شەپۆلی رۆماننووسی، ژانرێك لەدەرەوەی خوێندنەوە.. سمكۆ محەمەد
ئەوە داتایەكی سەرەتاییە كە لەدوای ئەوەی شیعر و شانۆ و چیرۆك بەتەواوی لەرۆژئاوا و لەدوای سەدەی 16 جێگەی خۆیان گرت، ئەم ژانرانە هەم هۆشیاری بوون و هەم گوتار و هەم بیانوویەك بوو بۆ ئەوەی سایەیەكی سەربەخۆی تر هەبێت، بەڵام كە شار گەشەی كرد و عەقڵ بوو بەسەرداری كایەكان، ئیدی رۆمان هات بوو بە ئەلتەرناتیڤی نووسینەوەی مێژوو، چونكە مێژوونووسەكان بەهەر بیانوویەك بێت، بەشە دیار و زاڵەكەی دەسەڵاتیان دەنووسیەوە، بۆ نموونە لەدەیان هەزار كارێكتەر و پاڵەوان لەرووداوە مێژووییەكاندا، تەنها ناوی ئەلكسەندەر مەكدۆنی و جەنگیزخان و سەلاحەدینی ئەیوبی و رەزا شا و هیتلەر و مۆسۆلۆنی و خومەینی و جەمال عبدلناسر و شیخ و پیاوە ناسراوەكانی مێژوو هاتووە، كەچی ناوی ئەو كارێكتەرانە نەهاتووە كە دەوریان كەمتر نەبووە لەرووداوەكان، لێرەوە رۆمان وەكو ژانرێكی سەربەخۆ بەرەبەرە چەكەرەی كرد و جێگەی بەژانرەكانی دیكە لەق كرد، ستایلێكی دیكەی شاراوەی مێژووی تۆمار كرد، چونكە شیعر و چیرۆك بەتەواوی راڤەی فەزای كۆمەڵایەتی و زەمەنە جیاوازەكانی پێنەدەكرا، هەروەها نەخشەی فراوانیان نەبوو بۆ رووداو و حەبكە و تەكنیكی نوێی ئەدەبی و تەنانەت زانست و فكریش، بۆیە رۆمان راستەوخۆ سەربەخۆیی وەرگرت و خۆی جودا كردەوە.
لەلایەكی دیكەوە لە كورتترین پێناسەدا، رۆمان بریتیە لەگێڕانەوەیەكی چیرۆك ئامێزی دوروودرێژ، لەمیانەی چیرۆكبێژییەوە وێنەی ژیانی كەسایەتی و كارێكتەرە ونبووەكان وەكو مێژوویەكی وونبوو دەنووسێتەوە، بەوانەشەوە كە پێیان ناكرێ ناویان بهێندرێت، یاخود شوناسیان وەكو كاریچكتەر واقیعییە و نابێت بەكارێكتەری خەیاڵی، چونكە هەموو ئەو كارێكتەرانی بەشداری مێژووی بزربوو دەبن، لەرووداوی جیاوازدا هەم بەشداردەبن و هەم لەرووی سایكۆلۆژیاوە وێنەیان دەگۆڕێت، لێرەوەیە كە رۆمان وەكو ژانرێكی سەربەخۆ فەزایەكی شمولی دەخوڵقێنێ، ئەوانیش بریتین لە چەند شوێن و زەمەنێكی جودا كە هەریەكەیان جێگەو رێگەیەكی دیاریكراو وەردەگرن، هەریەكەشیان بۆ دۆخی كارێكتەرێك دەبن، ئەمە بەهەردوو دیوەكەی كە ئەگەر دەقەكە واقیعی بێت، یاخود رۆمانێكی خەیاڵی یان زانستی بێت، هەمان ئەركی هەیە بەجیاوازی نەخشە و تەكنیكی نووسەرەكەشەوە كە هەندێكجار بەبیانوی شكاندنی دەقەوە، خوێنەر تووشی شڵەژانی سایكۆلۆژی دەكات.
لەرۆماندا كۆمەڵێك رەگەزی گرینگ كۆدەكرێنەوە، لەوانەش روداو و كەسایەتی و شوێن و زەمەن و گێڕەڕەوە و دیالۆگ و گۆشەنیگا هەیە، رۆمان پێكهاتووە لەكۆمەڵێك ژانری هونەری و ئەدەب جیاواز، واتە كۆكەرەوەی هەم شیعر و چیرۆك و تابلۆ و فۆتۆگراف و پیشە جیاوازەكان و هتد. چونكە رۆمان لەدایك بووی شارە، شاریش بریتییە لەكۆكەرەوەی هەموو كارێكتەر و پێكهاتە و نەتەوە و زمان و ئاین و مەزهەبە جیاوازەكان، بەوپێیەی كە ژانرەكە لەدایك بووی سەدەی نۆزدەهەمە، بەتایبەتی لەدوای شكستی ناپلیۆن و نووسینی ئاشتی نامەكەی ئەمانوئێل كانت كە ئاشتی سەرتاسەری خوڵقاند، ئەوكات رۆمان لەدایك بوو كە راسیۆنالیزم وەكو مەرجی خۆ ئەزموونكردن بوو بمیتۆدی بیركردنەوە، ئەمە بۆ ئەوەبوو كە رۆمان لەئاشتیدا زیاتر مێژوو بنووسێتەوە، چونكە بەردەوامی جەنگ، واتە بەردەوامی رووداو، بۆیە رۆمان لەدوای سەدەی نۆزدەوە شۆڕش بوو لەرووی هونەری و زانستی و سیاسەت، بەرامبەر بەو مێژووەی كە لەپێناو كارێكتەری سەرەكی جەنگ و رووداوەكان، كارێكتەرە چالاكەكان بزر دەكات، لێرەوەیە كە ئێمە دەبینین لەرۆماندا كارێكتەرەكان لە فەزایەكی ئازادتردا دیالۆگیان پێكەوە هەیە، شوێن هەمیشە كراوەترە لە شوێنی چیرۆك، شێوەی دیالۆگەكان كراوەترە و موفرەدەی دەوڵەمەند تێیدا بەشداری دەكات، وەكو پیشەسازی و فكر و تەكنۆلۆژیا و فرە پاڵەوانی و فرە رووداوی و هتد،
رۆمان بەپێی ئۆكسفۆرد بێت، دەقێكی فرە رەهەندی مەعریفییە و بریتییە لە گێڕانەوەی خەیاڵێكی پەخشان ئامێز، بۆیە شیعریەتی نووسین بۆ رۆمان مەرجی سەركەوتنی دەقەكەیە، هەروەها سەردی خەیاڵی، دەشێ وەكو هەقیقەتێكی مێژوویی بێت و بە ئێستاوە گرێبدرێت، تەنانەت ئەو پاڵەوانانەش كە ئەفسانەیین، وەكو سیزیف و هەرقل و رۆبنهود و پاڵەوانە ئەفسانەییەكانی نێو دەقی ئایینی و تادەگاتە شەیتان كە لەتێكستە ئاسمانیەكاندا سیمبولی شەڕە، ئەمە بۆ ئاژەڵ و باڵدارە ئەفسانەییەكانیش هەروایە، بۆ نموونە رۆماننوس دەتوانێ لاماسۆ واتە قیسارە یان بوڕاق یان سیمرخ یان ئەسپەكەی تەروادە و هتد بەكاربهێنرێت.
كاتێك رۆماننوس دەنووسێت، كەواتە هەدەفێكی تایبەتی هەیە و گەرەكیەتی جیهانێكی نوێ دابهێنێت، گەرەكیەتی فەزایەكی كۆمەڵایەتی یان سیاسی یان سیستمێك درووست بكات كە هەندێكجار نووسینەوەی ریالێتییە و هەندێكجاریش خەیاڵە و دوورە لە واقیعەوە. وەكو ئارنۆلد كیتل كە رەخنەگرێكی ئەدەبی ئینگلیزییە دەڵێ» هەندێكجار رۆماننوس گەرەكیەتی لەرێگەی نووسینەوە پەردە لەسەر هەموو شتێك هەڵماڵێت و بیخاتە خانەی گاڵتەجاڕییەوە، هەدەفەكەش بەخشینی ئومێدە بەژیانێكی خۆش و خەیاڵی كە هەم خەیاڵەكە و هەم پاڵەوانەكە درووستكراون». سێرڤانتس لە دەقی دۆنكیشۆتدا ئەم ستایلەی تاقی كردەوە.
رۆماننووس لەسەریەتی پلانی هەبێت بۆ داڕشتنی نەخشەی دەقەكە، لەوێشەوە زەینێكی نوێ بدات بەخوێنەر كە پێشتر لەدەقی دیكەدا ئاشنا نەبووە بەو روداوانە و مێژووش فلتەری كردووە، یان ئاشنا نەبووە بەخوێندنەوەی ئەو دەقە، یان ئەو حیكایەتانەی كە تائەوكات نەیبیستوون.
پرسیاری سەرەكی ئەوەیە ئایا ئێمە بۆچی باسی رۆمان دەكەین؟. بۆچی دەمانەوێ خۆمان ئەزموون بكەین لەرێگەی رۆمانەوە و خۆمان بنووسینەوە؟، یان خۆمان لە كارێكتەری رۆمانێكدا ببینینەوە؟. بۆچی دەمانەوێ مومارەسەی قورسترین كاری ئەدەبی بكەین؟. چونكە دەزانین ژانرێكە هەموو ژانرەكانی دیكەی لەگەڵ خۆی هەڵگرتووە بەشیعر و چیرۆك و فۆتۆگراف و شێوەكاری و بیناسازی و ئابوری و سیاسەت و سایكۆلۆژیا و سۆسیۆلۆژیا و هتد، هەروەها دەمانەوێ بەشداربین لەدرووستكردنی ئەو دونیایەی كە یۆتۆپیایە، ئەو فەزایە بخوڵقێنین كە بۆ گەنجان هەم بەهەشتێكی وەهمیە و هەمیش دۆزەخ؟، هەروەك ئەوەی كامۆ یان سالینجەر یان ماركیز یان فۆرستەر و ئۆرهان پامۆك و هتد، لەدەقەكانیاندا باسی هەدەفی كارەكانی خۆیان دەكەن.
بۆ نموونە كە باسی رۆمانی (گەڕان بەدوای زەمەنی بەسەرچووی) مارسیل پرۆست دەكەین كە درێژترین رۆمانە و لە 7 بەرگ پێكهاتووە، باس لە كارێكتەرێكی جوو دەكات بەناوی (سوان) كە لەچینی ئەرستۆكراتییە و خێزانەكەیان روخاوە، كارێكتەرەكە كەوتۆتە نێوان جەنگ و خزمەتی سەربازی و سەری لێشێواوە، كەواتە باسی مێژووی تاك دەكەین، باسی فەزایەك دەكەین كە مێژوو دووبارەی دەكاتەوە، كە باسی دۆنكیشۆتی سێرڤانتس دەكەین، یان باسی تاوان و سزای دایستۆفیسكی دەكەین، یان باسی سەد ساڵ تەنیایی ماركیز دەكەین، چونكە زەینێكمان پێدەدەن كە بریتین لەخوێندنەوەی سایكۆلۆژی بۆ كۆمەڵگە و دۆنكیشۆت بۆ گاڵتەجاڕی موقاوەمەت لەبەرامبەر سیستمی سیاسی دەسەڵات، ماركیز باسی پاڵەوانێكی ئەفسانەیی دەكات كە لەشكستدا ئومێدی بە شۆڕش ماوە و هتد، بەڵام پرسیارەكە لێرەدا زەقتر دەبێتەوە، ئایا ئەو دەقانەی بەنموونە هێناومانەتەوە، شەپۆلی رۆمانووسی بێ ئامانج بوون؟، ئایا ئەم دەقانە خوێنەریان دوچاری ئیلتیزام كرد یان دووریان خستنەوە؟. ئایا ئەم دەقانە پرسیاریان درووست نەكرد؟ دواتر وڵامی ئەو پرسیارانە دەدەینەوە .
رۆمان و مێژوو
بۆیە مێژوو بریتی نییە لەوەی نووسراوە و دەسەڵاتی سیاسی و حوكمڕانی ئیمزای كردووە، چونكە غەدر لەكارێكتەرە ونبووەكان كراوە، كەواتە خەیاڵی نووسەر فراوانترە لەمێژوونووس، كەواتە فراوانتر دەڕوات بۆ ئەوەی پنتە مێژووییەكانی نەتەوە بنووسێتەوە، نووسینیش بەمانای پیشەسازی دێت بەتایبەتی بۆ ژانری رۆمان، لەكاتێكدا نووسەر لەبەردەم ئەگەرێكی سەختدایە كە ئەویش پلەی سفرە بۆ نووسین، رۆلان بارت جگە لەم بابەتە كە بۆ هەموو ئەدیبێك بەبێ جیاوازی رەگەز و نەتەوە دەگرێتەوە، باسی پلەی سفری نووسین دەكات، لێرە (پلەی سفر) كە تاكو ئێستا هیچ وڵامێكی رەهای وەرنەگرتووە، تەنها وێناكردنی سنووری نێوان مانای حەرفی و مانای مەجازی نەبێ، یان ئەو نووسینانەی كە تێڕامانن بەسەر دەقێكی تر، هیچ مانایەكی دیكەی نییە خوێنەر ئاشنای بێت، ئەوانەش كە پێیانوایە «پلەی سفری نووسین پەیوەندیی بەكۆنتێكستەوە هەیە، رۆمانیش تژییە لە كۆنتێكستی سەرنجڕاكێش، بەتایبەتی ئەو كۆنتێكستانەی كە خوێنەر بیری ناچێتەوە و هەندێكجار لەزمانی رۆژانەدا بەكاردێت، رەنگە ئەم ستایلە لەنووسین بەتایبەتی لەدەقی رۆمان، بەمانای بیناكردنێكی پیشەسازی بێت بۆ نووسین، كەوابوو لەگەڵ دەستاودەستكردنی مانا و كۆنتێكستی هونەركاری، دیاری ناكرێت و بەكارێك قورس تەماشا دەكرێت، هەموو ماناكەش لە (چاوە رۆشنكەرەوەكان) دا دەردەكەون، لەكاتێكدا لەروی زانستییەوە، ئەندازیار و كارەبایی و تەلارسازی و زانستكارەكانی دیكە، وشەی رۆشنكەرەوە بەو جەستەیە دەڵێن كە لەگەڵ خۆیدا رۆشنایی بەرهەم دێنێت، خۆ ئەگەر رەهەندی ئەم زاراوە، یان وشەیە لۆغەتێكە و كاری پێدەكرێت، ئەوە دەكەوینە بەردەم مانایەكی تری دژی مانای پێشوو، ئەویش نەشازیە، واتە ناوێزەیی سایكۆلۆژیی دەلالیە و هیچی تر، بارت لێرەدا بۆ سەلماندنی باسەكەی و بەكارهێنانی وشەكە، شیعرێكی پۆڵ ڤالیری بەنموونە دەهێنێتەوە.
(ئەو بانە لازوردیە هێمنیەی كە كۆترەكان لەسەری دەڕۆن
لەنێوان دار سنەوبەر و گۆڕەكاندا دەلەرزێ
دەریا، دەریا، هەمیشە دەریا)
پۆل ڤالیری لێرەدا لەبەیتی یەكەمدا تۆنێكی بەفری لەهەناوی خۆیدا هەڵگرتووە كە لەمامەڵەی حەرفیدا بەكاریدەهێنێت، بەهۆی نەبوونی نەشازی سیفەتی رۆیشتنی بەسەر كۆترەكانەوەیە».
جگە لەو بەكارهێنانەی رابردوو، ئێستاش رۆمانووس هەیە خەیاڵی ئیمبرتۆ ئیكۆی بەكارهێناوەتەوە، جان دۆست رۆماننووسێكی كوردی سوریایە، لەرۆمانی میرنامەدا هەمان ئەو دیمەنەی نووسیوەتەوە كە ئیمبێرتۆ ئیكۆ لە رۆمانی گوڵی سووردا نووسیویەتی، لەچاپتەرێكدا كتێبی میر ژەهراوی دەكرێت. ئەم حاڵەتە بەكاریگەری هەژمار ناكرێت، چونكە خوێنەری دونیای دوای پۆست مۆدێرن، ئەم ستایلەی دەرباز كردووە و هۆشیارترە لە دونیای مۆدێرنی رابردوو، بۆیە ئەم دیاردەیە بەوەرگرتنی ئەدەبی هەژمار دەكات كە ئەمە پێی دەگوترێت ئیتلیزامی خوێنەر، لەكاتێكدا ئەم حیكایەتە لەهەزار و یەكشەوەشدا هەیە كە بۆرخیس بەدانپێنان باس لەكاریگەرییەكەی دەكات.
هەر حیكایەتێكی بزركراو یان پشتگوێ خراو كە سەرنجراكێشن، هەر یەكێك لەو كارێكتەرانەی كە دەوریان هەبوو لەدرووستكردنی مێژوو، ناویان هەبووە و خاوەنی چیرۆكی تایبەت بوونە، هەر یەكێك لەو نەتەوە و مەزهەب و ئاین و تایەفە و هتد، لەرێگەی گێڕەرەوە یان حیكایەت خوانەوە دەنووسرێنەوە، هەر قۆناغێك كە خاوەنی یەك دەنگ یان فرە دەنگی بووە، دەكرێت ببن بەهەوێنی سەرهەڵدانی رۆمان، بەمەرجێك رۆماننوسەكە زەمەن و دونیابینیەكە دوور نەخاتەوە لە خهیاڵی خۆی و وەكو خۆی بۆمان بنووسێتەوە، چونكە خوێنەرەكانی دەق و رەخنەگرە ئەدەبیەكان، بەلەبەرچاوگرتنی ئەو دیكۆمێنتانەی كە وهڵامی ئەو پرسیارە دەدەنەوە، جەخت لەسەر چەند رەگەزێك دەكەنەوە و لەسەرووی هەمووشیانەوە زمانە، پاشان پشت بەستن بەتەكنیك و ستایل و شیعریەت و یادەوەری و روداوە جۆراوجۆرەكان، ئەمانە هەمووی فەزای دەقەكە پێكدەهێنن و ئامانجێكمان پێشكەش دەكەن، چونكە نابێت ئەوەمان بیربچێت كە ئەدەب هەدەفی خۆی هەیە، ئەمەش جۆرێك بوو لەناڕەزایی نووسەر بەرامبەر بەسیستم و حوكمڕانی دەوڵەت.
لەهەموشتێك گرینگتر ئەوەیە كە دەقنووس واتە رۆماننووس بۆ ئەوەی بونیادی دەقەكەی پتەو بخاتە بەردیدی خوێنەر، شارەزایی لەمێژوو و ئابوری و بازاڕ و ئیدیۆمی نەتەوە و پێكهاتەكانی دیكە و هتد هەبێت، بۆچی دەڵێم مێژوو، چونكە یەكەمین وەزیفەی ئەدەبی رۆمان، پڕكردنەوەی ئەو كەلێنە بوو كە مێژوو نەیدەتوانی بینوسێتەوە، نووسینەوەی مێژووش وەكو خۆی هێڵی سوور بوو، هەروەها دەوری كاریگەری ئەو خەڵكەی زیندوو كردەوە كە لەمێژوودا وجودیان هەبوو، بەڵام مێژوونووس پشتگوێی دەخستن، كە دەڵێم رۆماننوس شارەزایی هەبێت لە ئابوری و بازاڕ، مەبەستم ئەوەیە كە هەموو سەردەمێك دراو سەرچاوەی ئابوری خۆی هەبووە، بۆ نموونە لۆكە و خوری و خواردەمی و خەڵوز و هتد. بازاڕی موفرەدەی تایبەتی خۆی هەبوو كە بەكاردەهات، بۆ نموونە پارە موفرەدەیەكی ئابوری نوێیە، پێشتر پێیان دەگوت ئەسكەنناس، ناكرێ رۆماننوس دوچاری هەڵە بێت لە بەكارهێنانی موفرەدەی بازاڕ، یان لەبری ئیزرەم كیلۆ بەكار بهێنێ، یان لەبری رببە فەردە و تەن بەكاربهێنێ، ئەمە جگە لە موفرەدەی ناوبازاڕ كە دوكاندار و كڕیار و پیاوانی دەوڵەت بەكاریان دەهێنا.
شارەزابوون لە كەش و هەوا و ژینگە، ئەمە لایەنی زانستیە كە نابێ رۆماننووس ئەوانە لەبیر بكات كە راوچی كەی دەتوانێ راوی ماسی یان كەو یان باسی گوڵێك یان بەری درەختێك یان رووەكێك بكات كە وەرزی نەبووە، یان باسی زاوزێی ئاژەڵ، یان پەلەوەر و پشیلە و سەگ و هتد بكات كە وەرزەكەی جودا بێت.
كێشەی رۆمانی سەردەم
حیكایەتخوان وەكو نموونە
حیكایەتخوان زۆرترین پەیوەندی بەخوێنەرەوە هەیە، چونكە هەموو شتێك لەرێگەی ئەم كارێكتەرەوە دەگوترێت، بۆیە گرینگی ئەم كارێكتەر یان پاڵەوانە كە هەندێكجار كۆنتڕۆڵی هەموو كایەكانی دەقەكەی كردووە، بەشێكی سەرەكییە لەداڕشتنی نەخشەی رۆمانەكە، چونكە گێڕانەوە لە گۆشەنیگای كەسی یەكەمەوە ئەوكات بەكاردێت كە حیكایەتخوان، بەزمانی كەسی یەكەم راناوی من بەكار دینێ، هەندێكجاریش دەشێ راناوی ئێمەش بەكاربهێنێ، چونكە حیكایەتخوانە و ئەو دەتوانێ بەرەو كۆتایی حیكاتەكە ئاراستەمان بكات، ئەوە ڕوانگەی بینینی زەمەنەكەیە، بۆیە رۆماننووس ئەو پاڵەوانە بەسەنتەر وەردەگرێت و هەندێكجار هەموو روداواكان رادەستی ئەو دەكات، ئەم جۆرە حیكایەتخوانە یان پاڵەوانە پێی دەگوترێت هەموو شتزان، واتە هەموو رووداوەكان و ئاراستە زەینییەكان لەدەسەڵاتی ئەو پاڵەوانەیە، ئەویش خودی رۆماننوسەكەیە.
زیندانیكردنی پاڵەوان یان كارێكتەر، كێشەیەكی دیكەی نووسینە، چونكە بڕوایەك هەیە كە پێیوایە رۆماننوس نابێ ئەوەندە دیكتاتۆر بێت هەموو پاڵەوانەكان بەئارەزووی خۆی ئاراستەیان بكات، تەنها ئەوە نەبێت وەزیفەی كارێكتەرەكە ماوە، یان فەرزە دەبێ وابێت، بۆیە بەشێكی زۆر لە رۆماننوسە ناودار و لۆكاڵیەكانیش ئەو رەخنەیەیان لەسەرە كە بەبێ ئاگا دیكتاتۆری نووسینن و كارێكتەر یان پاڵەوانی دەقەكە دەكوژن یان دەیكەن بە پاڵەوانی وەهمی، كە ئەمە خوێنەر بیزار دەكات و دەیكات بە مایەی مەلەل، بۆ نموونە رۆمانی حەمەدۆكی یەشار كەمال، ئەم فەزایەی بەسەردا زاڵە.
سەبارەت بە خوێندنەوەی سایكۆلۆژی بۆ دەقی كوردی، من پێموایە كە رەنگە بڵێین خوێندنەوەی سایكۆلۆژی بۆ دەقی كوردی هەروەك خوێندنەوەكانی ئەو رۆمانانەی لەسەدەی رابردوودا كران لاوازە، چونكە لایەنی كەمی شارەزایی تێدا نییە لەباری سایكۆلۆژی دانەری دەق، هەروەك ئەوەی دانەرێك هیچی لەسەر نەنووسراوە و مردووە، بەڵام ئەمە مانای ئەوە نییە كە ئێمە لەگەڵ دانەر مامەڵەمان كردووە، بەقەد ئەوەی لەگەڵ ئەو دەقە مامەڵەمان كردووە كە لەسەر وەختی خۆیدا نووسراوە، زۆربەی ئەو دەقانەی كە بەناوی رۆمانەوە چاپ كراون، كێشەگەلێكی زۆریان لەگەڵ خۆیان هەڵگرتووە، لەوانەش تێكەڵكردنی تەكنیكی زمان، هەروەها بەكارهێنانی كارێكتەری وێنەیی و كارێكتەری واقیعی، یان وەهمی فرە كارێكتەری لە دەقێكدا و نمایشكردنیان لە فەزایەكدا، جارێكی تر بزركردنیان و بەدیارخستنی كارێكتەرێك كە دەقنووس خۆی مەبەستی بووە، ئەمە داهێنان نییە، بەڵكو ئاستێكی نزمی گونجاندنی تاك پاڵەوانی و فرە پاڵەوانی یە، ئەمە بەپارادۆكسی نووسین هەژمار دەكرێ، لەحاڵێكدا تائێستا نەخوێنەر و نەرەخنەگری كوردی پرسیاری ئەوەیان لە چیرۆكنووس و رۆماننوسی كورد نەكردووە، بۆچی ناتوانن كەڵك لەفولكلۆر و ئەفسانە كوردییەكان وەربگرن، بۆچی ناتوانن نموونەیەكی نوێی ئەدەبی پۆست مۆدێرنە پێشكەش بەخوێنەر بكەن، لەكاتێكدا رۆماننوسی عەرب و رۆژئاوایی نییە كەڵكی لەهەزار و یەكشەوە و كەلیلە و دیمنە و بەسەرهاتی ئاڵمانی وەكو نەتەوەیەكی رەسەن نەبینیبێت وەكو سەرچاوەی ئەدەب.
هۆكارێكی دیكەی نەبوونی خوێندنەوەی جددی بۆ دەقی كوردی، ئەوەیە كە لەنێوان ئیرۆسی ئازاد بوون و لۆگۆسی كۆنتڕۆڵدا پنتێك هەیە، ئەویش ئازادی بیركردنەوەیە، چونكە تێگەیشتنێكی پێشوەختە هەیە لەم نێوانەدا بۆ ئیرۆس و لۆگۆس، چ جای ئەوەی كە كۆنتڕۆڵ لەسایەی كۆمەڵگەی كوردیدا كە دەسەڵاتێكی نادیارە، لەزۆربەی دەقەكان هەست بەوە دەكرێ دەقنووسەكە لەنێوان خوێندنەوە بیركردنەوەدا، ئەو پنتەی وەرنەگرتووە كە بیركردنەوەیە، بۆ ئەمە دەتوانم تاڕادەیەكی باش بڵێم هەناسەیەكی نەهیشتۆتەوە بۆ ئازادی نووسین و دەقی نوێ، تاكو رەخنە ئامادەیی ئەوەی هەبێت دەق شیتەڵ بكاتەوە و ئەو مانایە بەرهەمبێنێ كە هەم دانەر مەبەستێتی، هەم بەئاسانی دەگاتە خوێنەر و لاسایی كردنەوە نییە، ئەمە دەڵێم مەبەستم ئەوەیە كە رەنگە قەیرانی خوێنەریش هۆكارەكەی هەر ئەمە بێت، بەڵام ناتوانین بە تێكستی (لە خەوما) ی جەمیل سائیب، یان چیرۆكی (مەسەلەی ویژدان) ی ئەحمەد موختار بەگی جاف، ناوی دەقی خۆماڵی لێنەنێین، یان رۆمانی (رێگا) ی محەمەد مەلوود مەم چونكە دەقەكان بریتیین لەو خەونانەی كورد هەیەتی بۆ ژیانێكی شایستە، بەوپێیەی كە وازانراوە دەقی خۆماڵی بریتییە لەو تایبەمەندییانەی كە موڵكی نەتەوەیەكە، یان دابڕانێكە لەنێوان تێكستی پێش خۆی و واقیعی خۆی كە دواجار دەبێتە ستایل و لەرێگەی لاساییكردنەوەوە دەناسرێتەوە.
ئەو خوێندنەوە دەروونیانەش بۆ دەقی كوردی كراوە، جگە لەوەرگرتنی دەقێكی رەخنەیی بیانی و تەنها وەرگێڕدراوەتە سەر زمانی كوردی و هیچی تر، یان عەرەبی بۆ سەر دەقێكی كوردی هیچی تر نییە، لەڕاستیدا ئەمە درمە ئەدەبییەكەیە، هەروەك ئەوەی كە ئێستا لەدونیای ئەدەبی كوردیدا رەخنە یان خوێندنەوەی دەق، لەحاڵەتێكی نائامادەییدا دەژی و نووسەر زۆرن و رەخنەگر نییە، بۆیە ناتوانێ لەكایەكانی دیكەشدا ئازاد بێت، بەپێچەوانەشەوە نووسەر هەرزی رەخنەیەك ناكات كە لەدەرەوەی لۆژیكی بیركردنەوە و ئاڕاستەی دەقێك بێت كە لەچوارچێوەی رەخنەدا بكەوێتە بەر میكرسكۆبی خوێندنەوەی تیۆرییەوە، باشترین حاڵەت بۆ سەلماندنی ئەم بۆچوونە، ئەوەیە كە خوێنەرێك هەڵكۆڵین بۆ دەقێك بكات و بەدوای مانادا بگەڕێ سا ئەو دەقە شیعر بێت یان چیرۆك، تاكو پشێوی و ئاڵۆزی دەروونی درووست دەكات و مانای دیكەی پێ دەبەخشرێت.
رۆمان و ناسیونالیزم
داگیركاری كە لەسەدەی پێش زایین لەئیمپراتۆرییەتێكەوە بۆ سەر وڵاتانی بچووك و خاوەن كولتوور و فەرهەنگ، تەنها داگیركاری جوگرافیا و ئیكۆنۆمی نەبووە، بەڵكو دزین و بەتاڵان بردنی فكر و ئەدەب و دیكۆمێنتاری و فەرهەنگەكانیشیان بووە، بۆ نموونە كە ئیمبراتۆریەتی رۆما، یۆنان داگیردەكات، یان ئیسلام كە تاكو ئەندەلوس دەچێت، یان جەنگیزخان یان توركە عوسمانلیەكان كە تەواوی رۆژهەڵات داگیر دەكەن، جگە لەداگیركردنی جوگرافیا و كۆمەڵگە و فەرهەنگەكەیان، داوا لەنووسەرانیش دەكەن وەكو جەنگاوەر و مافناس و سیاسییەكانیان كەڵك لەئەدەب و فەلسەفەكەیان وەربگرن، بۆیە ئەدەب بەتایبەتی ژانری رۆمان بوو بەیەكێك لە هۆكارەكانی بەرگری كردن لەنەتەوە و زمان، بەومانایەی بەرگری لەنەتەوە، چونكە رۆمان هەموو جومگە و لایەنە شاراوەكانی مێژوو و كولتوور و كەلەپوور و ئیدیۆمی نەتەوەیی لەگەڵ خۆی هەڵگرتووە، ئەمەش یەكێكە لە گوتاری ناسیونالیزم، واڵتەر سكوت لەبارەی سكۆتلەندا نووسیویەتی، هەوڵیداوە نەریتە باوەكان لەرۆمانی هاوچەرخدا روونبكاتەوە، بەو كارەشی زەمەنێكی مێژوویی كردە هەوێنی كارەكانی و تەوزیفی كردن، ئەمە جگە لەكەڵك وەرگرتن لەداستان و روداوە فەرامۆشكراوەكان و ململانێی نێوان چینەكان و خیڵەكان و نەتەوەكان و هتد. لەحاڵێكدا هیچ یەكێك لەو روداوانە خاڵی نەبوونە لە رۆمانسیەت، بۆیە بەدڵنیاییەوە دیمەنی رۆماننووسی كچ و كوڕێك یان خۆشەویستی جۆراوجۆری تەوزیف كردووە لە زیندوكردنەوەی مێژووەكە.
شەپۆلی رۆماننووسی
هەموو ئەو نموونانەی كە لەسەرەوە وەرمگرتوون و موناقەشەم كردوون، ئارگومێنت بوون بۆ سەلماندنی ئەم بەشەی دیكە كە پەیوەندی بەو شەپەۆلە رۆماننوسیەوە هەیە كە ئێستا بۆتە باو، ئەو دەقانەی كە هەڵگری شوناسی رۆمانن و بوون بەستایل و تەكنیكی نووسین، بەپێی هەڵسەنگاندنی نوێ و تیۆری ئەدەبی، خەمێكی دیكەی هەڵگرتووە كە جودایە لەو خەمەی دایستۆفیسكی و سێرڤانتس و تۆڵستۆی و تادەگاتە ماركیز، بۆچی؟، چونكە بەپێی تێگەیشتنی (ماڵكام برادبری) كە رەخنەگری رۆمانە، پێی وایە جیهانی ئەمڕۆ بەهەموو موفرەدەكانییەوە ستایلی ژیانی گۆڕی، ئەوەی تاكو دوێنێ بەوڵاخ و عارەبانە و ماشینی خاو پێویستییەكانی ژیانی پێ بەڕێدەخرا، ئەمڕۆ هەموو كەس خاوەنی ماشینە و ماشینی زۆر تیژتێپەڕ هەیە شەمەنەفەر و فڕۆكە هەیە و زەمینەی گەشت فراوانترە لەسەدەكانی رابردوو، كەرەستەكانی وەكو تەلیفۆن و تەلەفزیۆن و ریكۆرد هەموو بە ئامێرێك دەكرێت كە خوێندەوار و نەخوێندەوار هەیانە و دەتوانن رۆژنامەنووس بن و دەرهێنەری كورتە فیلمی ژیانی خۆیان بن و یادەوەرییەكانی خۆیان بەئاسانی تۆمار بكەن، ئەمە بۆ نووسەری نوێ و بەناونیشانی رۆماننووس ئاسانترە، چونكە خۆی خاوەن تایپ و خاوەن بڕیار و خاوەن پوڵ و چاپخانەیە، هەر خۆشی خاوەنی دابەشكردنی كاڵاكەیەتی.
ژینگە هۆكارێكی دیكەی درووستكردنی كارێكتەرە، بەدەستهێنانی زانیاری ئاسانترە لەجاران، ئەمانە هەموو حاڵەتی سایكۆلۆژی ئینسانی ئەم سەردەمەن كە لەگەڵ ئینسانی رابردوو جودا كردۆتەوە. بۆیە رۆماننوس ناتوانێ راسكۆلینكۆف و ئیمیل ستیكلیز ی هێرمان هیسە و زۆربا یەكی تر بخوڵقێنێ. كەواتە ئاسان نییە رۆماننوسی بتوانێ خوێنەری ئێستا رازی بكات.
ئەوەی كە خەڵكێكی زۆر بەلای رۆماندا رادەكێشێت، ئەوەیە كە رۆمان ئەو ژانرەیە كە سەبكێكی دیاریكراوی نییە، لەراستیدا، رۆمان پێویستی بەدژوارترین سەبكە، شێوازێك كە بەتەواوەتی خۆی دەكاتە پەیڕەوی بابەت، هەر لەبەر ئەمەشە دەتوانین بیر لەنووسەرێك بكەینەوە كە هەریەك لە رۆمانەكانی بەسەبكێكی جیاواز دەنووسێت». لەسەرەتای هەزارەی سێهەمەوە شێوە نووسینێك پەیدابوو لەنێو ئەدەبیات و بەتایبەتیش بەناو رەخنەی ئەدەبی، گوایە زمانی بونیادگەراكانە و نووسینەكانیان بەتەواوی رەنگیدابۆوە لەسەر نووسەری نوێ و ببوو بە جۆرە نەخۆشییەكی نووسین كە گوایە پڕ لەمەعریفەی نوێ یە، بەڵام ستایلەكە تەمەنی كورت بوو، چونكە هەم پراكتیك نەدەكرا بەسەر دەقی كوردییەوە، هەم نەیانتوانی هیچی نوێ لەبارەی دەق و ئەدەبی كلاسیكی كوردی بدركێنن و مۆركی فكری كوردی وەربگرێت، وەكو بونیاد و زمانی گەشەسەندووی كوردی، لەحاڵێكدا بیرمەندێكی وەكو (میخاییل باختین) خۆی ئەم جۆرە زمانە رەتدەكاتەوە بۆ قسەكردن لەسەر ئەدەب» باختین بانگەشەی ئەوە دەكات كە (فێردیناند دی سۆسێر) جۆرەكانی قسەی فەرامۆش كردووە.
لەهەموو ئەمانە گرینگتر ئەوەیە كە قسەیەك هەیە دەڵێ « رۆمان لە چاپخانە لەدایك بووە و سوودەكەشی هەر بۆ چاپخانەیە». سۆسیۆلۆژیە ئابورییەكان پێیانوایە پەیوەندی بازاڕ بە دانەرەوە، پەیوەندی بەو جۆرە خوێنەرەوە هەیە كە كەمتر بیر دەكەنەوە لەگەڵ خوێنەری فكر، یان سیاسەت یان یاسا و زانست، هەر ئەم تێگەیشتنەشە كە بازاڕی بۆ نووسەر و خوێنەر درووست كردووە و هەرچی زیاتر نووسەرەكان بەلای ژانری رۆمانەوە بچن، بەو پێیەی نەرۆماننووس كۆنتاكتی بە خوێنەرەوە هەیە و نە خوێنەریش دەتوانێ نووسەر ببینێ و لەسەر دیمەنێك یان هەڵەیەكی مێژوویی یان هەر كێشەیەك نووسەر دادگایی بكات، مەگەر خوێنەری دەق یان رەخنەگر بێت و دەقەكە دادگایی بكات، یان ئاشكرای بكات وەرگیراوە لەدەقێكی تر یان هەر شتێكی تربێت، بۆ ئەمەش خوێنەری رۆمان ناتوانێ رەخنەی ئەدەبی بخوێنێتەوە و ئیدی نەبێتە كڕیاری كاڵایەكی بێ كەڵك لەبازاڕی وەهمی، ئەمە هۆكارێكی دیكەیە كە رۆماننووسی بێ ناونیشان و بێ زانیاری و بێ مەعریفەی درووستكردوە.
ئەو شەپۆلە بەناو نووسەرەی كە ئێستا رێگەیان پێدراوە رۆماننوس بنووسن و بونە بەواقیعێكی ناجور بەسەر ئەدەب و بەسەر خوێنەرەوە، بەشی زۆریان لەكارگەی سیاسەتەوە هاتوون و كەرەگیانە مێژووی نەنووسراو بشوێنن، گەرەكیانە خوێنەر دوور بخەنەوە لەمەعریفە و لەخەیاڵ و لەدوونیا بینی، ئەمە جگەلەوەی كە كەڵكیان لەو كەلێنە وەرگرتووە كە هیچ سانسۆرێكی فكری و مەعریفی نییە لەمەیدانەكە، هەروەها ناكەونە نێو بازنەی رۆشنبیرییەوە تاكو خوێندنەوەیان بۆ بكرێت و سنوورێك بۆ ئەو فەوزا خوڵقاوە دابنێن، بۆیە هەر گروپ و دەسەتەیەكی شارەكان، بازنەیەكی بچووكیان درووستكردووە و زەمینەیان بۆخۆیان سازكردووە تاكو بەبێ سانسۆر بنووسن و بڵاوبكەنەوە و خوێنەری كەم مەعریفەش قەناعەت بكات كە ئەمانە دەقی نوێن.
ئەم شەپۆلە رۆماننوسەی كە لەسەر ئەركی خۆیان كتێب چاپ دەكەن و هیچ دەستگایەكی چاپەمەنی دانیان پێدانانێن و بەفەرمی وەكوو نووسەر نەناسراون، هەموو هەوڵێك دەدەن وەكو نووسەر و ئەدیب دەركەون، لەكاتێكدا شارەزاییان لە مەرجەكانی نووسین و ئەركی نووسین و هەدەفی نووسین نییە، ناتوانن چیرۆكێك بنووسن و دەقێك لەگەڵ دەقێكی دیكەدا جودا بكەنەوە، كەمترین زانیارییان هەیە لەسەر مێژوو، زۆربەیان بەخەیاڵی نۆستالیژیاوە دەنووسن كە نازانن نووسینەوەی نۆستالیژیا قورسترین ئەركی ئەم ژانرەیە، چونكە ناكرێ نووسەر وەكو خۆی ناوی كارێكتەرە و رووداوەكان و خودی بابەتەكە و شوێن و كاتەكەی بهێنێ، لەسەریەتی بیكات بەخەیاڵ و لەزەینی خوێنەر تۆماری بكات، لەكاتێكدا نووسینی رۆمان بەر لەهەر شتێك خەیاڵە، بەڵام ئەم شەپۆلەی ئێستا گرێی بەنووسەر بوون و بەخاوەن كتێب بوونیان هەیە، بەبێ خود سانسۆری خەیاڵ و فكری نووسەری دیكەش وەردەگرن و دەستكارییەكی چینینەوەی دەكەن و دەیكەن بەموڵكی خۆیان، بۆیە بوون بە بەشێك لەم شەپۆلە درووستكراوەی ئەدەب. سەرەنجام ئەوەمان بۆ دەردەكەوێت كە ئەم شەپۆلە لەرۆمانووس، دابەش دەبن بەسەر چەند گروپێك، گروپی یەكەم ئەوانەن هاندراون بەو ئاستە نزمە، هەم ئەدەب بێ ئەرزش بكەن، هەمیش شەرعیەت بەئازادی نووسین بدەن. گروپی دووهەم ئەوانەن كە لەرێگەی لۆكاڵییەوە دۆخەكەیان لێبۆتە واقیع و خۆیان لێبووە بەنووسەر و ئەدیب، گروپی سێهەم ئەوانەن كە دژی خوێنەری بەرپرسیارن، ئەو خوێنەرەی كە بەمانای خوێنەر بەوردی تەماشای دەكات.
سوود لەم سەرچاوانە وەرگیراوە
1 : امبیرتو ایكو. التاۆیل بین سیمیائیات و التفكیكیە. ترجمە و تقدیم. سعید بنكراه. دار المركز الپقافی العربی. بیروت. 2004. ص147
2: عەلی عوسمان یاقوب. رۆمان ژانری تەكنیكە جوانەكان و رەگەزە فرە رەهەندەكان. دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم. 2019. ل294
3: فولفغانغ ایزو. افاق نقد استجابە القاری‌و. ترجمە. احمد بوحسن. الپقافە الاجنبیە. العدد الاول. 1994
4: ئۆرهان پامۆك. رۆماننوسی سادە و رۆمانووسی بیركەرەوە. وەرگێڕانی. بەكر شوانی. ناوەندی رۆشنبیری و هونەری ئەندێشە. 2016. ل35
5: بول ویست. الروایە الحدیپە. ترجمە. عبدالواحد محمد. منشورات وزارت الپقافە والاعلام. سنە 1981.
6: جیریمی هولون. مدخل لدراسە الروایە. ترجمە. غازی درویش عگیە. دار الشۆن الپقافیە العامە. 1996.
7: ئەلبێر كامۆ. یاداشتەكان. وەرگێڕانی بۆ كوردی. پێشڕەو حسێن. دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم. ساڵی.2014. ل126.
