کۆتایی ساڵانی هەنگوینی ئەمریکا و ئێران، لە ٢٠٠٣ ەوە تاکو ٢٠٢٣.. ئیدریس مستەفا
رایەڵەی باس…
ئێران دەورەی مێژوویی خۆی لە دەستدا وەک هیزێکی ناوچەیی گەورە و کاریگەر. ململانێی جەمسەرە گرنگ و زلهێزەکانی دنیا بە هەموو ئاستە ئابوری و سیاسی و سەربازی و تەکنۆلۆجیی تەنانەت فەرهەنگیەکانیشیەوە چۆتە قۆناغێکی ترەوە و چیتر دەورە کلاسیکیەکەی ئێران قبوڵ ناکات و ئێران چ بە خواست یا نەخواستی خۆی ئاڵوگۆڕ بەسەر وجودی ناوچەیی و نیوخۆیشیدا دێت. گەر ئێران لەم دەورە تازەیەی دنیا تێنەگات ئەوا بە پێچەوانەی رەوڕەوەی مێژووەوە دەڕوات کە یان دەبێ ببێ بەو وڵاتەی تەنها لە خەمی وڵاتەکەی خۆیدا بێت و واز لەسیاسەتی ستراتیجیەتی دەستیوەردانی وڵاتانی تر بهێنێت یاخود سەرکێشیە ناوچەییەکانی کە زیاتر لە چوار دەیەیە سیاسەتی ستراتیجی دەرەکی خۆی پێ رایی دەکات دەبێتە مڵوزمێک و توشی گێژەنەیەکی جیوسیاسی گەورەی دەکات کە نەک هەر ئێران بەڵکو سەرجەم هاوکشیە سیاسیەکانی ناوچەکە لەگەڵ خۆیدا بخاتە لەرزە و گۆڕین. ئەمریکا و ئیسرائیل و ئێران سێ کاراکتەرە سەرکیەکەی ئەو لەرزە و گۆڕینەن.
لەو دەمەوەی جمهوری ئیسلامی ئێران وە ک دەوڵەتێکی پان ئێرانیزم یاخود پان فارسیزم لەسەر ئایدیۆلۆجیایەکی ئاینی دروست بوو سەرەکیترین ستراتیجی جیوسیاسی دەوڵەتی خۆی بایەخدان بوو بە سیاسەتی دەستێوەردان لە وڵاتانی دراوسێی و ناوچەیی بۆ ئەمەش نەک ئاین بەڵکو مەزهەبی شیعی و دژە ئیسرائیلێتی کردە شمشیرێکی دوو دەم بۆ پشێوی لە ناوچەکەدا. لەو دەمەوە ئێران بووە بە یەکیک لە هۆکارە سەرەکیەکانی نائارامی و پشێویەکی وەها لە ناوچەکەدا کە پێشتر لە وێنەی نەبووە. خەرمانەی شیعی یان هیلالی شیعی ئەو تایبەتمەندیە بێ وێنەیەیە لە دەستێوەردان یاخود پاوانخوازی ئێراندا. لە ناو ئەو سیاسەتە ستراتیجیەی دەرەوەیدا وەک لە سەرەوە ئاماژەمان پێکرد، کۆماری ئیسلامی ستراتیجێکی تری هەیە ئەویش بەکارهێننای ئەو خەرمانەی شیعیەیە بۆ خزمەتی پان ئێرانیزم پان فارسیزم. گراند دیڵ یاخود گرێبەستی گەورەی ساڵی ٢٠٠٣ و تۆفانی ئەقسای ٢٠٢٣ و رورداوەکانی لەگەڵ خۆیدا هێنای ئەو دوو بابەتەن لێرەدا دەمانەوێ کەمێک بە دوورودرێژی باسی بکەین.
لە ساڵی ١٩٧٩ ەوە ئێران و ئەمریکا پەیوەندیەکی ستراتیجی هەبووە لە نێوانیاندا سەرباری نەبوونی هیچ پەیوەندیەکی رەسمی نێودەوڵەتی. دیارە ژێر بە ژێر هەمیشە پەیوەندیان هەبووە بەڵام هەر راستەوخۆ نەبووە بەو مانایەی دوو کەسێتی دیاری حکومی یا دەوڵەتی دانیشتن و گفتوگۆیان هەبێ. محەمەد نەهاوەندیان کەسایەتی دیاری سیاسی ئێران و راوێژکاری حەسەن روحانی سەرۆکی پێشووتری ئێران چەندن جارێک سەردانی ئەمریکای کردووە و راستەوخۆ لەگەڵ کاربەدەستانی ئەمریکی دوور لە میدیاکان دیداری کردووە. ئەمریکا دانی پێداناوە کە نەهاوەندیان لە ئەمریکا بووە بەس لەگەڵ نوێنەرانی حکومی دانەنیشتووە بەڵام ئێران لە بنی رەتی کردۆتەوە. وەک ناراستەوخۆش، هەر وڵاتێکی ناوچە دەتوانێ و ئەو نێوەندیە بگێڕێ بەتایبەت سەڵتەنەتی عەمان کە بەناوبانگە لە میانڕەوی سیاسی دەولەتی خۆیدا و هەموان سەردانی دەکەن بەتایبەتی ئیسرائیلیەکان و ئێرانیەکان.
ئەوەی ستراتیجیە دوو قۆناغی گرنگە لە پەیوندیەکانی ئەمریکا و ئێران کە شایەنی ئاماژە پێدانن تاکو تایتڵی بابەتەکەمان ناوەڕۆکی باسەکەمان بسەلمێنێ ئەوانیش قۆناغی ساڵانی ٢٠٠٣ و ٢٠٢٣ یە.
قۆناغی یەکەم: گرێبەستی گەورە (گراند دیڵ)
تاکو ساڵی پارەکە و ئەم وروداوانەی دوایی ئێران هیچ کات بە دژی سیاسەتە ستراتیجیەکانی ئیسرائیل و ئەمریکا کاری نەکردووە و پشتیوانی کردنی باڵەکانی وەک حزبوئەڵڵا و حەماس هەرگیز بە مانای وەستانەوەی راستەوخۆ نەبووە بەڵکو ئەو بەشێکە لە پرۆکسی وار یاخود کێشمەکێشە لابەلاکانی پەیوەندیە نێودەوڵەتیەکان. دیارە دەمانی شەڕی عێراق-ئێران ئەمریکا چەندان جار بێ پەردە چەکی بە ئێران فرۆشتووە و بەڵگەکان هەن لەو بارەیەوە. تەنانەت ساڵی ٢٠٠١ کاتێک ئەمریکا ویستی پەلاماری تاڵیبان بدات، ئێران هەموو ئاسمان خۆی بۆ کردەوە و فڕۆکە جەنگیەکانی ئەمریکا بە ئارەزووی خۆیان ئاسمانی ئێرانیان دەبڕی هەرچۆنێک بیانویستایە.
دوای روخانی سەدام حوسێن لە ساڵی ٢٠٠٣دا محەمەد جەواد لاریجانی کەسایەتی سیاسی گرنگی کۆماری ئیسلامی ئێران و ئیستاکەش راوێژکاری باڵای خامنەئی بۆ کاروباری دەرەوەیە، ئەودەم بابەتێکی بە ناوی حکموەتی ئێرانەوە پێشکەش بە ئەمریکاییەکانی ئیدارەی جۆرج جەبلیو بوش کرد بە ناوی گراند دیڵ. لەو گرێبەستە گەورەیەدا هەندی خاڵی باس کراوە گەر حزبوڵڵا و حەماس و جیهاد خۆیان بە خاوەن قەزیە بزانیایە هەرگیز ئەوەیان قبوڵ نەدەکرد و دەبوو هەر ئەو دەم واز لە ئێران بهێنن . لەو گرێبەستەدا ئێران بە ئەمریکا دەڵێ ئێمە ئەوە سەدام حوسێنمان رووخاند و ئێمە دەمانەوێ هاوبەشیەک یاخود هاوپەیمانێتیەک هەبێ لە نێوانماندا لەسەر ئاستی ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوین/رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. لە بەرمابەردا ئێمە ١) ئامادەین دەسبەرداری چەکی ناوەکی ببین. ٢) چەک بە حزبوڵڵا دادەنێین و دەیکەین بە حزبێکی سیاسی. ٣) پشتی حەماس و جیهاد دەبین بەردەدەین و و وایان لێدەکەین کە هێرش نەکەنە سەر ئیسرائیل لەمەودوا.
دیارە ئیدارەی ئەمریکی جۆرج بوش ئەم گرێبەستەی رەتکردەوە چونکە لە سیاسەتی ستراتیجی دەرەوەی ئەمریکادا شتیک نیە بە ناوی هاوبەشی پاوانخوازی جگە لەگەڵ جەمسەرە زلهیزەکاندا نەبێت. نفوزی پاوانخوازی سیاسی ئێران لە مێژ بوو گەیشتبووە وڵاتانی ئەمریکا لاتین لەوانە ئەرجەنتین و چیلی و پیرۆ و بەرازیل ئەمە هەروەها چەند وڵاتێکی ئەفریقیاش، ئەم گراند دیڵە مەودای پاوانخوازی ئێرانی فراوانتر و هەستیارتر دەکرد لە ناوچەیەکی وەک خۆرهەڵاتی ناویندا بۆیە ئەمریکا بێ یەک و دوو بەگەنی نەکرد.
قۆناغی دووەم: تۆفانی ئەقسای ئۆکتۆبەری ٢٠٢٣
تۆفانی ئەقسای ئۆکتۆبەری ٢٠٢٣ی حەماس بۆ گیان خەڵکی مەدەنی ئیسرائیل سەرەتای قۆناغێکی ترە لە نەمانی ساڵانی هەنگوینی پەیوەندیەکانی نێوان ئێران و ئەمریکا کە لەوەناچێ گەڕانەوەی هەبێ وەک پێشووتر. ئەو رووداوانەی لە ساڵی پارەوە تاکو ئیستا روویانداوە شوێنگەی ئێرانی لە هەر سێ ئاستی نێوخۆیی و ناوچەیی و نێودەوڵەتی بەرەو لاوازی بردووە بە رادەیەک جەمسەرە جیهانیەکانی وەک روسیا و چینیش ناتوانن لەو کەندەڵانە دەری بهێنن سەرباری هەر پەیوەندیەکی باش و رێکەوتنێکی سەربازی و ئەندامێتی لە بریکسدا.
ستراتیجیەتی ئێران وەک دەوڵەتێک بریتە لە دەستێوەردان لە کاروباری وڵاتانی دراوسێیدا و گرتنەبەری پاوانخوازی لەو رێگەیەوە و گەر ئێران لەم ستراتیجیەدا فەشەل بهێنێ، کە وادیارە، ئەوا بوونی لە ناوخۆ و ناوچەکە و جیهانێشدا دەکەوێتە ژێر پرسیارەوە. ئەوەی ئێرانی وەک هیزێکی گەورە و کاریگەر لە ناوچەکەدا پیشان دەدا:
یەک: ئەو باڵا شییعیانە بوون کە بە هیلالی شیعی یاخود بە محوەری مقاوەمە ناوزەدی دەکردن کە بەشێکی زۆری هزر و میدیای عەرەبیش وەک تۆتی دەیانگوتەوە. حزبوڵلا بە پلەیەکیش خوارتر حەماس روحی ئەو ستراتیجیە بوو لە ناوچەکە و لە بەرامبەر ئیسرائیلیشدا. ئیستا ئەو دوو هێزە بە قاعیدە و قەواعیدەوە وا بەرەو فەنابوون دەچن نەک هەر لەسەر ئاستی سەربازی بەڵکو ئاستی سیاسیش. یەمەنی حوسیەکان پێش ئەوەی ئێران بیکات بە باڵێکی بەفڕی وەک حزبوڵڵا، بێ باڵ کرا و لە هەموو لایەکی نێودەوڵەتیەوە ئیدانە دەکرێ و رسوا دەکرێ ئەمە جگە لە هێرشی بەردەوامی ئەمریکا و بەریتانیا و ئیسرائیل بۆ سەر بنکە و خاڵە سەربازی و سەرچاوە و ستراتیجیە ئابوریەکانی. گەر ئێران بەرەو لاوازی ستارتیجی دەرەکی بڕوات بە تەواوی ئەوا کێشەی حوسیەکان لە یەمەن لە رووی سیاسیەوە قۆرخ دەکرێ لە لایەن وڵاتانی کەنداوە بە دانوستان و گفتوگۆ لەگەڵیاندا و خۆشیان ئەم مەیلەیان تێدا هەیە بە لەبەر چاو گرتنی ئەو چەندان هاتن و چوونەی دانوستانیان لەگەڵ بەشەکەی تری یەمەن لە سعودیە و قەتەر.
دوو: یەکیک لە گورزە ستراتیجیە گەورەکانی تر لە ئێران لە دەسچوونی سوریایەتی وەک گۆڕەپانێکی جەندان ساڵەی تراتێنی یان ترانزێتی سیاسی و سەربازی بۆ دەستێوەردان لە لوبنان و فەلەستین و تەنانەت ولاتانی وەک ئوردن و کەنداویش. رووداوەکانی ئەم چەندان مانگەی دوایی نیشانیدا کە چیتر ئێران بە دەردی سوریا ناخوات. هێرشە یەکانگیریەکانی ئیسرائیل بۆ سەر حزبوڵڵا و حەماس و سوریا بێ ئەوەی یەک دەوڵەتی غەربی و بگرە جیهانیش سەرەکۆنەیەکی جدی بکەن هوروژمێکی گۆڕان یاخود لەرزەیەکی جیۆسیاسی بۆ ناوچەکەی پێوەیە و تەواوی هاوکێشە سیاسی و پەیوەندیە ناوچەییەکانی لە تەتەڵەبێژەنە داوە. لەو تەتەڵەبێژەنەیەدا ئێران زەرەرمەندی یەکەمە بەو پێیەی:
١) دیمەشق بۆتە گۆرستانێک بۆ کوشتنی جەنەراڵە سەربازیەکانی ئێران بێ ئەوەی بەشار ئەسەدی سەرۆکی سوریا هیچ ئیدانەیەک یاخود هەنگاوێکی عەمەلی لە دەست بێت بۆ پاراستنی کەسێتی و هیزی ئێرانی لە سوریادا بەتایبەت ئیسرائیل بە ئاشکرا پێی گوتووە گەر دەسبەرداری ئێران نەبیت ئەوا چارەنوست لە نەسروڵڵا و هەنیە و سنوار باشتر نابێت. ٢) بەشار ئەسەد بە ئاشکرا دەرگای بۆ وڵاتانی ئەوروپی کردۆتەوە یاخود بڵێم ئەوان باوەشیان بە سوریادا کرد و گوتیان گەر بێتوو واز لە ئێران بهێنیت ئەوا ئێمە وەک یەکێتی ئەوروپا دەرگای پەیوەندیەکانت لەگەڵدا دەکەینەوە و بۆ نیەتپاکیش ئەوەتا جەند وڵاتێکمان سەفارەت و کونسوڵەتیان کردۆتەوە لە دیمەشقی پایتەخت وەک ئیتالیا و نەمسا؛ ئەمە جگە لە بەستنی کۆنفراسێک لە ئەوروپا لە مانگی رابردوودا لە نێوان یەکێتی ئەوروپا و سوریا کە هەشت وڵاتی یەکێتی ئەوروپا لە برۆکسلی پایتەختی بەلجیکا و یەکێتی ئەوروپا ئەو کۆنفراسەیان بەڕیوە برد و بەڵێنیاندا کە ئەم جۆر ەدانیشتن و گفتوگۆیانە بەردەوام دەبن. ٣) ولاتانی کەنداو ئامادەیی لە ئەستۆگرتنی ماڵی بۆ دووبارە بونیاتنانەوەی سوریا هەر لە دروستکردنەوەی شارەکانەوە تاکو ژیانەوەی ژێرخانی ئابوری. هەر خودی بانگهێشتی بەشار ئەسەد بۆ کۆمکاری عەرەبی و سەردانی ئەمیری دوبەی بۆ دیمەشق و کردنەوەی سەفارەت و کۆنسوڵیەکانی لە دیمەشق وەک ئیمارات و سعودیە و جەزائیر و میسر و ..هتد.
سێ: لە نەخشەی سیاسی نوێی سوریادا کە بە دانیشتنێک لە نێوان تورکیا و سوریا بە نێوەندگیری روسیا و تەنانەت ئاگاداری ئەمریکاش بەرێوە چوو لە یەک دوو هەفتەی رابردوودا دەسکۆتاکردنی ئێران بە ئاشکرا دەبینرێ. تورکیا و روسیا فشاری گەورەیان لەسەر ئەمریکا داناوە کە پشت بکاتە رۆژاڤا و لە بەرامبەریشدا تورکیا لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی خۆی بکشێتەوە؛ هەروەها روسیا ناهێڵێ ئێران نفوزی سیاسی و سەربازی هەبی لە ئایندەی سوریادا.
چوار: سەرباری ئەوەی دوێنێ و پێرێکە وەزیری دەرەوی روسیا سێرگی لاڤرۆڤ رایگەیاند کە ریکەوتنی سەربازی مۆر دەکەن لەگەڵ ئێراندا بەڵام ئەمە هەرگیز ناتوانێ لە ئاستی ئەو گرژیەی ئیستا ئێران و ئیسرائیل کەم بکاتەوە گەر توندتری نەکات. ئەولەویەت بۆ روسیا لە ئیستادا ئۆکراینە کە مەسەلەیەک و کێشەیەکی سەربازی ستارتیجی گەورەیە بۆ روسیا و ئێران هەرگیز ئەو شوێنگە جوگرافی و سۆزە مێژوویی و ئاینی و تەنانەت نەژادیەشی نیە وەک ئۆکراین هەیەتی؛ بۆیە روسیا گەر بە تەواویش بچیتە بەرەی ئێرانەوە لە حاڵەتی جەنگ لەگەڵ ئسرائیل-ئەمریکادا ئەوا جگە لە ناردنی چەک و تەقەمەنی ئەویش بە شێوەیەکی دیاریکراو ناتوانێ هیچ هەنگاوێکی گەورەتر بنێت. بۆ نموونە ئەوەی روسیا کڵاوەی ئەتۆمی دەداتە بێلاروس هەرگیز ناتوانێ و نایشیکات ئەوە بداتە ئێران بە جەندان حوکمی سیاسی نیودەوڵەتی و جیوسیاسی و سەربازی ستراتیجی کە لێرەدا شایانی باس کردن نیە.
پێنچ: چین کە ئەویش پەیوەندیەکی بەهیزی بازرگانی هەیە لەگەڵ ئێراندا ناتوانی هیچ بەشداریەکی سەربازی بنێت گەر دوو سبەی ئیسرائیل-ئەمریکا کۆماری ئیسلامیش بڕوخێنن. ئەوە دروستە ئێران بە نرخێکی هەرزان نەوت دەفرۆشی بە چین بەڵام هەرگیز ناگاتە ئاستی ئەو پەیوەندیە بازرگانی و ئابوریەی چین لەگەڵ ئەمریکادا هەیەتی. دیسانەوە چینیش وەک روسیا ئەولەویاتی ستراتیجی سەربازی خۆی هەیە کە تایوانە و مەسەلەی تایوان نەک هەر راستەوخۆ لە بەرامبەر ئەمریکادا رایگرتووە بەڵکو ئەگەری پێکدادانی دەستەوئیخەی هەیە لەگەڵ ئەمریکادا. بۆیە ئێران جەمسەرێکی تری گەورەی وەک چینیش لە دەست دەدات گەر بێتوو بکەویتە جەنگی راستەوخۆی ئیسرائیل-ئەمریکاوە.
هەواڵ و رووداوەکان…
لەگەڵ نوسینی ئەم بابەتەدا هەوڵێک و رووداوێکی گرنگ روویدا کە ئەمە پوختەکەیەتی:
لەگەڵ گرژبوونەوەی بەرامبەرکێیەکانی ئێران و ئیسرائیل بە هێرشی موشەکی و ئاسمانیەکانی بۆ سەر یەکتر لە سێ چوار مانگی رابردوودا بەتایبەت هێرش و پەلاماری موشەکی و فڕۆکەی جەنگی (ئێف ٣٥)ی بۆ ناو قوڵایی خاکی ئێران لە لایەن ئیسرائیلەوە لە مانگی رابردوودا، ئێران چ لە زاری رابەری روحی جهموریەتەکەوە عەلی خامنەئی و چ لە زاری جەنەراڵە سەربازیەکانی سوپای پاسدارانەوە پەیمان و سۆزی یەک لە دوای یەک دەدەن بە گوێی ناوجەکە و جیهاندا کە خۆیان ئامادە دەکەن بۆ هێرشێکی جەرگبڕ و وێرانکەر بۆ سەر ئیسرائیل.
هەر پیرێکە عەلی خامنەئی لە وتاری هەینیدا لە تاران بەیانی هێرشێکی لەو جۆرە کرد بۆ سەر ئیسرائیل، ئەمریکا بۆ بەیانیەکەی پێشکەوتووترین فڕۆکەی سەربازی وێرانکەری (بی٥٢)ی نارد بۆ ئیسرائیل کە هێز و تواناکەی لە جەنگدا شتیک لەملای چەکی ئەتۆمیەوەیە. لەگەڵ ناردنی ئەم چەکە وێرانکەرەدا ئەمریکا بە رەسمی ئاگاداری ئێرانی کردەوە و گوتی گەر بێتوو هێرشی تر بکەنە سەر ئیسرائیل ئەوا ئیمە چیتر ناتوانین دەستی ئیسرائیل بگرین لەوەی وەڵامتان بداتەوە. واتە دەستی ئیسرائیل والا دەکەین لەوەی چۆن و چەند وەڵامتان دەداتەوە. ئەم ئاگادرارکردنەوەیەی ئەمریکا لە پای ئەوە دێت کە لە هێرشی یەکەمی ئیسرائیل بۆ سەر ئێران لە مانگی رابردوودا توانی قەناعەت بە ئیسرائیل بهێنێ کە لە بنکە ئەتۆمی و چاڵاوگە نەوتیەکان نەدات و سەرکردە ئێرانیەکانیش نەکاتە ئامانج.
٤ی ١١ی ٢٠٢٤
