پەرەپێدانی ثیۆریی ئەتۆمیی داڵتۆن.. رەهەند سابیر
The development of Dalton’s atomic theory
جۆن داڵتۆن (١٧٦٦-١٨٤٤) لە ئیگڵسڤێل Eaglesville لەداییکبووە، هەوەها وەکو ئەندامێكی دۆستانی کۆمەڵە Society of friends پەروەدە بووە، لە سەرەتای تەمەنی دووانزە ساڵییدا، لە ژێر تەئثیری مامۆستاکەی Elihu Robinson (کویکەرێک کە ئارەزووی فەلسەفەی سروشتیی و کەشناسیی هەبوو)، دەستی کرد بە خوێندنی ماثماتیک. داڵتۆن، هیچ خوێندنێکی رەسمیی لە بواری کیمیادا نەبوو، بەڵام رەنگە لەم قۆناغەدا بووبێت کە یەکەم پێوەندیی لەگەڵ کتێبە باوەکانی نیوتنیزمدا هەبووبێت کە لەم رێگەیەوە، دەستی کرد بە تەبەنیی ئایدیا زانستییەکانی.
لە ساڵی ١٧٨٠، داڵتۆن، رووی لە کێندەڵ Kendal کرد، لەوێ بوو بە مامۆستا لە مەدرەسەیەکی کیوکەر Quaker school، هاوکات، بەیانی گوتارەکانی لەسەر زانست، بۆ عامی خەڵقیی ئەکرد. لە کێندەڵ، مەیلی ظاهیرە کەشناسییەکانی هەبوو، مەیلێک کە بۆ هەموو ژیانی ئەیهێڵێتەوە. دواتر، داڵتۆن لە ساڵی ١٧٩٣، ئۆغر بۆ مانچستەر ئەکات، لەوێ نیشتەجێ ئەبێ بۆ فێربوونی ماثماتیک و فەلسەفەی سروشتیی، هەر لە هەمان ساڵدا، یەکەم کتێبی لە بارەی توێژیینەوەکانی لەسەر ئاتمەسفیر، بە ناوی ” مولاحەظات و مەقالاتی کەشناسیی- Meteorology observations and essays” تەخشان ئەکات. لە کۆتاییدا، ئیهتیمامەکانی دالتۆن، لەبارەی میتیۆرۆلۆجی(کەشناسیی)، طەڕحی زنجییرەیەک پرسیاری کرد. بەر لە کۆتاییەیەکانی چەرخی هەژدە، پێکهاتەی ئاتمەسفیر (بە شێوەیەکی سەرەکیی پێکهاتووە لە نایترۆجین، ئۆکسجین، کاربۆن دایئۆکساید و هەڵمی ئاو) دیارییکرابوو. لەگەل ئەوەیشدا، دیبەیتێک لە مابەیینی فەیلەسوفە سروشتییەکان هەبوو، ئاخۆ گازەکانی ئاتمەسفیر، کیمیاوییانە پێوەندکراون، یاخود تەنیا میکانیکییانە بۆند بوونە. سەرەڕای ئەوەیش، ئەگەر ئینسان، گریمانەی ئەوە بکات ئاتمەسفیر، میکسچەرێک (تێکەڵەیەک) بووە و نەک ئاوێتەیەک ( Compound)، ئەوا ئاسان نەبووە بۆ باحیثانی ئەو سەردەمە کە بۆچی گازەکان بە پێی چڕییەکانیان جیا نابنەوە؟ داڵتۆن حەزی لەو پرسیارە بوو، تاقییکردنەوەکانی ئەنجامدا بۆ تەحقیق و تەحلیلی پرسیارەکە. لە لێکۆڵیینەوە سەرەتاکانی لەسەر ئاتمەسفیر، داڵتۆن دەستی کرد بە کڵێشە و داڕشتنی ثیۆریی ئەتۆمیی Atomic theory!
داڵتۆن، بە بەکارههێنانی فیکرەی کۆپەسکیوڵەر Corpuscular idea کە لە پاشخانی نیوتن خۆیەوە سەرچاوە ئەگرێ، نزییک بووەوە لە موشکیلەکە. بەپێی ئەندێشەکانی نیوتن (١٦٤٢-١٧٢٧)، ماددە، لە چەندیین جۆری تەنۆلکە پێکهاتووە کە بە شێوەیەکی هەڕەمیی، نەظم بوونە. بچووکترەکان پێاینئەگوترێ تەنۆلکە بنچیینەییەکان ultimate particles، یەکخستنی ئەمانە تەرکیبی ئەوەلیی تەنۆلکەکانمان ئەداتێ First composition particles کە بەرپرسیارە لە تایبەتمەندییە ماکرسۆکۆپییەکانی تەنەکە ( مایکرۆسکۆپیی، مەقصەد لەو تەنۆلکانەیە کە بە چاو دیدەنیی ئەکرێن).
ئەم تێگەیشنتنە لە ژێر کارییگەریی کارەکانی رۆبەرت بۆیڵ Robert boyle (١٦٢٦-١٦٩١) بوو کە تێیدا ئایدیاکانی ئەتۆمیزمی کۆن ancient atomism ( بییرۆکەیەکە پێیوایە ماددە لە تەنۆلکەی دابەشنەکراو پێکهاتووە) و ثیۆریی ئەریستۆAristotelian theory لەبارەی Mnima naturalia (رێبازێکە ئەڵێ تەنۆلکە بچووکەکانی ماددە، تایبەتمەندیی بەشە گەورەکانی ماددە ئەهێڵنەوە) تێکەڵکرا، ئەنجامگییرییەکەیشی ثیۆریی کۆپەسکیوڵەری لێکەوتەوە کە تایبەتمەندیی سەمەرەی هەبوو.
نیوتن، بە پشتبەستن بە ئادیاکانی بۆیڵ، هەوڵیدا قانونە گشگییرەکانuniversal laws ی خۆی بۆ جوڵە و راکێشان interaction ی مابەیینی تەنۆلکەکان بەکاربهێنێ بۆ شەرحی دیارەکانی وەکو رەوشتی گازەکان the behaviour of gases ، بۆ نموونە لە کتێبی دووەمی پرینسیپا، سێکشنی پێنجەم، پرۆپەزیشنی ٢٣ ، نیوتن روونکردنەوەیەکی بۆ قانونەکانی بۆیڵ پێشنیار کرد کە لەسەر ئەساسی ریپەڵشن( بەرپەرچدانەوە- Repulsion )ی تەنۆلکەکان بوو، بە پێی هێزێک کە لەگەڵ چوارگۆشەی مەودای نێوانیان کەم ئەبێتەوە:
[P]articles flying each other, with forces that are reciprocally proportional to the distances of their centres, [will] compose an elastic fluid, whose density is as the compression [i.e., the fluid will obey Boyle’s Law] (Newton 1848, p. 301).
هەرچەندە ئەم بییرۆکانە بۆ نیوتن، سەرەتایی بوون، هەروەها فەیلەسوفانی سروشتیی، ئەبوو ئیثباتی بکەن کە ئایا ئەم گریمانە راستە یان هەڵە! داڵتۆن، کە نقوم بوو بوو لەم ترادیشنە ئینگلزییەی ثیۆریی کۆپەسکیوڵەر، مولزەم بوو بە رەبطکردنی ئەو بییرۆکە نوێیانەی کە لە لایەن کیمیاگەرەکانەوە ، لە دەیەکانی کۆتایی صەدەی هەژدەدا، پەرەیان پێدرابوو
سەرچاوە:
The Development of Dalton’s Atomic Theory as a Case
Study in the History of Science: Reflections for Educators
in Chemistry
He´lio Elael Bonini Viana Æ Paulo Alves Porto
