ئایا جەماوەر بیر دەکاتەوە؟.. وەرگێڕان و ئامادەکردنی لە عەرەبییەوە: گۆران عەبدوڵڵا

جەماوەر لەڕێی عەقڵەوە ناژێت، بەڵکو لە ڕێی ئەفسانەکانەوە دەژی و بە بەکارهێنانی بەڵگە هەڵناسووڕێت، بەڵکو بە هەست و سۆز دەجوڵێتەوە. بەم وشانە، گۆستاڤ لەبۆن – Gustave Le Bon- مەشخەڵێکی لە ناو تاریکیدا هەڵکرد بۆ ئاشکراکردنی بوونەوەرێکی ترسناک کە ناوی جەماوەرە.
ئەوانە مرۆڤی سەربەخۆ نین، بەڵکو کۆمەڵێکی تووڕەن کە عەقڵیان لەژێر هەژمونی غەریزە سادەکاندایە و لەڕێی هەست و سۆزەوە حەماس دەیانگرێت. ئەوان گوێ بە بەڵگە نادەن، بەڵکو زۆر زوو بڕوا بە درۆکان دێنن. هەر ئەفسانەیەک دەکەوێتە سەر زمانیان، دەبێتە حەقیقەتێکی خوێناوی کە عەقڵ زەحمەتە سحری ئەو ئەفسانەیە لایان خاڵیبکاتەوە. ئەمە زامێکی کراوەی مرۆڤایەتییە. عەقڵ لە تاکەکەسدا سەرچاوە دەگرێت، بەڵام لە کۆمەڵدا دەمرێت. بۆیە ئەوە فەیلەسووف نییە، بەڵکو ساحیرە کە رابەرایەتی جەماوەرەکە دەکات. دەنگی عەقڵ نا، بەڵکو دەنگی دەهۆڵەکان دەبیستن.

بەم شێوەیە لۆبۆن تێگەیشت کە مێژوو بە بەڵگە نەنووسراوە، بەڵکو بە سروودەکان و ئاڵاکان نووسراوە. جەماوەرەکان بەرەو روناکی نا، بەڵکو بەرەو سووتاندن بەرێدەکرێن، کەچی وا دەزانن ئەو هەراو هۆریاو شاتە شاتە ئەستێرەی رزگاریکەریانە.
کاتێک لە قوڵایی ئەوەی گۆستاڤ لەبۆن ئاشکرای کردووە تێدەگەین، کە چۆن جەماوەرەکان گوێ بە عەقڵ نادەن، جگە لەوەی وەک کەسێکی برسی چۆن گوێ بە وانەیەک دەدات کە سەبارەت بە خواردنە، بە دیدێکی لێڵ و دڵێک کە بۆ شتێکی تر هاوار دەکات. ئەوانە پێویستیان بە سەرخۆشییە، نەک بە بەڵگە، بە نیشانەیەکی درەوشاوە، نەک بە حەقیقەتێکی کاڵ. بەم شێوەیە ئەفسانەکان دروست دەبن، وەک ئەفیونێکی کۆمەڵایەتی بە ژەمەکانی جۆش و خرۆشەوە دەدرێتە ئەوان و ئەوانیش وەک کەسێکی تینوو کە ئاوی پیس دەخواتەوە، بەبێ گوێدانە پیسییەکەی کە لە خوێنەکانیاندا دەگەڕێت، دەیخۆنەوە.

لۆژیک لە دەستی جەماوەردا وەک کاغەزێک وایە لە بەرامبەر ئاگرێک دەسووتێت و دەبێتە خۆڵەمێش. بۆیە جەماوەرەکان هەرگیز بە وتارێکی عەقڵانی نەبراونەتە مەیدانەکان، بەڵکو بە وتارێکی سەرگەردان کە سروشتی سادەکان دەهەژێنێت. حەقیقەت لە لای ئەوان بە پێوەری بەڵگە ناپێورێت، بەڵکو بە تواناییەتی ئەو کەسەی کە دەتوانێت ئەوان لە هەست و سۆزدا نقووم بکات.
جەماوەرەکان بەدوای بەڵگەوە نین، بەڵکو بەدوای ئەفسانەیەکەوەن کە مانایەکی کوێرانەیان پێدەبەخشێت. هەرچی ئەوان دەیانەوێت، چیرۆکێکە کە خوێنیان دەهەژێنێت، دروشمێک کە وەک بتێکی نوێ بەرز دەکرێتەوە، درۆیەک کە دووبارە دەبێتەوە تا دەبێتە دینێک. عەقڵ لە لای ئەوان غەریبێکی دەرکراوەو بەردباران دەکرێت ئەگەر واز لە رووتکردنەوەیان نەهێنێت.
بۆیە گۆستاڤ لەبۆن وتی: جەماوەرەکان هەر بۆخۆیان بتەکانیان دروست دەکەن و دەیپەرستن، بەڵام پەرستنێک تا مردن.
ئەوەی تراژیدیای مرۆڤە لە کۆمەڵدا. حەقیقەتە کەهیچ مانایەکی نییە ئەگەر بە خوێنی هەست و سۆز نەخوڵقێنرابێت. فەیلەسووف بەڵگەکانی لە زەوییەکی وشک و بێبەر دەچێنێت، بەڵام دەستەمۆکار ئەفسانەکەی بەرەو ئاسمان هەڵدەدات، کە دەبێتە ئاگرێک و لە سینەیاندا دەگەڕێت. بەم شێوەیە مرۆڤەکان بەرەو سەربڕین بەرێدەکرێن، لەوکاتەی پێیانوایە بەرەو بەهەشت دەڕۆن.
ئەوە ئارگیومەنتەکانین کە ئاراستەکان دەستنیشان دەکەن، بەڵکو زەبری لێدانی دەهۆڵەکانە، ئاڵاکانە کە بە خوێنی ئەوان دەشەکێتەوە. جەماوەرەکان وەک منداڵی تووڕەوان کە حەقیقەتیان ناوێت، بەڵکو چیرۆکێک کە سەرسامیان بکات، تەنانەت ئەگەر ژەهراویشبێت. ئەوان بەدوای جادووگەر دەکەون نەوەک فەیلەسووف، چونکە جادوگەر سەرخۆشییان پێدەبەخشێت، بەڵام فەیلەسووف ئاوێنەیەکیان پێدەدات کە حەقیقەتی خۆیانی تێیدا دەبینن.

بۆیە لەبۆن جەختی لەسەر ئەوەکردەوە کە جەماوەرەکان بە لۆژیک رێکناخرێن، بەڵکو بە خەیاڵە رەنگاوەرەنگەکان سەركردایەتی دەکرێن، چونکە عەقڵ لە لای ئەوان هیچ نییە لە بەرامبەر وێنەیەک کە دەگریێت یان دروشمێک کە هاوار دەکات.
ئەگەر ویستت ئەوان کۆنترۆڵ بکەیت، حەقیقەتیان پێشکەش مەکە، بەڵکو ئەفسانەیەک پێشکەش بکە کە خوێنیان دەجمێنێ، وا بکە باوەڕ بکەن کە رزگاری لە پشت ئاڵاکەیە و مردن رێگەیەکە بۆ نەمریی کۆمەڵایەتی. ئەوسا دەبینی چۆن لەدەورت دەئاڵێن و قوربانی دەدەن. ئەمە قەساوەتی حەقیقەتە، کە عەقڵ چەکی تاکەکانە، بەڵام هەست و سۆز سوپای جەماوەرەکانە و هیچ سوپایەک بە عەقڵ شکستی پێناهێنێت.

جەماوەرەکان، نایانەوێت کەسێک بۆیان بیر بکاتەوە، بەڵکو کەسێکیان دەوێت خەون ببینێت بۆیان. بۆیە کاتێک سۆقرات لە مەیدانی ئەسینا وەستا و بەڵگەکانی وەک جوتیارێک چۆن تۆدەچێنێت ئاوای چاند کەچی جەماوەرەکان تەنها رقیان دورییەوە. بەڵگە لە لای ئەوان تاڵ بوو وەک دەرمانێک کە منداڵەکان رەتیان کردووە بیخۆن، بۆیە ئەفسانەیان هەڵبژارد بەرامبەر عەقڵ، هەست و سۆزیان هەڵبژارد بەرامبەر گفتوگۆ. هەر بۆیە پاڵیان پێوەنا بەرەو مەرگ وەک چۆن قوربانییەک بەرەو سەربڕین دەبرێت. کاتێک سۆقرات ژەهرەکەی خواردەوە ئەوان چەپڵەیان لێدا. بەم شێوەیە عەقڵ هەمیشە قابیلی کوشتنە لەلایەن جەماوەرە خەیاڵپەرستەکانەوە. دیمەنی مەرگی سۆقرات رووداوێکی جیا نەبوو لەو یاسایەی کە هەمیشە دووبارەدەبێتەوە، هەر کاتێک دەنگی عەقڵ دەردەکەوێت و بە پێچەوانەی عەقڵی باوی جەماوەر هەنگاو دەنێت هەر زوو بەردباران دەکرێت تا مردن.

جەماوەرەکان ناتوانن ئاوێنەیەک هەڵبگرن کە نەفامیان پێ نیشان بدات، بۆیە بە پێکەنینێکی شێتانەو هاوارێکی کوێرانەوە ئەو ئاوێنەیە دەشکێنن. ئەمە ئەو دڵڕەقییەیە کاتێک لەبۆن دەیدرکێنێت:
بەڵگە دەبرێتە پای سێدارە بەڵام ئەفسانە لەسەر تەختی شاهانە دادەنرێت. ئەنجامەکە ئەوەیە کە مێژوو بە پێنووسی فەیلەسووفەکان نانووسرێتەوە، بەڵکو بە خوێنی ئەوانەی بە ناوی حەقیقەتەوە لە خاچ دەدرێن دەنووسرێتەوە. لە هەر مەلحەمەیەکی گەورەدا، رووی جەماوەرەکان وەک بوونەوەرێکی تووڕە دەردەکەوێت کە قارەمانەکانی لە خوێن دروست دەکات، نەک لە بیرکردنەوە. کاتێک ئەسینا سۆقراتی لەخاچدا، لە هەمان کاتدا ئەفسانەکانی سەبارەت بە شکۆ و خوداکان سەرسامی کردبوو. فەیلەسووفەکەیان نەکوشت چونکە کەسێکی لاوازە، بەڵکو بەهۆکاری ئەوەی بە حەقیقەتەوە رووبەڕووی نەفامیان بووەوە. حەقیقەت هەر لە سەرەتاوە دوژمنی جەماوەرەکان بووە، ئەوان ناتوانن روناکی هەڵبگرن، بەڵکو بەدوای ئاگر دەکەون، تەنانەت ئەگەر بڵێسەی ئاگرەکە ئەوان بکاتە خۆڵەمێش. بەم شێوەیە سەرنوشتی مرۆڤایەتی هەمیشە بە سروودەکان رێگەیان پێدراوە، نە بە بەڵگەکان، بە دەهۆڵەکان، نەوەک بە عەقڵ.
هەموو داستانەکان شایەتن کە چۆن خەڵکەکە شکۆیان داوە بە قارەمانکانی، لە کاتێکدا هیچ بەڵگەیەکیشیان بەدەستەوەنەبووە. جەماوەرەکان پێویستیان بە وێنەیەکی حەماسییە، بە خوێنێک کە دەرژێت، بە نیشانەیەک کە وەک بتێک بەرز دەکرێتەوە بۆ پەرستن وەک ئەوەی مێژوو هەمووی لەلایەن عەقڵی بیرمەندانەوە نەبێت، بەڵکو لەلایەن زامەکانی جەماوەرەکانەوە کە بە ئەفسانەکان دەسووتێن، بەڕێوە دەبرێت.

لە سەدەی بیستەمدا، جەماوەرەکان سەلماندیان کە ئەوەی لەبۆن وتی تەنها تیۆرییەک نەبوو، بەڵکو نەفرەتێکی مێژوویی بوو. ملیۆنان کەس نەکەوتنە دوای عەقڵ، بەڵکو دوای ئەفسانەیەک کەوتن کە جلوبەرگی رزگارییان لەبەرکرابوو. لە چین، کتێبی سووری ماو تسێ تونگ بەڵگەیەکی عەقڵانی نەبوو، بەڵام کرابووە ئینجیلێکی کۆمەڵایەتی نوێ بۆجەماوەرەکان. وەک ئیماندارێک چۆن دوعاکانیان دووبارەو دەبارەدەکەنەوە ئەوسەندەیان دووبارەکردەوە تا لە شۆڕشێکدا غەرق بوون کە منداڵەکانی خۆیانی خوارد.
لە کامبۆدیا، پۆڵ پۆت جەماوەرەکانی بەرەو دۆزەخێکی سەر زەمینی برد بە ناوی ئەفسانەی گەڕانەوە بۆ پاکیزەیی کە تێیدا رۆشنبیران و خوێندکارانی کوشت، چونکە جەماوەرەکان بەڵگەیەکیان بۆ داهاتوویان نەدەویست، بەڵکو هاوارێکیان ویست کە لە بیرکردنەوە ئازادیان بکات. ستەمکارەکان دەسەڵاتیان لەسەر بنەمای تاکڕەوی دروستکرد و جەماوەرەکانیان کردە کائینێک کە وێنەی سەرکردەکەی وەک خودایەکی نوێ بپەرستێت. بەم شێوەیە جەماوەرەکان کڕنۆش بۆ وەهمێک دەبات و لە پێناو ئەفسانەیەکدا بە کوشتدەدرێت، لە کاتێکدا عەقڵ لە ژێر پێیدا دەپلیشێتەوە.

جەماوەرەکانی رۆژهەڵات کەمتر لە هاوتاکانیان لە رۆژئاوا دڕندەتر نەبوون. ئەوان ئاڵا دینی و سیاسییەکانیان وەک بتەکان پەرستووە و هۆشمەندییان وەلاناوە. کاتێک بانگەوازدەکرێن بۆ ناسینەوەی خۆیان و ژیان بە تۆمەتی کفر تەکفیر دەکرێی، بەڵام کاتێک دروشمێک کە سروشتی سادەییان دەهەژێنێت، بەرزی دەکەنەوە بۆ پلەی خودایی.
بەم شێوەیە تراژیدیای سۆقرات بە جلوبەرگێکی نوێ و لەزەمەنێکی تردا دووبارە دەبێتەوە، ئەمجارە دادوەرەکان جیاواز لە دادوەرەکانی ئەسینا مێزەریان لەسەرناوە یان بەجل و بەرگی سەربازییەوە. جەماوەرەکانی رۆژهەڵات بە وتارە حەماسێکان و فەتوا رێکدەخرێن، نەوەک بە بەڵگە. بە هاواری اللە اکبر یان بژی سەرۆک بێسڵکردنەوە بەرەو مەرگ پێشبڕکێدەکەن، چونکە ئەفسانە یەقینێکیان پێدەبەخشێت کە لە بیرکردنەوە ئاسانترە. ئەوان عەقڵ بە دەستی خۆیان دەکوژن و چەپڵە بۆ مەرگی خۆیان لێدەدەن.
ئەمە ئەوەیە کە وشەکانی گۆستاڤ لەبۆن دەکاتە نەفرەتێکی هەتاهەتایی: بەڵگەکان کۆمەڵگە درووستناکەن، بەڵام هەست و سۆز نەتەوەیەکی تەواو لە کوێرەکان دروست دەکات.
دوای ئەوەی بینیمان چۆن تراژیدیای جەماوەرەکان لە رۆژهەڵات و رۆژئاوا دووبارە دەبێتەوە، دەتوانین وشەکانی گۆستاڤ لەبۆن لە رێگەی ئەوەی تیۆریەکانی زانستی کۆمەڵایەتی نیشانیاندا، تێبگەین. جەماوەرەکان کاتێک دروست دەبن، عەقڵی تاکەکەسی خۆیان لەدەست دەدەن و دەبنە بوونەوەرێکی کۆمەڵایەتی کە ئیتر بیرناکەنەوە و هەر مل دەنێن بەرەوپێش. ئەمیڵ دورکهایم – Émile Durkheim- ئەمەی ناو نا “ویژدانی بەکۆمەڵ”، بەڵام ویژدانێکە زیاتر لە تەنێکی نابینا دەچێت کە تاکەکەس لەژێر چەرخەکانی دەکاتە خۆڵەمێش. لێرەدا عەقڵ هەڵدەوەشێتەوە و ئەوەی دەمێنێتەوە رۆحێکی کۆمەڵایەتی سووتێنەرە کە بەڵگە ناناسێت، بەڵکو تەنها هەست و سۆز دەناسێت. ئەمە ئەوەیە کە جەماوەرەکان لە چاوی زانایانی کۆمەڵایەتیدا وەک کۆمەڵێک کە بە وزەیەکی سەرەتایی بارگاوی کراوە دەبینرێت. ئەوان شتەکان هەڵناسەنگێنن بەڵکو پەلاماری دەدەن، حەقیقەت دروست ناکەن، بەڵکو ئەفسانەکان دروست دەکەن کە کۆنترۆڵیان دەکات. فەیلەسووفەکان دەکوژرێن، پێغەمبەرەکان بەدرۆ دەخرێنەوە، کەچی ستەمکارێک دەکرێتە خودا، چونکە جەماوەرەکان هەمیشە ئەفسانە هەڵدەبژێرن و بەڵگە دەخەنە ژێر پێیانەوە.
ئەو ویژدانە کۆمەڵایەتییەی کە دورکهایم وەسفی کرد، هەرگیز رۆحێکی پاک نەبوو، بەڵکو جانەوەرێکی تووڕەیەو لە خوێنی قوربانییەکانی خۆی دەخواتەوە.
لە شۆڕشی فەرەنسیدا، مەقسەڵە ئەنجامی عەقڵ و خەونی فەلسەفە نەبوو کە خەونی بە ئازادیەوە دەبینی، بەڵکو ئەنجامی جەماوەرەکان بوو کە بوونە کۆمەڵێکی تووڕە کە بۆ ئازادی هاوار دەکەن و لە هەمان کاتدا مەیدانەکان لە خوێندا غەرق دەکەن. دروشمەکە لە کتێبەکاندا عەقڵانی بوو، بەڵام لە شەقامەکاندا بووە رێوڕەسمێکی خوێناوی، کە ئەفسانە بەهێزتر بوو لە بەڵگە وە هەست و سۆز دڕندەتر بوو لە هەر عەقڵێک. بەم شێوەیە دیمەنەکان بە درێژایی مێژوو دووبارە دەبنەوە: جەماوەرەکان شتەکان بە پێوەری عەقڵ ناپێون، بەڵکو بە پێوەری سروشتی سادە و خوێن.

پاشاکان نەبراونەتە پای مردن چونکە گەل گفتوگۆی بەڵگەکانیان دەکات، بەڵکو لەبەر ئەوەی جەماوەرەکان پێویستیان بە ئەفسانەیەکی نوێ بووە، قوربانییەکی کۆمەڵایەتی کە خۆیانی پێ پاک بکەنەوە. وەک گۆستاڤ لەبۆن دەڵێ: (حەقیقەت دەسەڵاتی نییە، بەڵکو تەنها ئەفسانە دەسەڵاتی هەیە) بۆیە سەربڕینەکان دەبنە رێوڕەسم و خوێن دەبێتە تەنها وانەیەک کە جەماوەرەکان تێیدەگەن.

زانستی دەروونناسی ئاشکرای دەکات کە جەماوەرەکان بەشێکنین لە هۆشمەندێکان، بەڵکو بەشێکن لە فەناکردنی. کاتێک تاکەکەس لە ناویاندا دەتوێتەوە، ئیرادەی خۆی لەدەستدەدات، وەک ئەسیرێک وایە کە چەکەکەی دەداتە دەست نەیارەکانی.
فرۆید لە زانستی دەروونناسی جەماوەرەکاندا دەڵێ: (کاتێک تاکەکەس دەچێتە ناو کۆمەڵ، لە ئاستی هۆشمەندی خۆی دادەبەزێنێت بۆ پلەیەکی سەرەتایی، کە زیاتر ئامادەیە بۆ گوێڕایەڵی و زیاتر خۆدەداتە دەست خەیاڵ.) بەم شێوەیە جەماوەرەکان دەبنە بوونەوەرێکی یەکگرتوو کە هیچ هۆشمەندییەکی نییە جگە لە سروشتی سادە و هیچ ئاسۆیەکی نییە جگە لە بەیەکداهاتن. ئەوەی هاوکێشە دەروونییەکان بە خوێنێکی ساردەوە دەیخەنە روو، لە راستیدا تراژیدیایەکی خوێناویە: جەماوەرەکان هۆشمەندێکی چەند لایەنە نییە، بەڵکو عەقڵێکی یەک لایەنەیە، عەقڵێک کە لە بیرکردنەوەیەکی ئازاد بێبەش کراوە، بۆ ئەوەی ببێتە هاوار بۆ خوداکان.
لەم چوارچێوەیەدا، بەڵگە شوێنێک نادۆزێتەوە بۆ خۆی، چونکە پێویستی بە عەقڵە جیاوازەکانە، بەڵام جەماوەرەکان هەموو عەقڵە تاکەکەسییەکان لە مەنجەڵێکدا دەکوڵێنێت. ئەمە ئەوەیە کە گۆستاڤ لەبۆن جەختی لەسەر کردەوە کە حەقیقەت لای جەماوەرەکان هیچ دەسەڵاتێکی نییە، بەڵکو تەنها ئەفسانە دەسەڵاتی هەیە، چونکە ئەوە غەریزە سروشتیە سادەکەیەتی.
ئەگەر بە چاوی زانستی دەروونناسی سەیر کەین، دەبینین کاتێک تاکەکەس لە ناو کۆمەڵدا ون دەبێت و ئاگادارە لە ونبوونەکەی خۆی، لە ناو جەماوەرەکەدا دەتوێتەوە، عەقڵی خۆی لەدەست دەدات، دەڵێی کەسایەتییەکەی خۆی کوشتووە تاکو داگیرکەرێکی تری سەیر و نامۆتر، سەرەتاییتر و توندوتیژتر لە ناخیدا لەدایک ببێت. بۆ ئەوەی بوونەوەرێکی تر لە ناویدا لەدایک ببێت، بوونەوەرێک کە سەیرترە، سەرەتاییترە و توندوتیژترە. مێگەل وەک نەخۆشێک دەبینێت، قسە دەکات و دەجوڵێت، بەڵام بەبێ هۆشی تاکەکەسی، بەبێ ویژدان، بەبێ بەرپرسیارێتی. لێرەدا مەیدانەکان دەبنە نەخۆشخانەیەکی کراوە بۆ شێتی، بەڵام بەبێ دکتۆر و بەبێ چارەسەر.

ژان جاک ڕۆسۆ لە کتێبی (گرێبەستی کۆمەڵایەتی)دا نووسیویەتی: “مرۆڤ بە ئازادی لەدایک دەبێت، لەگەڵ ئەوەشدا لە هەموو شوێنێک بە زنجیر بەستراوەتەوە”. ئەو زنجیرانە تەنیا هی ستەمکاران نییە، بەڵکو هی جەماوەر خۆیەتی. کاتێک تاک تەسلیمی ئەوان دەبێت، خۆبەخشانە ئازادی خۆی لەدەست دەدات و دەبێتە کۆیلەی دەنگی قەرەباڵغی.. ئازادی لە لای روسۆ لەژێرپێی هەڵچون و سۆزدا دەنێژرێت، چونکە جەماوەرەکە تاکەکەس دەکاتە سێبەرێکی بەبێ روخسار.

سۆرن کیرکگارد- Søren Kierkegaard- لە کتێبەکەیدا “نەخۆشی تا مردن” بە پێداگرییەوە نووسیتی: “قەرەباڵغی فشەیە.” لێرەدا ئاشکرا دەبێت کە جەماوەرەکان تەنها مەترسییەکی سیاسی نین، بەڵکو کەمئەندامییەکی بوونییە. درۆ کاتێک لە هەزاران دەمەوە بەرز دەبێتەوە و دووبارە دەبێتەوە، کۆمەڵ کاتێک ئەفسانەکان دووبارەدەکاتەوە، بەم شێوەیە درۆ زیاتر لە خودی حەقیقەت دەبێتە واقیعی و عەقڵ دەبێتە دەنگێکی تەنیا لە ناو هاواری کۆمەڵێک کە تەنها خەیاڵ دەناسێت. ئەمە لۆژیکی لۆبۆنە: قەرەباڵغێکە خۆی بە هۆشمەندی راست ناکاتەوە، بەڵکو بە هەر هاوارێکی نوێ گیرۆدەی نەخۆشی زیاتر دەبێت.

ئەفڵاتون لە کتێبەکەیدا “کۆمار” یەکێک بوو لە یەکەم کەسەکان کە لە مەترسی جەماوەرەکان تێگەیشت، کاتێک وتی: “دیموکراسی بە ستەمی جەماوەرەکان کۆتایی دێت.” بە لای ئەوەوە، کاتێک دەسەڵات بدرێتە خەڵکی گشتی، کەشتییەکە نە بە دەستی عەقڵانییەکان، بەڵکو بە دەستی کەشتیوانە سەرخۆشەکان بەڕێوە دەبرێت کە بەرزتر لە دەنگی کاپتنەکە هاوار دەکەن. جەماوەرەکان لە چاوی ئەفڵاتوندا شەپۆلێکی شێواوە کە بە ئازادی خۆی داپۆشیوە و لە زگی ئەوەوە ستەمکار لەدایک دەبێت، چونکە ئاژاوەگێڕ تەنها ئەو کەسە دەناسێت کە وەڵام بە ئارەزووەکانی دەداتەوە.

ئەلێکسی دوتۆکڤیل – Alexis de Tocqueville- لە کتێبەکەیدا “دیموکراسی لە ئەمریکا” ئاماژەی بە ستەمێکی نوێ کرد کە نە بە دار، بەڵکو لە رێی فشاری زۆرینەوە بەکار دەهێنرێت. نووسیتی: جەماوەرەکان بە دەنگی بێدەنگکردن و رایەکی یەکگرتوو دەسەپێنن کە لە هەر ستەمێکی تاکەکەسی دڕندانەترە. بەم شێوەیە تێدەگەین کە ئەوەی گۆستاڤ لەبۆن نووسیتی دوای چەند سەدەیەک سەلمێنراوە: جەماوەرەکان عەقڵێک نین حەقیقەت دروست بکەن، بەڵکو زریانێکن حەقیقەت هەڵدەلووشن. عەقڵ لە لای ئەوان دەنگێکی تەنیایە کە زریانی هەست و سۆز غەرقی دەکات تا دەمرێت.

تاسیتوس – Tacitus- نووسیتی: “جەماوەرەکان بە خێرایی دەسەڵات دەدەن و بە خێراتر وەریدەگرنەوە، بەبێ هۆکار خۆشتیان دەوێیت و رقیان لێتدەبێتەوە.” ئەو دەیزانی کە جەماوەرەکان نە بە دادپەروەری و نە بە عەقڵ بەڕێوە دەبرێن، بەڵکو بە هەوەسە گۆڕاوەکان کە وەک بایەکی ژەهراویە. ئەمشەو سەرکردەیەک بەرز دەکەنەوە بۆ پلەی خوداکان و سبەی دەیدەنە بەر شەلاق. ئەم گۆڕانە نیشانەی ئازادی نییە، بەڵکو نیشانەی شێتییە. ئەوە بەڵگەیە کە کۆمەڵەکە پەندی لە ئەزمونەکانی تری وەرنەگرتووەو وەک زریانێکی کوێر هەر شتێک لەبەردەمیدا بێت هەڵیدەلوشێت.

حوکمیش لە رۆژهەڵاتدا جیاواز نەبوو. کینکو یوشیدا – Yoshida Kenkō- لە کتێبەکەیدا “تێڕامانەکان لە تەنیاییدا”، نووسیتی: “کەسێک کە لە بەهای ناجێگیری کات تێبگات، دەبێتە سەرۆکی کاتەکە.” ئەگەر لەم حیکمەتەوە خوێندنەوە بۆ جەماوەرەکان بکەین، دەبینین کە ئەوان دوژمنی لە ناوچوونن، بەدوای بتەکاندا دەگەڕێن کە پێیان وایە هەتاهەتاییە، بەڵام کاتێک ئەفسانەیەک دەپەرستن، دەبێتە نەفرەت، کاتێک سوجدەی بۆدەبەن، لێی بێزار دەبن و دەیشکێنن. ئەوان حیکمەتی کاتی رەت دەکەنەوە، بۆیە خۆیان بە خەیاڵەوە دەبەستن، پاشان بە دەستەکانی خۆیان دەیشکێنن وەک منداڵێک کە یارییەکەی دەشکێنێت. بەم شێوەیە پێشبینی گۆستاڤ لەبۆن دەردەکەوێت: جەماوەرەکان لەسەر بەڵگە بڕیار نادەن، بەڵکو لەسەر هەست و سۆز. مێژوو بە دەستی جەماوەرەکان دەنووسرێت کە زیاتر خەیاڵەکانیان دەپەرستن وەک ئەوەی بەدوای حەقیقەتەکانیاندا بگەڕێن. تەواوی مێژوو شانۆیەکە بۆ شێتی جەماوەرەکان، پەڕەکانی نەک بە حبر، بەڵکو بە خوێن نووسراون، نەخشەکانی نەک بە عەقڵ، بەڵکو بە هاوارەکان کێشراون.

سەیری سەدەکان بکە کە بە جەنگەکانی خاچپەرستی سووتان. ملیۆنان کەس نەک بە بەبونی بەڵگە، بەڵکو بە هەڵگرتنی خەیاڵێکی پیرۆز دەرچوون. نە بە عەقڵەکانیان، بەڵکو بە هەست و سۆزێکی کوێرانە جوڵاون و لەدوای خۆیان شارە وێرانەکان و لاشە کوژراوەکانیان جێهێشتووە، لە کاتێکدا وایان دەزانی کە دەرگای بەهەشتیان بۆ دەکرێتەوە.
ئەوەی لە ئەزمونی دوێنێدا ژیا، پارێزراو نییە لە شێتی سبەینێ، بەڵکو دیسانەوە دەگەڕێتەوە بۆ هەمان بازنە. بۆیە توکفیل لە “دیموکراسی لە ئەمریکا”دا نووسیتی: “ستەمی زۆرینە مەترسیدارترە لە ستەمی پاشاکان.” پاشا لەش دەکوژێت، بەڵام جەماوەرەکان روح دەکوژن، چونکە تاکەکەس ناچار دەکەن کە لە ناویاندا بتوێتەوە و عەقڵ دەکەنە تاوانێک کە بە دەرکردن و مردنی سمبۆلی سزا دەدرێت. چونکە جەماوەرەکان بێ یادەوەرین، نا هۆشیارن، هەر وانەیەک کە بە خوێن نووسرابێت، بە هاواری دواتری سڕدەبێتەوە. ئەفسانەیەک کە ئەمشەو دەکوژرێت، سبەینێ بە جلوبەرگێکی نوێ دەگەڕێتەوە. مادام تاکەکەس لە کۆمەڵدا دەتوێتەوە، نەخۆشییەکە دووبارە دەبێتەوە و دەنگی لە زریانی هەست و سۆزەکاندا ون دەبێت. عەقڵ پێویستی بە بێدەنگی هەیە تا مرۆڤ گوێی لێ بگرێت، بەڵام جەماوەرەکان زریانێکن تەنها رێ بە هاوار دەدەن. بەم شێوەیە دەردەکەوێت کە مێژوو هێڵێکی راست نییە بەرەو پێشکەوتن، بەڵکو کەوانەیەکی شکاوەو هەمیشە بەرەو وێرانی دەچەمێتەوە. بەڵگەکان لە ژێر هەژمونی جەماوەردا دەڕووخێن و ئەفسانە لە هەموو گۆڕەپانێکدا وەک شاژنی تاجدار دەمێنێتەوە. ئەمە دڕندەیی ئەو شتەیە کە گوستاڤ لۆ بۆن بینیویەتی: جەماوەر بە عەقڵ داهاتوو نانووسێت، بەڵکو بە هەمان ئەو چەقۆیەی کە ئێستای خۆی دەبڕێت و ڕابردوو دادەتاشێتەوە.

وەرگێڕان و ئامادەکردنی لە عەرەبییەوە: گۆران عەبدوڵڵا

—————–

سەرچاوە: چەناڵی یوتوبی تراجیدیا