڵێین ئەم ئافرەتە هەموو ئەو سیفەتانەی تێ دا هەیە یان بەجۆرێك ی دی : ئافرەتێك ی گەنج ، سێکسیی ، بۆگەن ، سیفەت ئاژەڵیی ، سۆزدار ، ئازاربەخش ، سەرشێت و …تاد ە ٠ کارامازۆف ی پیر گشت سامان و موڵکی خۆی دەکاتە میراتەبەش و بەسەر منداڵەکانی دا دابەشی دەکات ، بەڵام ئەو بەشی دیمیتری کوڕی بە گرۆشینکا دەبەخشێت ٠ گرۆشینکا کەسایەتیەکە وەك ئاگر لەدوی پوش دەگەڕێت ، نەهەنگێکە و دەوروبەرەکەی خۆی هەڵدەلوشێت ، ئەو ئارەزوی ئاودیوبوون ناکات ، بەڵکو لەیستۆکێکە و یاری پێدەکرێت ، و لەبەرامبەر دا ئەویش یاری بەخەڵك دەکات ٠ کارامازۆف لە دیدی ئەم ئافرەتە دا کەسایەتیەکی سوك و بێنرخە ! ، ئەم پیرەمێردە گشت شەوێك لەپەرێز ی ڕاوکردنی ئەو دا دەبێت تاکو لەگەڵی دا سەرجێگەیی بکات ، بەڵام گرۆشینکا نەخۆی دەداتە دەست ئەو و نە کەسێك ی وەك دیمیتری کە شێت و شەیدای بووە ٠ ئەم ئافرەتە بەهەردووکیان ڕادەبوێرێت ، تاکو کار دەگاتە ئەو شوێنە ی ، کە ململانێی نێوان باوك و کوڕە دەگاتە مریشکەڕەشە یان ئەوپەڕی توندوتیژیی و کۆڵانێك ی داخراو ٠ کارامازۆف ی باوك بەجۆرێك شەیدای ئەو ژنە دەبێت کە گشت ئازادییەکی لێزەوت دەبێت و دەبێتە کۆیلە ی ئافرەتێك ، دیمیتریش لەلایەکی دیەوە بەجۆرێك شەیدا ی جوانیی و سەرنجڕاکێشیی گرۆشینکا دەبێت ، کە کەسایەتیی ئەو دیل و شەتەك دەکات ٠
ئارەزو و شەهوەتی دنیایی و بەدەستهێنان ی ژیان بەجۆڕێك لەو کەسایەتییانە دا قوڵدەبێتەوە کە دەیانکاتە ئاژەڵێك و بەئەنجامدان ی تاوان و کاری ناشایستە خۆیان ئاودیوی سنورە ئەخلاقییەکان دەکەن ، باوك دەڵێت : { ئەو وەکو قالۆنچەیەك پاندەکەمەوە } ، دیمیتری بەرامبەر بە باوکی : { نازانم لەوانەیە بیکوژم و لەوانەیشە نەء ، دەترسم کاتێك بێت و نەتوانم تەحەمولی چڕوچاوی بکەم …. } کار لەپێناوی بدەستهێنانی ئەم ژنە دا بەڕادەیەك دەگات ، کە دیمیتری لەنیوەشەو دا دەسکە هەمەوانەیەك بەسەری باوکی دا بکێشێت و ( بیبورێنێتەوە ) ، سێمەرد یاکۆف کە چاودێریکەر و خۆلەمەڵاسدەر ی ڕوداوەکە ی نێوانیان دەبێت ، دەڕوات و لە پشتەوە کار ی لێدانەکە دەگەێنێتە ئەنجام و کارامازۆف ی باوك (دەکوژێت ) ، دیمیتری لەدوای ئەو ڕوداوە هەڵدێت و ڕەدوی گرۆشینکا دەکەوێت ، سەرئەنجام بەڵام پۆلیس ئەو واتا دیمیتری لەکاتی لوتکە ی مەستیی ، شادیی ، عەشق و دڵداری دا دەستگیردەکەن و دواجاریش تاوان ی کوشتنەکە بەسەری دا ساخدەبێتەوە ، پاشان بۆ بەسەربردنی شوێنی سزاکەی ، بەسزای کار ی بەزۆر وگران ڕەوانەی سیبریا دەکرێت ، گرۆشینکاش لەلایەکەوە فریوی پارەی باوکە و لەلایەکی تریشەوە پەیمانی هاوسەرگیریی بە کوڕ واتا دیمیتری دەدات ٠
ئەو شادیی و سەرمەستیە ی دیمیتری و گرۆشینکا دەیچێژن و زۆرجاریش کە لە ژیان و دەوروبەر ی کەسایەتیەکانی ناو ڕۆمانەکانی دۆستۆیڤسکی دا دێنەبەرچاو و وێناکردن ، نیشانە و ئاماژەیەکن بۆ هەستکردن و پێشبینیکردن ی ڕوداو یان کارەساتێك ؟ ! ئەم جۆرە شادیانە لای نوسەر مانا و مەغزا ی قوڵ دەبەخشن ، بەو واتایە ی کە هەر شادییەك مەعنەویی نەبێت شادیەک ی لەرزۆك ، کاتیی و تێکشکێنەرە کە ئەنجام بە لەناوچوون ی مرۆڤەکان کۆتایی دێت ٠دۆستۆیڤسکی هەروا بێ هۆ ، لەخۆڕا و بێبناغە کەسایەتیی و پاڵەوانەکانی خۆی بەسزا نەدەگەیاندن و لەنێوی نەدەبردن ، ئەو لەڕێگە ی سەلیقە و نەریت ی ئەدەبیی خۆیەوە بەجۆرێك زەمینەسازیی بۆ خوڵقاندن ی ڕوداوە پێشبینینەکراوەکان خۆشدەکرد کە ئاوس بێت بە کەرەستەی شادیی ، خۆشیی ، ڕابواردن ، مەستیی ، و عەشق ، واتا نوسەر لە لوتکە ی شادیی ، مەستیی ، عەشق ی سوتێنەر و چێژ ی دنیایی دا کەسایەتیەکانی خۆی دەگلاند بە ئەنجامدان ی تاوان ٠ دیمیتریش لەهەمان لوتکە ی ئەو شادییە دا بوو کە هەوڵی کوشتنی باوکی دابوو ، ئەو هەرچەندە لە دادگە دا بەرگریەکی زۆری لە بێتاوانیی خۆی دەکات ، بەڵام بێسود دەبێت ، و کەوتنەوەی ڕوداوەکان گشتی شایەتیی لە ئەنجامدەری تاوانەکە کە دیمیتریە دەدەن ، بەڵام لەڕاستی دا سێمەردیاکۆف ئەنجامدەری ڕاستەقینە ی تاوانەکەیە ! کەسایەتیی سێمەرد ڕۆڵێکی ترسناك و دۆزەخیی لە برایانی کارامازۆف دا دەگێڕێت ، ڕۆڵێك کە زۆر جێگە ی مەبەستی دۆستۆیڤسکیە ! ! هەر ئەو جێمەبەست و خواستلەسەربوونەیشە هانی نوسەر دەدات کە سێمەردیاکۆف بکاتە سیمبۆل و ناوەندی ڕوداوێك ی گرنگ ، کاریگەر و هەژێنەر٠ سێمەردیاکۆف بۆچی هێندە جێگە ی بایەخ و گرنگیپێدانی دۆستۆیڤسکیە ؟ ! سێمەرد دەربڕی چەشنێك لە جیهان ی ناوەوەی ئیڤان کارامازۆفە ، ئەو واتا سێمەردیاکۆف گیاندارێك ی بێزارکەر و نەفرەتلێکراوە ، ئەو ، ئەو بێزاریی و نەفرەتبەرکەوتنانە بەشایستەی خۆی دەزانێت و لەزۆر شوێنی ڕوداوەکان دا دان بەوە دا دەنێت ، لەڕاستیی دا ئەو حەزی لە نەفرەتبەرکەوتن و ڕیسوابوونە . ئەو بەهۆی بێبەشبوونی ئیڤان ی زڕبرای لە میراتی باوکی ، کارامازۆفی باوکیان دەکوژێت ، بەبێئەوەی ئیڤان ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ داوای ئەو کارەی لێکردبێت ٠ ئەو کاتێك کە ئەم کارە ئەنجام دەدات ، لەدید و بۆچوونی خۆی دا وادەزانێت کە داوا ، تکا و ئارەزویەک ی گەورەکەی خۆی کە ئیڤانە بەجێهێناوە ، واتا ئەوەی لەدەریا ی دڵی ئیڤان دا بەشێوەیەکی زۆر ئاڵۆز و پێچاوپێچ مەلەی دەکرد ، لەواقیع دا ئەنجام درا ، ئیڤانیش بەوکارە توشی سەرلێشێواویی ، سەسوڕمان ، دۆشدامان و دەرونلاوازیی دەبێت ! دەتوانین بڵێین ، سێمەردیاکۆف سیمبۆل و خاڵ ی پێکگەیشتن ی ئایدیا و کردارە ، یان تەواوکەری کەسایەتیی ئیڤان ٠سێمەردیاکۆف نیشانە و هەڵگری مانا و بوعدێك ی زۆر قوڵ و پێچاوپێچ ی مرۆڤایەتییە واتا ئەوەی کە لە جیهان ی نائاگایی ( لاوعی ) ئێمە دا دەردەکەون ، نالێپرسراو ، جیا و سەربەخۆ لە کردار و ویژدانمان نین ، هەر لەو دید ، ڕوانگە و باوەڕەیشەوەیە کە سێمەرد لە شوێنێك دا بە ئیڤان ی برای دەڵێت : { تۆ زۆر حەزت لە کوشتنی باوکت بوو ، بەڵام تۆ نەتدەتوانی ئەو بکوژیت ، ئارەزومەند و خوازیار ی ئەوە بوویت کە کەسێك ی دی ئەو کارە ئەنجام بدات ٠ } ٠
ئیڤان لەناخی خۆی دا هەرگیز هەستی بەوە نەکردبوو کە ئارەزو یان خواستێك ی لەوجۆرە لە ناخ و ویژدانی دا چەکەرەی کردبووبێت ، بەڵام کاتێك ئەو ڕوبەڕوی واقیعێك ی لەوجۆرە دەبێتەوە ، دەشێوێت و لەدەرونی خۆی دا و پاش لێکدانەوە و تاوتوێکردن ، دەگاتە ڕاستییەك کە لە شوێنێك دا بڵێت : { بەڵێ ، من چاوەڕێ ی ئەو کارە بووم ، لەبەرئەوە ڕاستە من دەمخواست ئەو بکوژم } ٠ بەڵام ئەوەی کە سەری ئیڤان لەم هێنان و بردنانە دەسوڕمێنێت ئەوەیە کە : { ئایا من تاکو ئەو ڕادەیە حەزم لە مردن ی باوکم بوو ؟ ! } سێمەردیاکۆڤ لەوێ دا و ڕاستەوخۆ بە ئیڤان دەڵێت : { بەڵێ تۆ کووشتت ، پیاوکوژی ڕاستەقینە تۆیت ، من تەنیا یارمەتیدەرێكی تۆ بووم … } سێمەرد لە دادگاییکردنی ئیڤان و لە بیر و ویژدانی خۆی دا تەنیا یەك بەڵگە دەبینێتەوە ، ئەویش دەقی قسەیەکی ئیڤان خۆیەتی کە لەکاتیخۆی و لە میانە ی گفتوگۆیەکی لەگەڵ سێمەردیاکۆف دا بەگوێی دا دەدات و پێی دەڵێت { ئەگەر یەزدانێك نەبێت ، ئەوا هەمووشتێك ڕێگەپێدراو ( موباح ) ە } سێمەرد ڕێك لەسەر بنچینە و هێزی کاریگەریی ئەو قسەیە ی ئیڤان دەبێت کە تاوانێك ئەنجام دەدات ٠ ئیڤان لە ڕوانگە و دید ی یاسا ی مرۆڤایەتی و زانست دا کەسێكی بێتاوانە ، بەڵام لە دیدگە و دنیابینیی ئەخلاقیاتەوە هیچ دەرفەت و ڕێگەیەك نابەخشرێت ، کە ئیڤان بەدەر و دوور لە تاوانێك ی لەوجۆرە بێت ٠ سەرئەنجام ئیڤان لە شوێن و پاداشتی نکۆڵیکردنی لە یەزدان ، خۆی لەناو زبڵدان و زۆنگاوی بۆگەنبووی گیانی ئێمە ، واتا سێمەردیاکۆف دا دەبینێتەوە ، لەبەرامبەر گەیشتن بە دواپلە ی پەیژەیەک ی پتەو و تۆکمەدار لەپێناوی بەدەستهێنانی جیهانێك ی ڕوناك ، ڕەوشت و ویژدانێك ی باڵاتر ، خۆی لەنێو شیو و دۆڵێك ی تاریك دا دەبینێتەوە ، لەشوێن بەدەستهێنانی ئاوەزێك ی ڕۆشنتر و تەندروستتر ، دوچاری جۆرێك لە ناهاوسەنگیی دەرونیی و ویژدانیی دەبێت ٠ ئیڤان لە بیرکردنەوە ، ڕامان و ناسینی دەرون و ویژدانی خۆی دا ڕوبەڕوی ئازارێك ی قوڵ دەبێتەوە ، کاردانەوە و کاریگەریی ئەنجامبەندیی و گەیشتنی ئەو بەو ڕاستییە ی کە خۆیشی بەشێکی گرنگە لە تاوانەکە ، بەجۆرێك لەو دا ڕەنگدەدەنەوە ، کە هەست بە دووکەرتبوونی کەسایەتیی خۆی بکات و ڕوبەڕوی شەیتان ببێتەوە ، ئەو شەیتانەش خۆیەتی : { تۆ خۆمیت ، بەڵام بە ڕوخسارێك ی تر، تۆ ڕاگەیەنەری بیری تایبەتی منیت ، تۆ پڕوپوچتریین بیر و خەیاڵ هەڵدەبژێریت } ٠ زۆرێك لە بار ی ژیان و کاردانەوە دەرونییەکان ی کەسایەتیی و پاڵەوانەکان ی دۆستۆیڤسکی ڕەنگدانەوەی بار ی کەسایەتیی و بەسەرهات ی ژیان ی واقیعیی دۆستۆیڤسکی خۆی بووە کە ڕۆژگارانێك لەگەڵیان دا ژیاوە ٠ لە ڕۆمان ی (( قومارباز )) دا هۆنینەوە و وەسفکردن ی بار ی دەرونیی پاڵەوانەکە ی ڕێك و کتومت وەسفی بیرکردنەوە و ژیان ی تایبەتیی دۆستۆیڤسکی خۆی بووە کە سەردەمانێك کاتەکان ی ژیانی خۆی بە قومارکردن لە گازینۆکان ی نەمسا ، ئەڵمانیا ، ئیتاڵیا و سویسرا دا بەسەربردووە . لێرە دا دەتوانین بڵێین کەسایەتیی ئیڤان هەڵگر ی باری کەسایەتیی و فیکریی دۆستۆیڤسکی خۆی بووە کە ماوەیەک ی زۆر بیر ی یەزدان بەخۆیەوە سەرقاڵ دەکات ، واتا بیرێك کە سەرتاسەر و بۆهەمیشە ژیانی خستووەتە ئازارەوە ، نکۆڵیی ئیڤان لە یەزدان هەمان نکۆڵیی دۆستۆیڤسکی بووە لە یەزدان ، کە سەردەمانێك ی زۆر ئەویش ئاڵاهەڵگری دەبێت . لەدید و تێڕوانینی دۆستۆیڤسکی دا ئیڤان هەمان ڕۆڵ ی سێمەردیاکۆف دەبینێت ، واتا ئیڤان بەرجەستەیەکە لە ڕۆح و ویژدانی ئەو ، بەڵام ئەو مەودا دور و جیاوازیە ی کە لەنێوان ئیڤان و دۆستۆیڤسکی دا دروستدەبێت تەنیا ئەو بارە مەجازییەیە کە ئیڤان هان دەدات تاوانێك بە ناڕاستەوخۆ ئەنجام بدات ، دەنا نوسەر لە ژیان ی خۆی دا هەرگیز ئەنجامدەر و نەخشەداڕێژەر ی هیچ تاوانێك نەبووە ، واتا ئیڤان کەسایەتییەك ی دادگاییکراوی خەیاڵ و ویژدان ی دۆستۆیڤسکی خۆی بووە و هیچی تر ٠
ئالیۆشا و قەشە زیسیم دوو ڕوخسار ی ڕوناك و نورانین لەبەرامبەر ئەو کەسە دەروننەخۆش و دووکەرتانە دا ٠ئالیۆشا قوتابی یان ئیماندارێك ی بیر و فەلسەفە ی مەسیحە لە خەڵوەتگەیەک ی ئارام دا ، ئەو نە ئەولیایە و نە سۆفی ، بەهەمان شێوەش نە کەسێك ی خەیاڵیی یان فریشتەییە ، بەڵکو مرۆڤ یان کەسێك ی ڕیالیستییە و ئاشنایی بەو دەوروبەرە بۆگەنبووەوە هەیە کە تیای دا هەست بە بەرپرسیارێتیی ، لێپرسراوێتیی و پابەندبوونێك ی ویژدانیی و ئەخلاقیی دەکات ، ئەو کەسێك ی مرۆڤدۆستە کە لە ڕۆژگاری خۆی زیاتر هەنگاوی بیروباوەڕ و ئاکار ی چاکەخوازیی و مرۆڤدۆستیی هەڵهێناوەتەوە ، بەڵام ڕاستییەك هەیە ، کە ئەو ، واتا ئالیۆشا ناتوانێت هەوەسبازیی و شەهوەتپەرستیی کەسایەتییەکان لە دنیا ی ماتریالیی دا خامۆش یان لەناوبەرێت ، ئەو کەسێکە کە لە جیهان ی واقیعیات دا گەورە بووە و باوەڕێك ی ساخ و دروستی بە بوون ی یەزدان و موعجیزات هەیە ، بەڵام موعجیزە بنچینە و کۆڵەکە ی بیر ، بیرکردنەوە و ڕەوشتی ئەو نیە ، بەڵکو هۆکار و هەوێنی پڕشانازیی بیروباوەڕی ئەوە ٠ موعجیزە باوەڕ دروست ناکات ، بەڵکو بەپێچەوانەوە ٠
ژیان لای دۆستۆیڤسکی بەهەشتێکە ، کە ئێمە لەناوی دا دەژین و بەڵام ناخوازین لە مانا ی ڕاستەقینەی ئەو ژیانە تێبگەین ، هەروەها هەریەکێك لە ئێمە لەم ژیانە دا گوناهبارین بەرامبەر گشت کەس و هەر ڕوداو یان دیاردەیەکی مرۆڤایەتیی کە ڕودەدەن ! ژیان ی مرۆڤ لەنێوان ئەم جیهان ی بەهەشت و هەستی گوناهبارییە دا دەکرێت بەدەربڕی جۆرێك لە جیهانیبوون ی ئازاری مرۆڤایەتیی وێنابکرێت ، کە دۆستۆیڤسکی لە ڕۆمانەکانی دا هەوڵی بەرجەستەکردنیان دەدات ٠ تاوان بەتەنیا پەیوەست نیە بە قوربانییەکەی و تەواو ، بەڵکو پەیوەستە بە گشت لایەنەکان ی کۆمەڵگە و هەر تاکێكی ئەو کۆمەڵگەیەشەوە ، کاتێك کەسێك کە لە خەیاڵ و هزری دا حەز یان ئارەزو ی تاوانێك دەکات ، ئەگەر لە کرداریش دا ئەنجامی نەدات هەر بە تاوان دەژمێردرێت ، بۆ نمونە : لەگەڵ چەتە یان گەندەڵکارێك کە هێشتا ڕوخساریمان نەبینیوە ، ئەوا چەتەیی یان گەندەڵییمان ئەنجامداوە ، لەگەڵ بابکوژێک کە بەهۆی خوێندنەوەمان لە ڕۆژنامەیەك دا ناسیومانە ، دیارە بابکوژییمان کردووە ، لەگەڵ شەهوەتبازێکیش دا زۆرگیرییمان کردووە …. تاد بەخشینی ئەم بوعدە یاسایی ، دەرونناسیی ، فەلسەفیی و ئەخلاقییە پێچاوپێچ و ئاڵۆزە بە کۆمەڵگە یان ئاکار و ویژدان ی هەر تاکێك ی کۆمەڵگە ، دەرخەر و بەڵگە ی ئەوەیە کە ئێمە ی مرۆڤ دابڕ و ناپەیوەست نین بەو تاوان و کارە ناپەسەندانەی کە لە کۆمەڵگە و دەوروبەر ی هەریەکێك لە ئێمە دا دەگوزەرێن ، واتا ئێمە ی مرۆڤایەتیی لێپرسراو و بەرپرسیار ی هەموو ئەو ڕوداو و کارانەین کە کۆمەڵگە بەرەو زۆنگاوی وێرانیی و نادادپەروەریی دەبەن ٠ دۆستۆیڤسکی دەخوازێت ئەو پەیامەمان پێبگەێنێت ، کە بۆ ڕزگاربوونمان لەو بار و هەلومەرجە سەخت ، دژوار و ئازاربەخشانە ، دەبێت خاوەن عەشقێك ی یەزدانیی بین ، عەشقێك کە بێکۆتا و بێسنورە ، عەشقێك کە گەردونییە ، و لە دیدی نوسەر دا تەنیا ڕێگە و دەرچەیەکە کە دەتوانێت هەم شفابەخش و ڕزگارکەر بێت هەمیش هێز ی ئەوەمان پێدەبەخشێت کە توانا ی خۆهاوسەنگکردنمان لەنێوان دنیا ی مادیی و مەعنەویی دا هەبێت ! ئالیۆشا وەك مۆمێك لەنێو تاریکایی دەرون ی مرۆڤ و جەنگەڵستان ی کۆمەڵگە ی مرۆڤایەتیی دا دەسوتێت ، ئەو بەڵام لە ڕوناکاییەكی پڕشادیی و بەختەوەریی دا دەژێت ، هەر ئەو ڕوناکییەشە کە هانی منداڵان ، ویژدانپاك ، هەژاران و زوڵملێکراوان دەدات کە لە دەوری ئەو بسوڕێنەوە ٠ بەڵام ئایا ئیڤان لەبەرامبەر بیری ئایینیی و یەزدانپەرستیی ئالیۆشا ی برای دا چ ڕێگەیەك ی دی دەگرێتەبەر ، و چۆن بیر لە دۆز ی یەزدان دەکاتەوە ؟ ئیڤان باوەڕی وایە کە ڕاڤەکردن و ڕونکردنەوەی دۆزە دنیایی و کێشە مرۆڤایەتییەکان لە دیدگە و دەروازەی خواوەندێتیی ( ئیلاهیات ) ەوە هەڵە و بەدوور لە لۆژیك دەزانێت ، ئەو باوەڕی وایە پاداشتی مرۆڤ لەودنیا دا دەشێت چ سود و مانایەك ی هەبێت ، لەکاتێك دا کە لەم دنیایە دا ئەو سەرتاپێی ژیانی بە بێچارەیی و ئازار و سزا بەسەربردووە ؟ ! چ چێژ و خۆشییەك لەوە دا دەبینرێت ، کە ئەم لە پەنجەرە ی بەهەشتەوە بۆ ئەو کەسانە بڕوانێت کە لە دۆزەخ دا دەسووتێن و ئازار دەچێژن ؟ ! ئایا ئیدی بوون ی یەزدان و یاساکان ی ئەو چ مانایەك دەبەخشن ، لەکاتێك دا ، کە ئەو ڕۆڵ ی میرغەزەب ( جللاد ) ێك دەگێڕێت ؟ ! لەڕاستیی دا ئیڤان دەخوازێت هیچ دۆزەخ و سزایەك لەئارا دا نەبێت و گشت جیهان و مرۆڤایەتیی ئاشت بکاتەوە ! ! ئیڤان لە گفتوگۆیەكی دا لەگەڵ ئالیۆشا دا : { من چۆن دەتوانم لە یەزدانێك تێبگەم کە لەسەرو ی تێگەیشتنی منەوەیە } . ئەم جۆرە بیرکردنەوانە ی کە لە مێشك و دنیابینیی ئیڤان دا دێن و دەچن ، دەربڕی واتایەکە کە ئەو یەزدان ڕەت ناکاتەوە ، بەڵکو لەبەرامبەری دا خۆی بەلاواز دەبینێت ٠
ئیڤان دژی کڵێسا و یاساکانیەتیی ، دژی خوای فەرمیی ، ئیداریات ، خێزانیی و دژی فەرمانڕەوایانە ، ئیڤان ناخوازێت هەرگیز یەزدانێك پەسەند بکات کە بەزۆر بەسەری دا بسەپێنن ، دواجار ئەو باوەڕی بە یەزدانێك نیە کە کەلەلایەن مرۆڤەوە دروستکراوبێت ، ئەم جۆرە یەزدانە ناتەبا و نەگونجاوە لەگەڵ بیرکردنەوە و ڕۆح ی مرۆڤ . ئیڤان بەو باوەڕ و ڕاستییە گەیشتووە ، کە بیر ی یەزدان لە نێو گیان و ویژدانی هەموومان دا دەژێت ، بەڵام لەبەرامبەر ئەو پرسیارەی کە ، ئایا یەزدان مرۆڤ ی دروستکردووە یان بەپێچەوانەوە ، نایەوێت وەڵام ی ئەو پرسیارانە بداتەوە ، چونکە ئەو عاشقی مرۆڤە و عەشق ی یەزدانیی پشتگوێ دەخات ، ئەم جۆرە ئاقار و شەقڵەش لە فەلسەفە ی ئەدەبییی دۆستۆیڤسکی دا کار بە باوەڕهێنان بە شەیتان کۆتایی دەهێنێت ٠ ئیڤان لەوێ دا دەبێتە دەرکەوتە و بەرجەستەیەك لە شەیتان ، ئەو لەکات ی تالێهاتن وڕێنەکردن دا بەرکەوتن لەگەڵ شەیتان دا دەکات ، ئەو شەیتانەش ئیڤان خۆیەتیی و لە ناخ و دەرونی دا خۆی دەردەخات و دەکەوێتە گفتوگۆ و دیالۆگەوە لەگەڵی دا ٠ شەیتان یەزدان دەناسێت ، بەڵام نکۆڵیی لێدەکات ، ئەنجام ئیڤان لەسەربنچینەی چەند بۆچوون ، بیرکردنەوە و هەڵوێستێك ی شەیتانەوە بەڵگەی نەبوونیی یەزدان بەدەستدەهێنێت ٠ بەڵام ئەو وەنەبێت لەم بێباوەڕیی و نکۆڵییکردنە ی خۆی ئاسودە و دڵنیا بێت ، کاتێکیش شەیتان ڕوبەڕوی دەوەستێت توشی ڕاچڵەکاندن دەبێت و ڕادەکات ، چونکە سەخت ، دژوار و ناتەبایە کە کاتێك مرۆڤ هەست بەپێویستبوون ی شتێك لەنێو ناخ ، دەرون و ویژدانی خۆی دا بکات و نکۆڵیی لێبکات ٠ ئیڤان کەسێکە بەپێی خۆی دەچێتە دۆزەخەوە ، ئەو نەخۆشە ، واتا نەخۆشیی یەزدان ، ئالیۆشا لەئەنجام دا دێت و ناوچاوان ی ئیڤان ی برای ماچ دەکات ، ماچیش تەنیا وەڵامێك ی شیاو و تەندروستە کە مەسیحییەك دەتوانێت بە بێباوەڕێك ی بداتەوە ، چونکە لەبەرامبەر لۆژیك ، بەڵگە و سەلماندن دا دەتوانرێت تەنیا عەشق دەرببڕدرێت ٠ باوەڕ و ئیمان نە بەڕێگە ی لۆژیك بەیان دەکرێت نە بە فێڵ و ئیرادەش دروستدەبێت ، ئالیۆشا باوەڕی وایە کە سەرئەنجام هەر یەزدان سەردەکەوێت ، ئیڤانیش یان بە ڕوناکایی حەقیقەت و بەدەستهێنانی ژیانێك ی نوێ دەگات یان لەنێو بێباوەڕیی و نکۆڵیکردن دا لەنێودەچێت ، لەبەرامبەر ئەمەش دا ئالیۆشا نزا ی خێر و چاکە بۆ ئیڤان ی برای دەکات ٠
ئەم ڕۆمانە مەزنە دەربڕی شێوازێكە لە جیهان ی بیرکردنەوە و خاوەندارێتیی فەلسەفە ی ئازادیی و ئاودیوبوونی دۆستۆیڤسکی کە دەگاتە دوالوتکە ی کاکڵداریی و ماناداریی خۆی ٠ نوسەر بۆبەرجەستەکردن ی ویژدان ، ڕەوشت ، ڕۆحیەت ، بیرکردنەوە ، باوەڕ و کاردانەوەکان ی مرۆڤ دەبینین کەمتر گرنگیی بە ژیان ی ڕواڵەت و جیهان ی دەرەوە ی کەسایەتییەکانی دەدات ، کەسایەتییەکانی دۆستۆیڤسکی نە نان دەخۆن نە پیاسە و گەشت و گەڕان ٠ ئەو جیهانە ی کە نوسەر لە دیدگە ی خۆیەوە بۆیدەڕوانێت ، جیهانێكی جەنجاڵ و شێواوە کە هەرکەس دەخوازێت باوەڕ بەخۆی بهێنێت و بەئامانجە ڕوکەش و دنیاییەکانی خۆی بگات ، ئەم جیهانە شپڕێو و لەقولۆقەش بەشێوە ی هروژمەشەپۆلێك خۆی دەکوتێتە نێو قوڵایی بیر ، ویژدان و مەعریفە ی خوێنەرەوە و بەپێویست ڕایدەچڵەکێنێت ٠ ئەوەی ئازار ی کەسایەتییەکانی دۆستۆیڤسکی دەدات ترس لە پاشەڕۆژ یان نەخۆشیی نیە ، ترس لە پەیداکردنی ڕۆزیی و هەژاریی نیە ، بەڵکو تەنیا دۆز ی یەزدانە ، یەزدانیش لە دیدی ئەو دا ئەو خەسڵەت و تایبەتمەندییە موتڵەقەیە کە تەواوی دۆزە سروشتیی ، مرۆڤایەتیی و گەردونییەکان لە بوونیی ئەو دا ڕەنگدەدەنەوە و سەرچاوەدەگرن ! دوورکەوتنەوە و نکۆڵیکردن لە یەزدان و سروشتی ئەو دەبێتە هۆکاری ناهاوسەنگبوون و لاسەنگبوون ی ژیان ی مرۆڤ ٠ئەو دراما واقیعییە ی کەئێمە ئەمڕۆ لە سەدەی بیست و یەکەم دا دەیبینین و لەناوی دا دەژین ، نیشانە و هێمای دوورکەوتنەوەی ئێمەیە لەو ڕاستیی و حەقیقەتەی کە هاوسەنگیی ئێمە ی ڕاگرتووە ، لەهەمان کاتیش دا ئێمە ئەو بونەوەر و دیاردە مرۆڤایەتییەین کە نوسەر دۆستۆیڤسکی وزەی بیرکردنەوە و هێز ی داهێنانی خۆی لە ناسینی دنیا ی دەرونناسیی و ناوەوەی ئێمە دا بەخشیوە ، بەڵام ئەم حاڵەتەش نابێت ئێمە بگەێنێتە ئەو باوەڕەی کە نوسەر کەسێك ی دەرونناس بووە و لەو دید و ڕۆژنەیەوە بۆ مرۆڤ وکەسایەتییەکانی ڕوانیوە ، هەروەك خۆیشی دەڵێت : { هەندێك کەس من بە کەسێك ی دەرونناس ناودەبەن ، بەڵام دوور لەڕاستییە ، من تەنیا کەسێك ی ڕیالیستییم لە بەرزترین ویژدان دا ، واتا من قوڵترین حاڵەتی ڕۆحیی مرۆڤ پێشان دەدەم ٠ } ئەوەی لای نوسەر جێگەی بایەخ و گرنگییپێدان بووە ، جیهانی ناوەوە و دنیا ی نائاگایی مرۆڤ بووە نەك جیهان ی دەرەوەی ئەو کە جیهانێکە وەك تێڕوانینێك ی شاراوە و نادیار وایە کە هەر سات و کاتە بەپێی واقیع ی جیهان ی ماتریالیی گۆڕانی بەسەر دا دێت ٠ ئەو دەخوازێت ، کە ئەوەی لە دەریا ی ویژدان و نائاگایی ئێمە دا مەلە دەکات بیخاتە نێو دنیا ی ئاگایی ئێمە ، و دواجار وێنە و دیمەنێك بەو جیهانە ببەخشێت کە ناوی دنیا ی ناوەوەی ئێمەیە ٠ کار و ئامانجی دۆستۆیڤسکی ئەوە نیە کە شتێكمان لەنێو دنیا ی واقیع و خەیاڵ دا بۆبەرجەستە بکات ، بەڵکو کاروانی ئامانج و فەلسەفە ی ئەو ڕووە و دوو جیهان ی جیاواز و دژبەیەك ڕێدەکات ، ئەو کۆتاجار دەخوازێت ئەو دوو جیهانە پێكبگەێنێت و ململانێ لەئاشتینەهاتووەکان لەگەڵ یەکدی تەبا و ئاشت بکاتەوە ٠
جیهان ی ئەم کەڵە نوسەرە ناودارە ی نێو دنیا ی ئەدەب جیهانێك ی سەیر ، سەرسوڕهێنەر و ئاڵۆزە کە خوێنەر و هۆگران ی بەپێویست دەبێت بەشێنەیی ، هەستیاریی ، هوشیاریی و تێگەیشتنەوە هەڵسوکەوت و مامەڵە ی لەگەڵ دا بکەن ٠ لەدواجار و دوا وشەم دا دەڵێم : ئەوکەسەی بتوانێت بەتێگەیشتنی تەواوەوە سەر لە کۆد ی نهێنیی ، بیرە شاراوە و دنیا ئاڵۆزەکەی دۆستۆیڤسکی دەربکات ، ئەوا دڵنیام دەرك بە مانا ی ئەو ئازادییەش دەکات کە نوسەر دەخوازێت بۆ هەر مرۆڤێك و گشت مرۆڤایەتیی بەرهەمیبهێنێت ، دواجار ئەوە خوێنەرە کە لە میانە ی ئاودیوبوون ی مرۆڤەکان دا دەتوانێت هەم یەزدان و هەمیش ڕوناکایی ئەو بەدەستبهێنێت ٠
کۆتایی
——————————————-
سەرچاوەکان
١- دۆستۆیڤسکی / لێکۆڵینەوە – فارسی
٢- ڕۆمانی برایانی کارامازۆف / دۆستۆیڤسکی – فارسی
٣- ڕۆمانی تاوان و سزا / دۆستۆیڤسکی – فارسی
٤- ڕۆمانی گێلە / دۆستۆیڤسکی – فارسی
٥- ڕۆمانی قومارباز دۆستۆیڤسکی – فارسی
٦- یاداشتی خانەی مردوان / دۆستۆیڤسکی – فارسیP
٧- دربارەی ادب / فارسی
٨- دربارەی ادبیات / مەکسیم گۆرگی / فارسی
٩- گۆڤاری ڕوناکبیریی / سوید – کوردی
١٠-گۆڤاری یەکگرتن / دانیمارك – کوردی
١١- گۆڤاری پ م / ئەڵمانی ساڵی ١٩٩٨ ژمارە یەك لاپەڕەکانی ٨٢ ، ٨٣ ، ٨٤ ، ٨٥ ، ٨٦، ٨٧ و ٩٧
ئەڵمانی – James N. Frey / Wie man einen verdammt guten Roman schreibt -١٢
