بەکورتی28: قەرزاری ڕەوشتیی.. و پابەندبوونە ڕەوشتییەکان لە داڕماندان.. ئازاد حەمە

لەبەرئەوەی پرسیاری قەرزاری ڕەوشتیی Moral Debt قورسایی خۆی هەیە و قەرزێکی مرۆیی دژواریشە بیرکردنەوە لە قەرزە ڕەوشتیەکانمان لەسەر خۆمان و لەسەر ئەوانی دیکە شایانی بیرلێکردنەوەیەکی بەردەوامی ووردە. گومانی ناوێت مرۆڤ تاکە بوونەوەرە هەست بەم جۆرە قەرزە لەبەردەم یەکتر یان یەزدان دا دەکات.وەکیتریش، هەستی قەرزاری ڕەوشتیی هەستێکی دیکە بەدوای خۆیدادێنێت، کە پابەندبوونە ڕەوشتییەکانە بە دانەوەی قەرزەکان؛ ئەمەیان لە هەنووکەدا لەبەردەم کێشەیەکی گەورەی ئاکارییدایە.
قەرزی ڕەوشتیی نە بە هەمووکەسێک دەدرێتەوە و نە هەمووان لە ماهیەتی قەرزاریی رەوشتیی حاڵیین. یەکلاییکردنەوەی قەرزە ڕەوشتییەکان داوای ڕەوشتییانە ڕەفتارکردنمان لێدەکەن. ئەمە لەکاتێکدا،کە قەرزاریە ڕەوشتییەکانی مرۆڤی ئەم چاخە لە زیادبووندایە؛ بەرامبەر بەوە ڕێژەی نابینایی ڕەوشتییش لە کۆمەلگە گەندەڵسالارەکان لە گەشەکردنی بێوچاندایە.
قەرزاری ڕەوشتیی چییە؟چۆن دەدرێتەوە؟ قەرزاری ڕەوشتیی و پابەندبوونی ڕەوشتیی هاوشانی یەک نیین؟ جیاوازیی چییە لەنێوان قەرزاریی ڕەوشتیی و قەرزاری ئابووریی؟چۆن هەستی قەرزاری ڕەوشتیی دروستدەبێت؟چۆن قەرزاری ڕەوشتیی قوربانییەکان بدەینەوە(قوربانیانی جینۆسایدەکان، قوربانیانی جەنگ، کۆلۆنیالیزم، هەژاریی و بێدادیی، دانەوەی مافی هەڵهاتووە غەدرلێکراوەکان، ئەو پەناهەندانەی بەدەم ڕێگاوە مردن … و)؟
قەرزاری ڕەوشتیی چییە؟ قەرزاری ڕەوشتی ئارەزوومەندییەکی مرۆییە بەرامبەر بە ئەویتر، هەستکردنە بەدانەوەی قەرزێک، ئەرکێک، یان ئەنجامدانی بەرپرسیارییەتێکی ڕەوشتی. ئەلبەتە بەدانەوەی ئەو قەرزە مرۆڤ دەکارێت بەشداریێ گەورە لە ئەنجامدانی کردارە ڕەوشتیەکانیشدا بکات. ئەڵبەتە ئەم کردارە لە کەسێکەوە بۆ ئەویتر و لە دۆزێکی کۆمەلایەتی و شارستانیەوە بۆ ئەویتر جیایە.
سەرەڕای ئەوە،هەچ کەسەو خۆی قەرزاری ڕەوشتیی خۆی دەداتەوە. چونکە قەرزاری ڕەوشتیی قەرزاری نێوان مرۆڤەکان و قەرزاری نێوان مرۆڤ و یەزدانە. بەواتەیەکی دیکە،دانەوەی قەرزە ڕەوشتییەکان کارێکی ئاسان نییە.ئەوەتا لە تێگەیشتنە ئایینییەکاندا قەرزاری ڕەوشتیی بریتییە”لە نیشاندانی سۆز و ڕێزگرتن، پێشخستنی دادپەروەری و ڕێزگرتن لە پەیوەندییە مرۆییەکان” و “پابەندبوونیش بە گەڕاندنەوەی ئەو باشە و خزمەتگوزارییانەی وەرگیراون”. کەواتە باشە وەرگیراوەکان دەبێت بدرێنەوە. کێ باشەی وەرنەگرتووە؟ هەموو لە شوێنێک لە شوێنەکان قەرزاریی باشەکانیین.
دەکرێت ئەوەش باسکەین، کە خودی قەرزاری ڕەوشتیی دەشێت زۆر فۆڕمی مرۆیی وەرگرێت، لەوانە: هەست بەشەرمکردن لە ئاست کەسێک سەبارەت بە شتێک، کە روویداوە، بۆنموونە سەرەخۆشیت لە هاوڕێیەکت نەکردووە بەبۆنەی کۆچی داکییەوە. ئەمە بۆی هەیە هەستێک لەگەڵ خۆید بێنێت، کە دەکرێت ناونرێت هەستی قەرزاری ڕەوشتیی.
ئەڵبەتە نموونە لەسەر هەستکردن بە قەرزاریی ڕەوشتیی زۆرە: ئەو کاتەی جولەکەکان قەتلوعامدەکران یان ئەو دەمەی کورد بە زیندووی زیندەبەچال و کیمیاباران دەکرا دەبایە نەتەوە و هاوئاین و هاوڕەگەزەکانی جولەکە و کورد لەڕووی ڕەووشتیەوە بەرپرسیاری ڕەوشتی خۆیانیان دەستەبەجێ دەستنیشان بکردبایە،بەلام ئەمەنەکرا و بگرە هەنگاوی ڕەوشتی چەوتیش لەوبارەیەوە نرا. یان قەرزاری ڕەوشتیی بەرامبەر بە ژینگە، ئاژەڵ، هەژار و پەککەوتە و…. .
دەخوازین ئەوەش بڵێێن، کە سەرنج خستنەسەر گۆڕینی دید و ڕەفتاری ڕەوشتیی لە کۆمەلگە کارکردنیدەوێت. لەوبارەیەوە دێینە سەر خاڵێکی سەرەکی، ئەوەش ئەوەیە، کە دانەوەی قەرزەکان پەیوەندی بە جێبەجێکردنی بەڵێنەکانەوە هەیە. ئەمەش لەبەرئەوەی دانەوەی قەرزە ڕەوشتییەکان لەخودی خۆیدا وابەستەیە بە پابەندبوونێکەوە.
گرنگە لەوە بەئاگابیین، کە زۆرجار دادوەرییەکانی ئێمە بەسەر تاوانباریی و بێ تاوانیی کەسێک دیوی تەنها ڕەوشتیی لەخۆناگرێت، دیوی یاساییش لەخۆدەگرێت. یاسا و ڕەوشت، کە پێکەوە کاردەکەن زۆرێک ڕێسا دەگۆڕن، کە ئایینیش هاتەنێوانیانەوە پێکەوەکارکردنەکەی یاسا و ڕەوشت ئاقاری دیکە وەردەگرێت.
وێڕای ئەوەی گوترا، ئاماژە بۆ ئەو باسەش دەکەین، کە قەرزاری ڕەوشتیی لە کۆمەڵگە گەندەڵەکان، کە بێباکە بەرامبەربە پێکاوەکارکردنی یاسا و ڕەوشت، ڕۆژانە دەبینیین ئەم لایەنە بۆ ڕوناکبیرانی کۆمەڵگەی ناوبراو بابەتی لێکدانەوەی وورد و قوڵ نیین. هاوکات ئەوەش دەبینیین،کە دۆزی ژیانی کەسەکانیش لەو کۆمەڵگانە بەجۆرێک فۆڕمی وەرگرتووە، کە قەرزاری ڕەوشتیی((بەرامبەر بە یەک و بە ئەویتر، بەرامبەر بە سرووشت و دەوروبەر، بەرامبەر بە دیاردەی هەژاریی، پەلاماردانی ژن، زەبربەکاربردن لەتەک منال، شێواندی ژینگە، لەباربردنی ستاتۆسی ئازادی)) بۆ نێوەندی ئەکادێمی و روناکبیریی لەیەک کاتدا جێیباس و ئاوڕدانەوە نیین.
لێرەدا گرنگە سەرنجبخەینەسەر ئەو لایەنەش، کە هەڵەی ڕەوشتی لە کۆمەلگەی گەندەڵی کوردیدا ڕۆژانە لە زیادبووندایە و بەشێکی زۆریش لەو هەڵانە بڕیار و تێگەیشتنی سیاسیی دروستکەرین. سیاسیەکانی کۆمەلگەی گەندەڵ، کە دووچاری نابینای ڕەوشتیی بوونە خۆیان لەو پابەندییە ڕەوشتییانە بەدووردەگرن کە دەکەوێتە ئەستۆیان.
کۆتا تێگەیشتنمان لەبارەی قەرزاری ڕەوشتییەوە ئەوەیە، کە پابەندبوونە ڕەوشتییەکان Ethical Obligations، کە هاوشانی قەرزە ڕەوشتییەکانن شایانی تێرامان و گفتوگۆن. ئەو وانانەی لە پابەندبوونە ڕەوشتییەکانەوە فێریدەبیین ئەوەمان پێدەڵێن، کە ئێمە قەرزاری نەوەکانی داهاتووین؛ داهاتووی مرۆڤەکان ئەرکێکی ڕەوشتییانەی مرۆڤەکانی هەنووکەن. مخابن بۆ تاکەکانی کۆمەڵگەی کوردیی لەئێستادا ئەم هاوکێشەیە بەمجۆرە نییە. نەوەی ئێستا نە هەقی بەسەر نەوەی پێشووەوە هەیە نەش خەمی نەوەی داهاتوودەخوات و هیچیشی بۆخۆی نەکردووە.
لێرەوە لێدەگەڕێین فەلسەفەی ڕەوشت قسە خۆیبکات. ئەوەتا پۆل ڕیکۆر Paul Ricœur،پێیوایە ئێمە قەرزاری مردووەکانیین و پابەندییشین بەرامبەربەوەی لەپێناوی ئێمەدا چەشتوویانە، لەهەمانکاتدا باوەڕێکی زۆریشمان بەو دیتنە ڕەوشتیەی فەیلەسوفی دانیمارکی پێتەر کێمپ Peter Kemp هەیە،کە پشتگیری لە دیتنەکەی ریکۆر دەکات و لەڕووی ڕەوشتیشەوە بەرەو ئاڕاستەیەکی بالاتری دەبات کاتێک بۆئەوەدەچێت،کە””ئێمە تەنها قەرزاری مردووەکان نیین، قەرزاری ئەوانەشین لەگەلیاندا دەژین””. بۆیە””وانەکانی مێژوو پێویستە فێری ئەوەمان بکەن، کە چۆن قەرزبدەینەوە””.

ئازاد حەمە
پرۆفیسۆر لە فەلسەفە لە زانکۆی سلێمانی

Azad Hama

دکتۆر ئازاد حەمە وانەبێژ بە بڕوانامەی دکتۆرا لە فەلسەفە( فەلسەفەی کۆمەڵایەتی و فەلسەفەی مێژوویی)، وانەوتنەوە لە قوتابخانەی پەروەردەی بنەڕەتی لە زانکۆی سلێمانی.