میولەر و پشیلە ئەڵمانیا داگیر دەکەن … ئیسماعیل تەنیا
ئەڵمانیا، لەڕووی پێشکەوتنی پیشەسازی وتەکنۆلوژیاوە، یەکێکە لەو پێنج وڵاتە زلهێزەی جیهان، کەوا خەریکە هەموو بازاڕەکانی جیهان کۆنترۆڵ دەکات. لەشەڕی دووەمی جیهانیدا، گورزێکی گەورەی کەمەرشکێنی بەر کەوت، بەڵام لەبەر ئەوەی میللەتەکەی کارکردەو خۆنەویست بوون، توانییان بەزووترین کات هەڵبستنەوەو پێش بکەون. زۆر جاران لەکاتی خوێندنەوەی بابەتی تەرفیهی، یان حەسانەوەی مێشک، شتی سەرنج ڕاکێش و سەیرو سەمەرەت بەرچاو دەکەوێت، کەلای ئەوان ئاسایین و بوونەتە ترادسیۆنی میللەتەکەیان، وەلێ لەوانەیە لای ئێمەی لایدەو میوان، مایەی سەرنج و تێڕامان بن… لەگەڵ ئەمانەشدا شتی هاوبەش زۆرن، بەتایبەتیش لە پەندی پێشینان و مەتەڵ و ئیدیۆم گەلێک، کە لەکاتی کارو خوێندن و هەڵسووکەوتدا، گوێمان لێی دەبێت. هەندێک لەو بۆچوون و روداوو خاسیەتانەی کەلای ئەوان ئاسایین و لای ئێمە، مایەی تێڕامانن، ئەمانەن؛
ـ ژمارە سێزدە:
هەر وەک چۆن لەلای زۆربەی گەلانی دنیا، سێزدە ژمارەیەکی نەویستراو و شوومە، لای ئەڵمانەکانیش، بەهەمان شێوەیە.بۆیە؛ لەشارەکان، لە وێستگە سەرەکییەکانی شەمەندەفەردا،(گلایس) شوێنی سواربوون و دابەزینی ژمارە سێزدە بوونی نییە. لەژمارە دوازدەوە یەکسەر باز دەدرێتە سەر ژمارە چواردە. گەر لە زانکۆکان، ڕۆژی تاقیکردنەوەی خوێندکاران، بکەوێتە ڕۆژی سێزدەی مانگ، ئەوا کاتی تاقیکردنەوەکە بۆ ڕۆژێکی تر دوادەخەن، یان پاش و پێشی پێدەکەن. جگە لەمەش لە هوتێلەکاندا، ژووری ژمارە سێزدە بوونی نییە. ئەم جۆرە باوەڕبوونە لای گەلانی؛ ( یۆنان و تورک و ئێران و ئەفغان و پاکستان و ڕووس و مەکەدۆنیا و هەندێک لە وڵاتانی ئەمریکای لاتین و…..)، بەکەمێک جیاوازییەوە، هەمان بۆچوون و باوەڕ بوون، بەرقەرارە….کەچی لای ئیتالییەکان، ژمارەیەکی زۆر نۆرماڵەو هیچ جیاوازییەکی نییە لەگەڵ ژمارەکانی تر. بەڵام ژمارە حەڤدەیان لا شوومە.بۆیە گەر حەڤدەی مانگ بکەوێتە ڕۆژانی پشوو( شەممەو یەک شەممە)، ئەوا بە دیقەت و ئاگاییەوە، کارەکانیان دەکەن. نەوەک ڕووداوێکی نەخوازراو ڕووبدات. چونکە حەڤدە بە شووم و نەگبەت هێن دەزانن.
ـ (نازناو)، یان (پاشناو):
هەموو تاکێکی ئەڵمانی، پاشناوێکی خانەوادەیی هەیەو لەناو خەڵک و شوێنە فەرمییەکان، پێی دەناسرێتەوە. کەلاو ئێمەش، جاران، لە عەشیرەت و پیشەی بنەماڵەو شوێن و دەڤەری نیشتەجێبوون و…..تاد، خۆی دەبینییەوە.بە گوێرەی داتا فەرمییەکان، کۆمەڵێک (پاشناو)، لەلای ئەڵمانەکاندا، لەڕیزی پێشەوەن،وەکو؛ ( میولەر: ئاشەوان)، (شمیت: ئاسنگەر)، (شنایدەر: بەرگدروو)، (فیشەر: ماسیگر)، (ڤێبەر: جۆڵا). کە هەموو ئەم پاشناوانە، لە پیشەی بنەماڵەکانەوە بۆ نەوەکانیان، ماونەتەوە. لەکۆی نزیکەی شەست ملیۆن ئەڵمانی؛ ( حەفت سەد هەزار کەس، پاشناوی میولەر، پێنج سەدو هەژدە هەزار کەس شمیت ، سێ سەدو سێزدە هەزار کەس شنایدەر، دوو سەدو شەست و حەفت هەزار کەس فیشەر، دوو سەدو سی و چوار هەزار کەس ڤێبەر )یان هەڵگرتووەو پێیەوە دەناسرێنەوە.
ـ خەوتن:
ژمارەی دانیشتوانی ئەڵمانیا، نزیکەی (٨١ـ٨٢) ملیۆن کەسە. بۆ مەسەلەی خەوتن، ڕێژەی ئەوانە وەرگیراوە کە تەمەنیان لە سەرووی هەژدە ساڵییەو دەبێت کار بکەن، یان کارێکیان هەبێت. هەر یەکێک، تێکڕا (معەدەل) ڕۆژانەهەشت کاتژمێرو بیستودوو خولەک دەخەوێت. سێ کاتژمێرو چوار خولەک کار دەکات. شەش خولەک بە پاککردنەوەی ئۆتۆمبیلەکەی خەریک دەبێت. لە خوێندنەوەو تێگەیشتن لەم رێژانە، دەبێت ئەوە لەبەرچاو بگیرێت کە ؛ ئەوانەی کار دەکەن؛ لە ساڵێکدا بیستو یەک ڕۆژ مافی مۆڵەت وەرگرتنیان هەیە. لە هەفتەیەکیشدا پێنج ڕۆژ، واتە چل کاتژمێر،کار دەکەن… چەندین موناسەبەو بۆنەی نیشتیمانی و ئایینیش هەیە و دەکەونە ڕۆژانی کار کردنەوەو دەبنە پشوو و کاریان تێدا ناکرێت. جگە لەوەش چەند ملیۆنێکیش هیچ کارێکیان نییە. بۆ دیاریکردنی ئەم ڕێژەیە، هەموویان لەبەرچاو گیراون. مەسەلەی خەوتنیش لە تاکێک بۆ تاکێکی تر دەگۆڕێت. بۆ نموونە؛ لە خوێندنەوەی بیۆگرافییای (ئەلبێرت ئەنشتاین) و (ناپلیۆن پۆناپێرت)دا، ئەوەمان بۆ دەردەکەوێت کە ؛ یەکەمیان لە ماوەی بیستو چوار کاتژمێردا، چواردە کاتژێر خەوتووە. دووەمیشیان تەنها چوار کاتژێر خەوتووە. هەر تاکێکیش بە هۆی جۆراو جۆرەوە، لە هەفتەیەکدا، سێ جار تووشی خەوزڕان، دێت.
ـ ڕاگرتن و بەخێوکردنی ئاژەڵ و تەیروتاڵ:
لەبەر ئەوەی زۆربەی زۆری ئەڵمانەکان لە ئێستادا، لە خێزانی بچووک بچووک پێکهاتوون، یان زۆریان بە تەنیا دەژین، بۆ فەرامۆشی و ئاوەدانی، لەماڵەوە ئاژەڵێکی ماڵی، یان تەیروتاڵ، بەخێودەکەن. زۆر جارانیش بەهۆی خۆشەویستییان بۆیان، ئەم کارە دەکەن. ژمارەکان ئەوە دەردەخەن کە؛ خۆشەویسترین ئاژەڵی ماڵی لای ئەڵمانەکان (پشیلە)یە. هەشت ملیۆن و دوو سەد هەزار پشیلە بە نازو نیعمەتەوە لەم وڵاتەدا دەژین.واتا لە هەر دە کەسێک، یەکێک لە ماڵەوە پشیلەی هەیە. دوای پشیلە ئاژەڵ و تەیروتاڵی بچووکی وەک؛ (سمۆرە، کەروێشک، مار، کۆتر، بولبول، کەناری، بەبەغا، ……)، بە پلەی دووەم دێتن. (سەگ)یش بە پلەی سێیەم دێتن.
ـ لە ئەڵمانیادا، بەهۆی زۆری ژمارەی دانیشتوان و لەباری داهاتی تاکەکەس، بەشی زۆری تاکەکان، خاوەن ئۆتۆمبێلی تایبەت بەخۆیانن، ئەمە جگە لە ئۆتۆمبێلی جۆر بەجۆری کۆمپانیاو کارگەو دامەزراوەکان…لە شەقام و هێلە سەرەکییەکان، زۆر جاران، بەتایبەتیش لەکاتی چوونە سەرکاریان لە بەیانیان و دەست هەڵگرتن، جۆرە قەرەباڵغی و تێکچڕژان و ڕاوەستانێک دروست دەبێت، کە ئەڵمانەکان پێیدەڵێن (شتاو)… ئەم دیاردەیە رۆژانە دووبارە دەبێتەوە، ڕادیۆکان وەک ئاگادارکردنەوەی شۆفێرەکان ئاگاداری بڵاودەکەنەوە کە لە فلان شوێن، ماوەی ئەوەندە کاتژێر یان خولەک، (شتاو)، هەیە. گەورەترین و درێژترین (شتاو)ی ئۆتۆمبیل لەمێژووی ئەڵمانیادا، ئەو (شتاو)ە بوو کە لەدوای یەکگرتنەوەی هەردوو بەشەکە ( ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا)، لە ڕۆژێک لە ڕۆژەکانی مانگی نیسانی ساڵی (١٩٩٠)دا، ڕوویدا. لەم ڕۆژەدا هەژدە ملیۆن ئۆتۆمبیل، لەسەر شەقامی گشتیدا لەریز وەستابوون، چاوەڕوانی پەڕینەوەیان لە ڕۆژهەڵات بۆ ڕۆژئاوا، دەکرد.
ـ ئەوەی تا ئێستاکە کە لە کتێبی (سەیرو سەمەرەکان)دا، تۆمارکرا بێت، ئەوەیە؛ کە بچووکترین کتێب، کتێبێک بووە لە وڵاتی چین، چاپ و بڵاوکراوەتەوە. دوای ئەمە؛ بچووکترین کتێب، ئەم کتێبەیە کە ژمارەی لاپەڕەکانی بریتییە لە (٣٢) لاپەڕەی قەبارە پانی: (٢،٤) دوو ملیۆن و چوار لەدەیاو درێژی (٢،٩) دوو ملیم و نۆ لە دەیا، لەشاری ( لایبزیگ)ی ئەڵمانیا چاپ و بڵاوکراوەتەوە…( دەبێت چ چاوێک و بە چ جۆرە چاویلکەیەک بتوانیت بیخوێنیتەوە !!).ئەم چاپخانەیە چۆن چاپی کردووە؟!!.
مرۆڤ هەموو کاتێک پێویستی بە خوێندنەوەی جدی و تاقەت پروکێن نییە، زۆر جاران بۆ فزولییەت و جۆرە پشوودان و زاخاودانەوەی مێشک، ئەم زانیارییانەشی پێویستە.
ئیسماعیل تەنیاـ هانۆڤەر