Skip to Content

ئەتمۆسفێری زمان لە دووشیعری خولیا حوسێندا.. سەدیق سەعید ڕواندزی

ئەتمۆسفێری زمان لە دووشیعری خولیا حوسێندا.. سەدیق سەعید ڕواندزی

Closed

بێگومان زمان، پەیوەندییەكی هزری و ئۆرگانی بە ژیانی مرۆڤەوە هەیە. زمان هەر تەنها خاسیەتێك نییە كە مرۆڤ لە بوونەوەرەكانی دیكە جیا دەكاتەوە، بەڵكو هایدگەر دەڵێت، زمان ماڵی بوونە. ئێمە لە ڕێی زمانەوە دەتوانین گوزارشت لە خۆمان و دەورو بەرمان بكەین. زمان ئامرازێكە بۆ گۆڕینەوەی بیروڕاو پەیوەندی لەگەڵ دەوروبەر. لە زۆركاتدا، زمان دەبێتە هێمایەك بۆ ناسینەوەی دۆخی سایكۆلۆژی و كۆمەڵایەتی مرۆڤ، بەو مانایەی دەشێ لە ڕێی زمانەوە، لە باری دەروونی ئەو كەسە بگەین. وەك ئەوەی بەشێك لە مرۆڤەكان كە تووڕە دەبن، دەنگیان بەرزدەكەنەوە، یاخود لە ڕێی زمانەوە دەكەونە پەرچە كردارەوە لە گەڵ دەوروبەر. بۆ هەر گوزارشتكردنێك، مرۆڤ جۆرێك لە زمان پەیڕەو دەكات. لە شەڕدا، زمانی توندوو لە هێمنیدا، زمانێكی ئارام و لە زەلیلیشدا، زمانی پاڕانەوە و كروزانەوە. بۆیە زمان دەروازەیەكە كە دەشێ لێیەوە، لە بەرامبەرەكەمان بگەین. زمان لە دەقی شیعریدا، ڕۆڵێكی سەرەكی هەیە، چونكە هەر شیعر خۆی وەك دەقێك لە وێنەی هونەری پێك دێت و ئەو وێنەیەش لە ڕێی زمانەوە بینا دەكرێت. زمانی شیعری لەیەك كاتدا، زمانی مانا و زمانی جوانی و چێژ و ماناشە. ئەوە گرنگ نییە، دەقێكی شیعری زمانێكی سادەی هەیە یان ئاڵۆز، ئەوە گرنگە، ئەو زمانە چەند دەتوانێت وێنەیەكی هونەری جوان لە شیعردا بەرجەستە بكات. زۆرجار لە شیعردا، هەست بە هەڵكشان، یان داكشان لە ڕێی زمانەوە دەكەین. ئەگەر ئەی ڕەقیبی دڵدار وەربگرین، لە كاتی خوێنەوەی ئەو شیعرەدا، خوێنەر ناڕاستەو خۆ دەكەوێتە دۆخێكی دەروونی كە پێویستی بە زمانێكی بەرز، گوزارشتێكی تووند هەیە، بەڵام كاتێ شیعرێكی گۆران دەخوێنینەوە، هەست دەكەین زمانی ئەو شیعرە، زمانێكی هێمن، یاخود تراژیدییە، كە هەڵگری وێنەیەكی غەمگینە. بیست و هەفت ساڵەی بێكەس، هەر تەنها گوزارشت لە ستەمی كورد ناكات، بەڵكو بێكەس لە ڕێی زمانی ئەو شیعرەوە ئینگلیزەكانیش شەرمەزاری مێژوو دەكات. كەواتە لە هەموو بارێكدا، زمان یەك جۆر گوزارشتكردنی نییە، بەڵام هەمیشە پەیوەندی بە لایەنی دەروونی و هزریی مرۆڤەوە هەیە. زمانی نووسینی شیعر، پەیوەندییەكی سایكۆلۆژیی و هزری بە شاعیرەوە هەیە كە وەك ئەتمۆسفێرێك دەشێ باری دەروونی شاعیری پێ بناسینەوە.. چونكە نابێ ئەوەمان لە بیر بچێت كە زمان، ڕەنگدانەوەی هزر و كەسی مرۆڤە. سوقرات دەڵێت: (بدوێ تا بزانم كێی). بۆیە هیچ كاتێك ناتوانین مرۆڤ لەو ژینگە و دەوروبەر و داببرێنین كە تیایدا دەژیت. بە تایبەتی كە خۆی لە ژێر كاریگەریەتی واقیع و ژیانی نێو كۆمەلگەدایە. شاعیرانیش، بەشێكن لەو ژیان و بوونەی هەموومان تیایدا دەژین، بۆیە دەكەوێتە ژێر كاریگەریەتی دەوروبەر. ئەمەش ڕەنگدانەوەی لە سەر زمان و دەقی شیعری دەبێت، چونكە زمان بە بێ ئاراستەكردنی هزریی، بە ئەركی خۆی هەڵناستێت و هەر كاردانەوەیەكی هزریش، دواجار ڕەنگدانەوەی لە سەر باری دەروونی مرۆڤ دەبێت و دواتریش ئەو كاریگەریەتییە لە ڕێی زمانەوە خۆی پیشان دەدات، وەك ئەوەی مرۆڤ لە تووڕەبووندا، زمانی توندوو لە هێمنی و ئارامیشدا، زمانێكی هێمنی هەیە. خولیا حوسێنی شاعیر، لە دوو شیعری جیاوازدا، بە دوو ئاستی جیاواز، گوزارشت لە زمانی شیعری دەكات و ئەو ئاستە جیاوازە بە ئەندازەیەك لەمەودای دوو دەقی شیعری جیاوازدا خراونەتە ڕوو. بە جۆرێك لە دەقێكیان، زمانێكی ئارام و لەویتریان خێراو تووندە. لە دەقێكیان، زمانێكی ئستاتیكی و وەسفییە، لەویتریان زمانێكی دروشماویی و تووڕەیە. لە دەقێكیان، زمان بە ئەركی سرووشتییانەی خۆی كە گێڕانەوە یان وەسفە هەڵدەستێت، بەڵام لەوەی تریان كاردانەوەی دەروونییە، كە لە ڕێی زمانەوە گوزارشتی لێ دەكرێت. خولیا حوسێن لە شیعری (ڕۆژگارە نارنجییەكان) دا دەڵێت:_
لە نێو گۆمی تەڵخی ڕاوەستاویی ئەم ژیانە جەنجاڵەدا
چوومە دەرێ دەستی ڕۆژگارە نارنجییەكانی تەمەنم گرت و
بە یەكەوە شۆڕبووینەوە بۆ ناو كۆڵانەنە سەوزەكانی
ئەو ساتانەی لە نێو دەفتەری بیرەوەریەكانمدا دەدرەوشێنەوە
چووینەوە نێو باخچە پەمەیەكانی منداڵی خۆمان
زمان لەو دەقەدا، زمانێكی هێور و ئارامە، زمانێكە هەڵگریی هەستێكی نوستالۆژیانەیە، كە تاسەی گەڕانەوە لە سەردەمێكی پڕ لە نامۆیی و ژاوەژاوەدا، لە سەروبەندی پاییزی تەمەندا، بۆ منداڵی دەكات، كە ئەو بە ڕۆژگارە نارنجییەكان ناوی دێنێت. نارنجی، ڕەنگێكە هێمای درەوشانەوە و ئاسوودەیی و كرانەوەیە، ڕەنگێكە، گوزارشت، لە هێمنی و شادی دەكات، بۆیە شاعیر ئەو ڕۆژگارە لە ژیانی خۆی، بە ڕۆژگارە نارنجییەكان ناودەبات. زمان لێرەدا، ڕووداوێك دەگێڕێتەوە و لە ئێستاوە شاعیر دەباتەوە تەمەنی منداڵی، بەو مانایەی ئەو زمانە لە ڕێگەی كردەی گێڕانەوە، ئەو ڕۆژگارە دێنێتەوە نێو واقیعی ژیانی ئێستای شاعیر و لەو ڕێگەیەوە، ژیانی ئێستای بەراورد بە دوێنێ دەكات و لێرەوەش ژیانی دوێنێی لا جوانتر و خۆشترە، گەرچی ژیانێكی سادە و ساكاریش بووە. ئەم گەڕانەوەیە، كە گەڕانەوەیەكی خەیاڵی و یادەوەرییە و لە ڕێگەی زمانەوە ئەنجام دەدرێت، ئەم زمانەش هەڵگڕی خەسڵەتێكی نوستالۆژی وگێڕانەوەیە. شاعیر لەو گەڕانەوەیەدا، وەسفی ژیانی دوێنێ دەكات و لەو دیمەن و شوێن ویادگارییە جوانانە ڕادەمێنێت، كە بەشێك بوونە لەجوانییەكانی ژیانی و ئێستا بە هەموو خەیاڵ و تاسە بیری ئەو ڕۆژانە دەكاتەوە و ئارەزوو دەكات، ژیان وەك ئەوكاتی لێ بێتەوە، كە ئەمەش بەشێكە لە تێگەیشتنی مرۆڤی كورد لەو سەردەمەدا، كە هەمیشە بڕوای وایە، جوانییەكانی ژیان لە دوێنێ بە جێمان، بۆیە خولیای شاعیر، لە وێنا كردن و وەسفكردنی ژیانی ڕابردوودا، بەردەوام دەبێت وئەمجارەیان دەڵێت:_
چووینەوە نێوباخچە پەمەییەكانی منداڵی
لە ژێر پڕشنگی چێشتەنگاوێكی زەرد زەرد
زەردتر لە تووتكی جووجكە تازە ترووكاوەكانی نێوكۆریتی بەختەوەری
زەردتر لە چاوی تازە هەڵاتووی گوجیلە سەگەكانی سەر جۆخینی پووشپەڕان
شاعیر بە گەڕانەوە بۆ كەرستە و شوێن و ئاماژەكانی ژیانی ڕابردوو، دەمان باتە نێو ژیانی دوێنێ و هەموو ئەو سیما ژیانەی سادە و بەختەوەرییانەی دوێنمان بیر دێنێتەوە. وشەكانی كۆریت، جووجكە، گوجیلە سەگ، جۆخین، پووشپەڕ كەشیدەی حاجی و مۆری مۆریانی وكەلایانێ و چەندانی دیكەش كە لە شیعرەكەدا هەن، گوزارشت لە ژیانی ڕابردوودەكەن و بەشێك بوونە لە پێكهاتەی ژیانی مرۆڤی كورد وگوندنشینان بە تایبەتی، پێچەوانەی گوندەكانی ئەمڕۆ، كە لە سایەی دەسەڵاتی كوردیدا، مۆركی گوندییانەیان پێوە نەماوەتەوە، كولتووری بەرخۆری مشەخۆری و بە فەرمانبەریكردن، لە پێناو ململانێی ناسیاسییانەی حزبایەتی، هەموو سیما جوانەكانی ژیانی گوندایەتی و جوتیار و كرێكاریان شێواند. بۆیە هیچ كام لەوسیما جوان وسادانەی ژیانی كۆمەڵی كوردەواری لە ڕابردوودا، نەماون و هەژموونی بە ناو پێشكەوتن و دنیای سەرمایەداریی و بە ئامێركردن و بەنەرجسیكردنی خود، ژیانی ئەمڕۆی مرۆڤی كوردی بە داخەوەتەنیوە و وێران كرد. بێگومان پێچەوانەی ئەو هێوریەی زمان كە لەو شیعرەدا هەیە، خولیا ئەمجارەیان لە شیعری ( سەمای مەرگی پەپوولەكان)دا، بە زمانێكی توند، تووڕە و نیگەران دەدوێت و ڕەخنەدەگرێت و باسی نەهامەتییەكانی ژن، لە سایەی ئەقڵی پیاوسالاریی و بەستنەوەی كۆدەكانی شەڕەف بە جەستە و بوونی ژن دەكات و دەڵێت:_
سێ هەزار جار كوژرام
بریسكەی سێ هەزار خەنجەری دەبان
لە نێو برینەكانی مندا هاتووچۆ دەكەن
لە ڕووی زەمەنییەوە، ئەوە بە نادیاری ماوەتەوە كە شاعیر بۆچی، لە ڕووی زەمەن و ژمارەییەوە باس لە سێ هەزار ساڵ دەكات؟ ئەمە هەر ڕێكەوتێكی ژمارەییە، یان جیهانبینییەكی شیعرییانەی شاراوەی لە پشتە؟ بڕوا ناكەم ئەم ژمارەیە، شاعیر هەر لە خۆیەوە بێ بەستنەوەی بە دەلالەتێكی مێژوویی و زەمەنییەوە بوونی هەبێت. بەو مانایەی بۆچی گوزارشت لەو كوشتنەی خۆی بە سێ هەزار ساڵ دەكات؟ ئەم چوارچێوە مێژووییە بۆ كوشتنی ژن، بە بەردەوامی تا ئێستا ڕەهەندێكی دەروونی هەیە و پەیوەستە بە تێڕوانینی شاعیرەوە بۆ چەوسانەوەو ڕشتنی خوێنی ژن. هەمیشە مرۆڤی ڕۆژهەڵاتی، بڕوای وایە، كە ئەمە حەوا بوو، وەك ژنێك پیاوی بە هەڵە دابردوو، مرۆڤەكانی لە بەهەشت بێ بەش كرد، بۆیە شیاوی ئەوەیە بە بەردەوامی لە پای ئەو هەڵەیەی كردوویەتی، باجی هەڵەكەی بدات، ئەم ڕوانیینە پەتریاكی و ئایینی و دواكەوتوویە، ڕەوایەتییەك بە كوشتنی ژن دەدات و هەزار و چوار سەد ساڵە بەردەوامە، بێگومان بەر لە ئیسلامیشـدا، لە سەردەمی جاهیلیدا، ژنان زیندە بە چاڵ دەكران، ئەگەر بە تێكرایی ئەو مێژووە پەیوەست بكەین بە كردەی كوشتنی ژنەوە، ئەوا بە تێكڕایی سێ هەزار ساڵێك دەكات، ئەمە لەلایەك، لەلایەكی دیكەوە، سێ هەزار ساڵ وەك ژمارە، وەك قۆناغ و زەمەنێك كۆتایی نەهاتووە، بەڵكو بەردەوامی هەیە، هەتا ئەوچركە ساتانەی ئێستا، بۆیە شاعیر كوشتنی ژن وەك ڕووداوێك، بە ڕابردوو بە ئێستایی ناكات، بەڵكو وەك ڕووداوێكی بەردەوام دەیبینێت، بەڵام ڕووداوێكی بێ ئاكام كە هیچ دەرەنجامێكی نابێت، چونكە شاعیر لە كۆتایی شیعرەكەیدا، جەخت لە مانەوەی خۆی وەك ژنێك، كە هێمایە بۆ مانەوەی ڕەگەزی ژن بە گشتی دەكات و دەست بە ژیانەوە دەگرێت و ئەم كوشتنە نایسڕێتەوە، وەك ئەوەی دەڵێت:_
بەردبارانیان كردم
لەگەڵ ئازاری هەر بەردێكدا شەپۆڵەكانی مەرگ
سێ هەزارجار سەمایان پێ دەكردم ونەشیان دەبردم
هەر چركەیەكم لێ دەبووە سێ هەزار ساڵ و
هەر نەشدەمرم
جەخت كردنەوە، لە مانەوەی خۆی وەك ژنێك، وێرای كوشتن و بەردبارانكردن و ڕووبەڕووبوونەوەی شەپۆڵەكانی مردن، پەیامێكە بە زمانێكی تووند ئاراستەی كۆمەڵگە و پیاویش دەكرێت، كە ئیدی كردەی كوشتنی ژن كۆتایی پێ بێنن، چونكە دواجار، ژن و ژیان، دووانەیەكی تەواوكەری یەكترین و ژن بە كوشتن كۆتایی نایەت، بەمەش وێرای ئەو هەموو چەوسانەوە و كوشتن وخوێنە، ژنان دەست بە ژیانەوە دەگرن بێ ئەوەی بیر لە تۆڵە سەندنەوە بكەنەوە. خولیا لەو شیعرەیدا، پێچەوانەی ڕۆژگارە نارنجییەكان، بە زمانێكی تووڕە و توند دەدوێت، زمانێكی خرۆشاویی و ڕەخنەیی، كە ڕەخنە لەو ئەقڵە پیاوسالارییە دەگرێت، كە بڕوای وایە شەڕەفی ئەو و كۆمەڵگە لە ژندایەو گەر ئەو شەڕەفەی تكاند، ئیدی دەبێ بكوژرێت. ئەم شیعرە، گوتارێكی ڕەخنەیی و ڕیفۆرمی هەیە و پەیامێكە ڕووەوە پیاو كە چەندین ساڵە ژن دەكوژێت، كەچی ئەوان هەر ماون. زمان لە هەردوو شیعرەكەدا، چەند خەسڵەتێكی هاوبەشی هەیە، زمانی هەردوو دەقەكە، زمانێكی (نێرەرن) واتا گوتارێك دەگەیەنن، كە یەكەمیان گوزارشت لە ژیانی سادەی دوێنێ دەكات، ئەویتریش گوزارشت لە كوشتنی ژن، هەردوو زمانەكە، ئاراستەیەكی ڕەخنەیان هەیە لە دنیای سەرمایەداریی و ژیانی جەنجاڵی ئەمڕۆ و نەریتێكی دواكەوتووی كۆمەڵگە، كە ئەویش بە داخەوە كوشتنی ژنە. زمان لە هەردوو شیعرەكەدا، ڕەنگدانەوەی دوو تیمەی جیاوزان و بە پێكهاتەی وشەسازیان، گوزارشت لە گوتاری شیعری دەكەن، بەوەی كە ڕۆژگارە نارنجییەكان، بە گەڕانەوەی بۆ دیمەن وماتریالەكانی ڕابردوو، باسی ئەو كات دەكات و سەمای مەرگی پەپوولەكانیش، لە ڕێگەی وشەكانی كوشتن و مردن و خوێن، گوزارشت لە ڕووداوی كوشتنی ژن بەپاساوی شەڕەف دەكەن. زمان لە هەردوو دەقەكەدا، زمانێكی سادە و ڕوونە، زمانێكە تێماو ئاماژە شیعرییەكان بە ڕوونی دەگەیەنێت و هەڵگڕی دیدگایەكی ڕەخنەیین، لە ژیان و ڕووداوەكانی نێو ژیانیش، بە تایبەتی پەیوەست بە ژن وچەوسانەوەی ژن. دواجار دەمەوێ ئاماژە بەوە بدەم كە من پێشتریش لەبارەی شیعری خولیا نووسیومە، خولیا ژنە شاعیرێكی بێ دەنگ و جواننووسە، ئەوەی خولیا لە دەیان ژنە شاعیری دیكە جیا دەكاتەوە ئەوەیە، كە هەرگیز ناكرووزێتەوە و نانووشتێتەوە لە بەرانبەر پیاو، پیاوی خۆشدەوێت، بەڵام كۆیلەی پیاو نییە، ئەو لەو شاعیرە ژنانە نییە، كە لە شیعرەكانییان دەكرووزێنەوە بۆ ئەوەی پیاوێك نامەیەك، یان (مووێكی زبری ) لە شی پیاوانەی خۆیان لە نامەیەكدا بۆ بنێرێت، ئەو بەو پێیەی ئەقڵ و دنیابینەكی كۆمۆنیستانە ومرۆڤانەی هەیە، ئیدی پیاو وەك مرۆڤ دەبینێت و ژنیش وەك مرۆڤ، هەر كاتێكیش ئەم ڕوانگە مرۆییانە زاڵ بوو بە سەر ڕوانگەی پیاوانە لە شیعردا، مەحاڵە ژنە شاعیرێك ببێتە دیلی ئەشقی پیاو و جەستەی پڕ مووی، یاخود خۆی لەوكەمتر ببینێت، وەك ئەوەی بەشێكی یەكجار زۆر لە ژنە شاعیرەكانی ئێمە، هەست دەكەن بێ پیاو شاعیر نین و ئەمەش بە ڕوونی لەشیعرەكانیاندا دەردەكەوێت.

پەراوێز:
1_ ڕۆژگارە نارنجییەكان، شیعری خولیا حوسێت، بانێژەی ئەدەب و هونەری ڕۆژنامەی ڕەوت، ژمارە (27) كانوونی دووەمی 2024.
2_ سەمای مەرگی پەپوولەكان، شیعری خولیا حوسێن، بانێژەی ئەدەب و هونەری ڕۆژنامەی ڕەوت، ژمارە (28) ئازاری 2024.

*ئەم بابەتە لە ڕۆژنامەی (ڕەوت) ژمارە (29) حوزەیرانی 2024 بڵاوكراوەتەوە.

mm

سەدیق سەعید ڕواندزی، لە ساڵی 1972 لە شارۆچکەی ڕواندز لە دایکبووە. خوێندنی سەرەتایی و دواناوەندی هەر لەو شارە و ساڵی 1993 _1994، بەشی کوردی _ پەیمانگای مەڵبەندی مامۆستایانی لە هەولێر تەواو کردووە. هەر لە ڕواندز دەژیت و خولیایەکی گەورەی بۆ کتێب و خوێندنەوە هەیە و زۆرجاریش وەک خوێنەرێک سەرنجەکانی لە بارەی پرس و بابەتە ئەدەبی و ڕۆشنبیرییەکان و کتێب و تێکست دەخاتە ڕوو.

Previous
Next
Kurdish
Powered by TranslatePress