پێشنیارێکی سیاسی بۆ رۆژاڤا.. ئیدریس مستەفا ساڵح
کەم گۆشەی سیاسی هەیە لە دنیادا ئەوەندەی رۆژاڤا قەتیس مابێت لە چەند هاوکێشەیەکی سیاسی ناوچەکە و جیهانیش. هاوکێشە سیاسیەکان چون یەک و دژ بە یەکیشن. هەموویان لە دەرەوەی وڵاتێکن کەچی لە خاکی ئەو وڵاتەدا بوونی سیاسی و سەربازیان هەیە. هەموویان دراوسێ و هاوپەیمانن لەهەمان کاتدا دژە دراوسێ و دژە هاوپەیمانی یەکترن. تورکیا و ئەمریکا، دوو دۆستی ناتۆ و دوو دژ بە یەک لە رۆژاڤا؛ ئێران و تورکیا دوو وڵاتی دراوسێ بەڵام دوو هیزی دژ و لایەنگر لە بەشار ئەسەد؛ رۆژاڤا بەشی خاکێکە لە سوریا و سوریا دانی پیدا نانێ و ئەمریکا داکۆکی لیدەکات لە کاتێکداهیچ شەرعەیتێک نیە بۆ بوونی ئەو لەوێ. زیندوو بوونەوەی دنیای دوو قوتبی روسی و ئەمریکی لەوێدا. رۆژاڤا لە پای کێشەیەکی مێژوویی و دەرفەتێکی سیاسیدا هاتە دەر کەچی بە گرفتێکەوە گلا، داعش، کە نە هی ئەو بوو نە خۆیشی بۆ ئامادە کردبوو، نە بوونیشی هەبوو لە خاک و مێژووی ئەو وڵاتەدا. ئەو گرفتە بەرهەمی هەموو ئەو هاوکیشە سیاسی و هێزەکانی بەشدار بوو لە هەمان کاتدا ململانێکەر بوو لەو ولاتەدا کەچی ئاڵا لە ملی رۆژاڤا بێ ئەوەی دوورونزیک ئاگای لێ بێ یاخود پەیوەندی بە هەبوونیەوە هەبێ کەچی نەمانیەکەیان یاخود فەوتاندنەکەیان خستە سەر شانی ئەم. ئەو هێزانە و هاوکێشەکانیان دۆخێکی هێندە ئاڵۆزیان خستۆتە بەردەم رۆژاڤا کە لە گرێکوێرەکەی هاملێت ئاڵۆزتر بێت؛ ئەنجامگیریەکەی ئەوەیە: ئێوە بەهۆی ئێمەوە لە خاک زیندوو بوونەوە، گەر ئێمە نەبین ئیوە نامێنن، گەر ئێمە هەشبین ئێوە هە رنامێنن.
جوگرافیای سیاسی رۆژاڤا پێچەوانەی رەوتە مێژووییە بەرهەقەکەیەتی. خەڵکێک لە بەرەبەیانی دنیای دوای جەنگی جیهانی دووەمەوە تاکو ئێستا هیچ گزنگێکی سیاسی و نەتەوەیی و فەرهەنگی نەدیبوو بەڵام و لە رووداوێکی کتوپڕی سیاسیدا بەسەر نیمچە سەربەخۆییەکی تەواودا کەوتن. ئەم رووداوە کتوپڕە جگە لەوەی بەرەو روی ئاسودەییەکی رەهای بردن لەهەمان کاتدا بەرەو مەترسیەکی گەورەشی کردنەوە. بە قەد ئەوەی رۆژاڤا مەترسی گەورەی دروست کردووە بۆ سەر وڵاتانی تەنیشتی خۆی بە قەد ئەوەش مەترسی گەورەی لەسەر خۆیەتی کە بەرەو رووی چارەنوسێکی نادیار کردۆتەوە. ئەوەی ئەم مەترسیە دوو دەمەی دروست کردووە جیۆپۆلۆتیکی خودی رۆژاڤایە. ئەو نزیکایەتیە مێژوویی و جوگرافی و کۆمەڵایەتی و فەرهەنگیەی کوردانی رۆژاڤا لەگەڵ کوردانی باکوردا هەیانە ترسێکی گەورەی لای وڵاتێکی وەک تورکیا دروست کردووە کە رۆژاڤا پریشک بهاوێ بۆ ئەودیو سنورەکەی؛ ئەمە جگە لە سوریا کە قەدحێن باوەڕی بەوە نەبووە کورد بوون هەبێ لە سوریادا و بگرە زۆریانیشی بێ بەش کردبوو لەوەی هاوڵاتی ئەو وڵاتەش بن کە لە بەرەبەیانی مێژووەوە لە خاکەکەیدا دەژین. ئەو روح و تەوژمە کوردیە نەتەوەییە بەهێزەی لە رۆژاڤا و باکور هەیە لە باشور و رۆژهەڵات نیە. ئێرانی بوون گەر لە پەلەیەکی کەمیشدا بێت دەوری خۆی دەگێڕی لە نێو کوردانی رۆژهەڵاتدا؛ لە باشور لە سایەی سەری دەسەڵاتی کوردیەوە شتێکی ئەوتۆ نەماوە کە پێێ بوترێ نەتەوە و نیشتمان و پرسێکی بەرهەقەی سیاسی و مێژوویی. مێژووی چەند ساڵەی رۆژاڤا لە بەڕیوەبردن و دۆخی سیاسیدا پیشانیدا کە کوردانی ئەو دوو بەشە شتێکی زۆر جیوازترن لە کوردانی باشور کە لە ساڵی ئەوەڵی حوکمڕانیەوە نیشانیاندا ئەوەی دوورونزیک بەلای نەچوون مەسەلەی نەتەوە و نیشتمان و دۆخی سیاسی وڵات و مۆراڵی مرۆڤ بوو.
باشور یاخود عێراق وەک رۆژاڤا یا سوریا نەبوونە جێگەی تەراتێنی ئاشکرای هەموو هیزە دەوڵەتی و نادەولەتیەکانی ناوچەکە و جیهان کە هەر یەک لە گۆشەی ئەو وڵاتەدا بنکەی سەربازی بە پانتاییەکی جوگرافی گەورە لێدا و کەوتنە ململانێ لەگەڵ یەکدی. ئەوەی لەو نێوەدا ماندوێتی سیاسی و سەربازی پێ بڕدرا دانیشتوانە رەسەنەکەی بوون بەتایبەت کورد لە رۆژاڤا. ئەو قەوارەیە بەدەر لە هەر ویستێکی خۆی کەوتە نێو هەندێ هاوکێشەی سیاسی ناوچەیی و جیهانی ئاڵۆزەوە کە دەرچوون لێی مەحاڵە. هیچ یەکێک لەو هاوکێشانە نەک هەر لە قازانجی رۆژاڤادانین نیە بەڵکو ناوچەییەکان بۆ ئەوە دروست بوون ئەو ئەزمونە نابێ پا بگرێ؛ جیهانیەکانیش بۆ ئەوە دروست بوون تاکو بیکەنە گەمەی سیاسی دەستی خۆیان و هەر کات ئەو گەمەیە تەواو بوو بەجێی بهێڵن.
هیچ دۆخێکی سیاسی هێندەی رۆژاڤا قەتیس نیە لە چوارچێوە جوگرافیایەکەی خۆیدا؛ تورکیا و ئێران و سوریا وە ک سێ دەوڵەتی گەورەی ناوچەکە، هەردوو زلهیزی روسیا ئەمریکا لەگەڵیدا هێزێکی وەک داعش لەسەروو ئەمانەشەوە دژایەتی کردنی باشور لەگەڵیدا. ئەمانە هەمووی لە ناو جەرگەی خاکی رۆژاڤا بوونیان هەیە و نە دەتوانێ شەڕی هەموویان بکات تا سەر، و نە هیچیان ئاشتی لەلەگەڵدا مۆر دەکەن. کۆنفرانسی ئاستانەی پایتەختی کازاخستان لە نیوان چووار وڵاتی ئامادە بوو لە سوریادا، تورکیا و ئێران و روسیا و خودی سوریا، کە لە ساڵی ٢٠١٧ ەوە تاکو ئیستا هەر ساڵەی لە جارێک زیاتر کۆدەبنەوە، مەرامی یەکەمین لە کۆبوونەوەی کۆنفرانسی ئەستانە و ئەوانەی تریش لە ئایندەدا جگە لە بابەتی رۆژاڤا هیچ شتێکی هەستیارتریان باسی لێوە بکەن؛ چونکە رۆژاڤا تەنها بەشی سوریایە کە ترس لەسەر خودی سوریا و وڵاتانی ناوچەکەش دادەنێ گەر بێتوو ببێتە خاوەن قەوارەیەکی نیمچە سەربەخۆی نەک هەر سیاسی بەڵکو ئیداریش. دەبینین وڵاتانی ناوچەکە و روسیاش وەک جەمسەرێکی زلهیزی جیهان هەردەم بە دوای نەخشەرێگایەکەوەن بۆ کێشە و ململانێکانی سوریا کە لەسەر یەک پنت راوەستاوە ئەویش یەکێتی خاکی سوریایە و رۆژاڤاش ئە وپنتە سەرەکیەیە کە ترسیان لێی هەیە ئەو یەکێتیە تێک بدات.
لەگەڵ ئەوەی ئیستا رۆژاڤا لە ساتی لە دایکبوونی مێژوویی خۆیدایەتی لەهەمان کاتدا لە بەردەم ساتی گیان لەدەستدانیشیایەتی. بۆ خودی رۆژاڤاییەکان و ئەوانەشی لە خەمی ئەو قەوارەیەدان و خواستیانە رۆژاڤا بۆ ئەوەی بە تەواوی نەمرێ دەبی بە عەقڵێکی سیاسی دۆخئامێزیەوە سەیری دۆخەکەی بکرێت. لە سیاسەتدا رووداوەکان و هاوکێشەکان سەنگی مەحەکی هەر تێگەیشتن و جوڵە و هەڵوێستێکی سیاسین نەک دروشم و گوتاری سۆزداری نەتەوەیی. وەک ئاشکرایە پشتیوانی سەرەکی رۆژاڤا لە ئیستادا ئەمریکایە و بەو هۆیەوە ئەمریکا پێشتر لە عێراقدا هەبوو، و بوونی داعشیش لە هەردوو وڵات و بەکارهێنانی داعش وەک هێزێک لەم دوو وڵاتە و، ئێستاش بەرەوئەفریقیایان دەگوازێتەوە، ئەو میکانیزمی هاتنە ناوەوەی ئەمریکا پیشان دەدات لە رۆژاڤا. لەوێ بارودۆخێک دروست بوو کە رۆژاڤا دەبێ متمانە بکاتە سەر ئەمریکا بۆ پاراستنی لە پەلاماردەرەکانی دەوروپشتی؛ ئەو پەلاماردەرانەی هەر خودی ئەمریکا چەکیان پێ دەفرۆشێ یان تەنانەت دروستیشیان دەکات وەک داعش.
یەکێک لە سیاسەتە ستراتیجیەکانی ئەمریکا چارەسەر نەکردنی هەر کێشەیەکی سیاسیە لە جیهاندا و بەتایبەت لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. لە دوای جەنگی جیهانی دووهەمەوە ئەمریکا نەک هیچ کێشەیەکی سیاسی چارەسەر کردووە بەڵکو رێگر بووە چ راستەوخۆ یا ناراستەوخۆلە هەر رێگەچارەیەک بۆ هەر کێشەیەکی سیاسی یاخود وێرانی کردووە و بەجێی هێشتووە. واتە تەنها ستراتیج لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا درێژکردنەوە و ئیدارەکردنی ئەزمەکانە نەک چارەسەرکردنیان، بگرە لە هەندێ حاڵەتدا کوشتنی قەیرانێکە بۆ لە دایکبوونی قەیرانێکی تر. ئەوەی ئەو سروشتە دەدات بەم جۆرە سیاسەتەی ئەمریکا دوو رەگەزی سەرەکین: یەکەمیان، ئەو جوگرافیا دوورە دەستەیەتی لە ناوچە دەوڵەمەند و پڕ ململانێکانی تری جیهانی بۆیە گەر کێشەکان بەرەو چآرەسەربوون بڕۆن ئەوا ئەمریکاش دەبێ بروات. دووهەمیان، ئابوری ئەمریکا بە شێوەیەکی سەرەکی لەسەر دوو جۆر پیشەسازی راوەستاوە کە هەردووکیان پیویستیان بە بازاڕی گەرم و گوڕی دەرەوە هەیە ئەوانیش پیشەسازی دروستکردنی چەک و دروستکردنی پارەی کاغەز، دۆلار.
گەر ئەو وڵات و ناوچانەی کە ئەمریکا بە هەڵواسرای هێشتویەتیەوە یاخود دەستبەرداربووە لێیان بە پێوەر بگرین بە رۆژاڤا ئەوا رۆژاڤا لە هاوکێشە ستراتیجیەکانی دەرەوەی ئەمریکادا بوونی نیە؛ دەکرێ لە سیاسەتە تاکتیکیە جیهانیەکانیدا بیبینین ئەویش دەتوانین بڵێین لە پەراوێزیدایە. ئەمریکا تاکو ئێستا هیچ رێگەچارەیەکی پێ نیە بۆ رۆژاڤا نە لە سەر کاغەز و نە لە سیاسەتی ناوچەییاندا و نە لە گفتوگۆ و پەیوەندیەکانیان لەگەڵ رۆژاڤادا. بگرە ناشتوانێ بیپارێزێت لە پەلامارەکانی دەوروبەر. تا هەنووکە دیار نیە بوونی ئەمریکا لە رۆژاڤا چیە و بۆچی لەوێیە و بە تەما هەیە چی بکات یان چی لە رۆژاڤا بکات. ئەوەی تا ئەمێستاکە لەسەر ئەرزی واقع بوونی هەیە و ئایندەکەش دەتوانین ببینین ئەوەیە کە رۆژاڤا بەشێکە لە سوریا و سەرجەم وڵاتانی دراوسێ و بگرە هەموو وڵاتانی ناوچەکەش لەگەڵ یەکێتی خاکی سوریادان و خودی ئەمریکا ئەمە رەت ناکاتەوە وەک جۆن ئیستاشی لەگەڵدابێ تایوان بە چین و لە چووارچێوەی یەکێتی خاکی چین لە قەڵەم دەدات. پرسیار ئەمەیە ئایا رۆژاڤا بەراورد دەکرێت بە تایوان. ئایا تاکو ئیستاکە ئەمریکا جگە لە بەکارهێنانی رۆژاڤا بۆ مەرامە سیاسیەکانی خۆی هیچ رێگەچارەیەک تەنانەت وەعدێکیشی پێداون کە شتێکیان بۆ بکات؟ بێگومان نەخێر! بگرە هیچ قانون و سیاسەتێکی نێودەوڵەتی بوونی نیە سەبارەت بە رۆژاڤا جگە لەوەی پێیان دەڵێن شەڕکەری باشن دژ بە داعش. هیچ بەڵگە و پەیمانێکی رەسمی ئەمریکی و نێودەولەتی بەردەست نیە کە پیشان بدات رۆژاڤا شتێکە و ئێمە داکۆکی لێ دەکەین. ئەوەی بە رۆژاڤایان کرد خۆیان هەرگیز نەیاندەتوانی بیکەن بە تەنها ئەویش رووخانی دەولەتی ئیسلامی بوو لە عێراق و شام.
بەکارهێنان و دەستبەرداربوون دوو سیاسەتی دیاری ئەمریکان کە پێشتر چەندان ناوچە و قەوارەی سیاسی بوونەتە قوربانی و رۆژڤاش یەکیک دەبێ لەوانە. تازەترینیان جیهێشتنی وڵاتی ئەفغانستانە بۆ بزووتنەوەی تاڵیبان. ساڵی ٢٠٠١ ئەمریکا بەهیزێکی چەند دەوڵەتیەوە پەلاماری ئەفغانستانیدا کە لە ژێر دەسەڵاتی بزووتنەوەی تاڵیباندا بوو ئەو دەم. دوای کوشتنی دەیان هەزار مرۆڤ و خەرج کردنی زیاتر لە چەند تریلیۆن دۆلار و مانەوەی بیست ساڵی رەبەق تێیدا، ئەفغانستانی رادەستی تاڵیبان کردەوە و هەرجی دارودەستەی سیاسی و ئیدارەی حکومی و مەدەنی هەبوو رادەستی تاڵیبانی کردەوە لە کاتێکدا تاڵیبان ئەوسا و ئیستاش لە لیستی تیرۆری ئەمریکادایە. وڵاتانی غەربی و ئەمریکا بەتایبەتی لە یەک سەدەی رابردووەوە تا هەنوکە کوردیان وەک یەکێک لە کاغەزە فشارەکانی دەستی خۆیان بەکارهێناوە. ئەمە لە کاتێکدایە هزری سیاسی کورد بە گشتی بە ئومێدێکی زۆرەوە سەیری سیاسەتی نێودەوڵەتی غەربیان دەکرد، و ئێستەش دەیکەن، لە کاتێکدا کورد و کێشەکەی لە ئاستە نێودەوڵەتیەکەی بە پلەی سەرەکی کوشتەی دەستی ئەوانە ئینجا کورد خۆی و وڵاتەکانی دراوسێی. رۆژاڤا گەر لە باشترین حاڵەتیدا لەسەر دەستی ئەمریکا ببێ بە قەوارەیەک ئەوا لە قەوارەیەکی نەتەوەییەوە کە مافی چارەنوسی خەڵکێکی مێژوویی دیاری بکات لەو وڵاتەدا دەیگۆڕێت بە قەوارەیەکی وەزیفی کە تەنها بەکاری دەهێنێ بۆ مەرامە سیاسیەکانی خۆی وەک چۆن لەگەڵ تایوان دەیکات بۆ نموونە. ئەم گۆڕینە وەزیفەیە وادەکات هیچ شتێک نەمێنێتەوە لەو وڵاتەدا کە بەهای هەبێت جا ئەو بەهایە سیاسی یا کۆمەڵایەتی یا مۆراڵی و فەرهەنگی بێت.
رۆژاڤا چی زووترە دەست بەرداری ئەمریکا ببن و روو لە دیمەشق بکەن و هاتنەوە بە کەمترین دەستکەوت لە بوونی ئەمریکا باشترە. رۆژاڤا ئیستا شتێکە و لەم شتەوە دانوستان لەگەڵ دیمەشقدا بکات باشترە وەک لەوەی دوو سبەی ئەمریکا لەوپەڕی خراپیدا بەجێیان بهێڵێت. ئەوە دروستە کە سوریەکان لە لیدوانەکانیاندا خراپ لەسەر رپژاڤا قسەدەکەن بەڵام لێدوان هەڵوێستی سیاسی حکومی رەسمی و دانیشتنی سەر مێزی گفتوگۆ نین بۆیە دانوستان لەگەڵ سوریادا بە جاودێری روسیا و هەندێ وڵاتی تر زۆر باشترە بۆ رۆژاڤا وەک ئەوەی لەو بارودۆخە هەڵواسراو و چارەنوس نادیارەی ئیستایدا بێت لەگەڵ ئەمریکادا. گەر بێتوو بەرەو رووی ئەو پێشنیارەی روسیا بڕۆن کە تاکو ئیستا چەندان جار داوای کردووە لە رۆژاڤا کە دەست لە بەرۆکی ئەمریکا بەربدەن و بێن لە ژیر چاودێری ئەواندا گفتوگۆ لەگەڵ دیمەشقدا بکەن. سەرباری ئەو هەموو کێشە و گرفتە ناوچەیی وجیهانیانەی بەرۆکی سوریای گرت ئەو وڵاتە لەسەر پای خۆی مایەوە و لە ئیستاشدا لە گەڕانەوەدایە بۆ ناو ماڵی عەرەبی لە رێگەی کۆمکاری عەرەبی و سەردانی کردنی چەندان سەرۆک و سەرەک وەزیران و وەزیرانی دەرەوەی ولاتانی حەرەبی تەنانەت بەشێکی زۆر لە جوگرافیای جیهانی کە پێی دەوترێت گلۆباڵ ساوث ئامادەیی ئاسایی کردنەوەی پەیوەندیەکانیان دەربڕیوە لەگەڵیدا. گلۆباڵ ساوث زیاتر لە نیوەی دانیشتوان و جوگرافیای گۆی زەوی پێکدەهێنێ کە بریتیە لە ئاسیای ناوەڕاست و رۆژهەڵاتی ناوەراست و بەشێكی زۆر وڵاتانی ئەفریقیا و ئەمریکای لاتینیش. دیارە هەر سێ جەمسەرە زەبەلاحەکەی ئاسیای تێدایە، چین و هند و روسیا.
لەگەڵ هەموو ئەو هۆکارانەی دەربارەی ئەمریکا و سیاسەتەکانی دەرەوەی ئەمریکا ئاماژەی پێدرا کە بوچی رۆژاڤا دەبێ دەستبەرداری ئەمریکا ببێت، حوکمی جوگرافیا خاڵێکی گرنگی دۆخئامێزترە کە وادەکات رۆژاڤا روو لە دیمەشق بکات باشترە لەم دۆخە ئاڵۆزە ناوچەیی و جیهانییەدا. جگە لە ئەمریکا هەموو هێزەکانی تر شتێک دیانبەستێتەوە بەو جوگرافیایە و مەدارەکەیەوە. تورکیا و ئێران و سوریا یەک دراوسێ و هاوسنوری جوگرافیایین، روسیا لەگەڵ ئەوەی هیچ پابەندیەکی جوگرافیایی نیە لە سوریادا بەڵام دراوسێیەکی دوورە وەک جوگرفیا و هاوڕێیەکی سیاسی نێودەوڵەتی سوریا و خودی ناوچەکەشە و مێژوویەکی هەیە لە ئامدەیی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا کە رەگەکەی دەگەڕێتەوە بۆ دەمانی یەکیتی سۆڤیەت؛ ئەمە جگە لەوەی روسیا بە داواکاری رەسمی دەوڵەتی سوریا لەوێیە، واتە گەر بە ئاستە نێوودەوڵەتیەکەی بیگریت ئەوا شەرعیەتێک هەیە بۆ ئامادەیی روسیا لەو وڵاتە لە کاتێکدا ئەمریکا خاڵیە لەهەر خاڵێک لەو خاڵانەی باسمان کردن.
دیارە سەربەخۆیی باشترین رێگەچارە و هەڵبژاردنێکی ئاڵتونیانەیە بەڵام رۆژاڤا لە دۆخێکدایە کە هیچ شتێکی دەوروپشت لە قازانجیدا نیە. دوو سێ ساڵی پێش ئیستا کێشەی ناوچەی مەنبەج هەبوو کە تورکیا بە کردەیی هێرشێکی سەراسەری بۆ ئەو ناوچەیە ئامادەکردبوو لە هەمان کاتدا ئەمریکا بێدەنگی هەڵبژارد و هاوسەنگی هیزی سەربازی تورکیا و رۆژاڤاش بەراورد ناکرێ بۆیە ئەو دەم “مەزلوم عەبدی”، فه‌رمانده‌ی گشتیی هێزه‌كانی سوریای دیموكرات، گوتی لە نێوان نەمانی خەڵکەکەم و لە دەستدانی هەندێ خاکدا ئەوا خەڵکەکەم هەڵدەبژێرم. لەسەر هەمان هزری سیاسی رۆژاڤا دەبێ بە شتێک هەڵسێت کە مەترسی سەر خەڵکەکەی لە پەلاماری دەرەکی بڕەوێنێتەوە یاخود کەمتر بکاتەوە ئەویش دوو هەڵبژاردەیە: یان لە ناوچوونێکی تەواوی بەهۆی سیاسەتگەلێکی دەرەوەی خۆی کە ئایندەکەی مەترسیدارە؛ یاخود مانەوەیەک لەگەڵ هەندێ دەسکەوتی فەرهەنگی و ئیداری و هاوڵاتی بوون.
