مێتاتێكستی وتارهدراما … سهلام ناوخۆش
دهروازه
مێتاتێكست بهرههمی مێتازمانه , چونكه ههردووك قسهگهلێك دهكهن دوورن له شته فیزیكییهكان . مێتاتێكست , تێكستێكه قسه له سهر تێكستێكی تر دهكات , مێتازمانیش بابهتێكی تره له خودی زمان دهدوێت . ئهم تێكهڵكردنهوهی زمانی شرۆڤه و زمانی تێكست پهیوهندی به دیاردهی ” ئهدهبیبوون “هوه وهیه. ژانری ” وتارهدراما ” تێكهڵكردنی دوو ژانری له ئهدهبیبوون بهدهر و تژی ئهدهبیبوونه .
لهم نووسینهدا ههوڵ دهدهین له سیمۆلۆژی ناونیشانی وتارهدراما بدوێین .
لهم چهند لاپهڕهیه دا ئاماژه به چهند سهرباسێك دهكهین بۆ ئهوهی ئهم جۆره نووسینه و بابهتهكه زهڵاڵ بی :
سهرباسی یهكهم ، مێتاتێكست و مێتازمان
پێشگری مێتا… له پێش وشهی وهك مێتا میتۆد , مێتا فیكشن , مێتا تێكست….دێت , له ل895ی فهرههنگی ماكمیلان دهربارهی ئهم پێشگره هاتووه :” بریتییه لهو شتهی له دهرهوهی شتگهلێكی بهرجهسته , ڕیهل و باو ,بی بۆ نموونه میتافیزیكهل پهیوهندی به ژیانی پشتهوهی جیهانی ماددی بێت.”
مێتاتێكست له زمانی عهرهبی دهستهواژهی ” ما وراْ النص-له پشتهوهی دهق ” یان ” فوق النص-له سهرهوهی دق ” ، ” فلسفه النص-فهلسهفهی دهق ” بۆ داندراوه . له زمانی ئینگلیزیش دهستهواژهی وهك
Metatext -مێتا دهق, metafiction -مێتا گێڕانهوه
داندراون .
ئهم قسانه وهرگێرانی زاراوهكهن ,ئهدی
خودی زاراوهكه چ دهگهیهنێ و مهبهست لێی چییه ههروهها چ پهیوهندی به ” وتاره دراما “وه ههیه؟
دیتنی جیاواز بۆ چهمكهكه ههیه یا چهمكهكه وهك ناوهندێك وایه جێگای زۆر بابهتی تیا دهبێتهوه .
له لایهك مێتاتێكست بریتییه” له ئهدگاری ههندێك جۆری ئهدهبیی كه ههڵگری دوو ئاستی دایهلۆگه له یهك كاتدا , ئهو دوو دایهلۆگهش هاوتهریب بهرهو یهك بابهت دهچن و به یهك ناگهن.”
له لایهكی دی “مێتاتێكست جۆره نووسینێكه كه له پارچه نووسینێكدا ڕهنگدهداتهوه , به واتای كاتێك نووسینێكی وهك ( وتار ) یا ( چیرۆك ) یا ( دراما ) …هتد دهنووسی بهسوده گهر له ڕهفتارت ڕهنگبداتهوه لهوهی نیازته له ئاینده چ بكهی.”
واتایهكی دی مێتاتێكست بریتییه” له تهكنیكی گێڕانهوه و ژانری خهیاڵائامێزی و گێڕانهوه –سهرد وهك ڕۆمان و دراما ، كه تێیدا نووسهر لهم كاره خهیاڵ ئامێز و گێڕانهوهیهدا وهك خود ئاگادار یا به كراوهیی سرنج بۆ ڕاستیهك دهكات له قاڵبی چوارچێوهی خهیاڵ و سهرد-گێڕانهوهی هونهری دا.
مێتاتێكست ههر قسهی تێكست له سهر تێكست نییه , بهڵكو كۆنتێكست و كاراكتهر له تێكستهكه بهدهر دهكهون . دوو ئاراستهی جیاواز له سیناریۆی ( به واتا هونهریهكه نهك سیاسیهكه ) نێوان موسا و خدری زینده( پیاوه صاڵحهكه ) بهدهر دهكهون , به واتای دوو موتهڵهقی ( وهرگری) جیاوازی تێكستی ئیلاهی ئامادهگیان ههیه , موسا وهك پێغهمبهرێكی ئولوعهزم تهنیا له ڕوخساری گوتاری رهبانی دهگات , بهڵام خدری زینده له پشتهوهی گوتارهكه دهگات. كهواته خدری زینده كاراكتهرێكه له كۆنتێستێكی جیوگرافیدا له پشتهوهی تێكستی ئیلاهی دهگات.
پرسی مێتا تێكست چ پهیوهندی به مێتازمانهوه وهیه؟
ههرچهنده كودۆن 1998 له فهرههنگه قهبهكهیدا قسه له سهر ئهو دیالێكتیكییه ناكات , بهڵام پێناسهیهكی دروستی مێتازمان دهكات و له
ل506 فهرههنگه ئهدهبیهكهی له وتارێكی ڕۆمان یاكوبسن 1960 به ناوی زمانناسیی و شیعرناسیی دهگوازێتهوه بهوهی وتویهتی:” له زمانناسیدا مێتازمان دهلالهت له ههر زمانێكی تهكنیكی دهدات كه وهسفی ئهدگارهكانی خودی زمان دهكات .” كهواته ئهوه پرسی مێتازمانه , مێتاتێكست دروست دهكات .
له دوای قسهكردن له سهر چهمكی مێتاتێكست , قسه له سهر وتارهدراما دهكهین.
وتاره دراما له دوو بهش پێكهاتووه , بهشێكی دهچێته چوارچێوهی قسه له سهر كردن و شرۆڤهكردنی بابهتێك به زمانی لێكۆڵینهوه , بهشی دووهم ژانرێكه له ژانرهكانی ئهدهب .
یاكوبسن به جیا له زمانی ئهو دوو تێكست- دهقه دهدوێت و دهنووسێت : زمانی وتار زمانێكه ههڵگری ” ئهدهبیبوون ” نییه , ههرچی ژانرهكانی وهك ڕۆمان و دراما و نوڤلیت … شیعرن , ههڵگری ئهدگاری ئهدهبیبوونن .
كوڕۆن 1998 له ل465 له ڕۆمان یاكوبسن دهگوازێتهوه بهوهی بابهتی زانستی ئهدهبی ئهدهب نییه بهڵكو ئهدهبیبوونه , به واتای وا له كارێك دهكات ببێته كارێكی ئهدهبی . له لایهكی تر ههر یاكوبسن دهڵێت : ئهدهبیبوون پهیوهندی به شتگهلێك نهناسراوبن . ئهو دوو چهمكه جهخت له سهر ئهوه دهكهن كه ئهدگاره ناسراوهكانی كارێكی ئهدهبی له فۆرمهكهی دهژی یا ئامادهگی ههیه ” ههر له سهر ئهم بنیاتی ئهدهبیبوون ( وتار ) و ( دراما ) له یهكتر جیاوازن , چونكه خاوهن زمان و فۆرمی جودان .
سهرباسی دووهم , تێگهیشتنه جیاكانی ئهدهبیبوون
پرسی ئهدهبیبوون له قۆناغێكهوه بۆ قۆناغێكی تر واتا و مهدایهكی فراوانی وهرگرتووه . ئهم چهمكه به سێ قۆناغی سهرهكی تێپهڕیوه , له ههر قۆناغێكدا واتا و فۆڕمێكی دی وهرگرتووه , قۆناغهكان بریتیین له :
قۆناغی یهكهم , قۆناغی ڕۆمان یاكوبسن
ئهدهبیبوون بهرههمی فۆرمالیسته ڕووسهكانه , لهوانه رۆمان یاكوبسن . ڕۆمان یاكوبسن دامهزرێنهری زاراوهكهیه . كۆدۆن , ل 465 باوهڕی وایه یاكوبسن له 1919 زاراوهكهی داهێناوه , بهڵام داس 2005, ل78 باس لهوه دهكات كه زاراوهكه یاكوبسن له 1921 دایهێناوه و وتویهتی : بابهتی زانستی ئهدهبی ئهدهب نییه بهڵكو ئهدهبییهته به واتای وا دهكا كارهكه ئهدهبی بێ –
The term ‘literariness was first introduced by the Russian Formalist Roman Jacobson in 1921. He declared in his work Modern Russian Poetry that ‘the object of literary science is not literature but literariness, i.e. what makes a given work a literary work (Das 2005, p. 78).
یاكوبسن جیاوازی له نێوان دوو زاراوه دهكات بهوهی “وتار و شرۆڤه…هتد له ئهدهبییهت بهدهرن , بهڵام دهقی رۆمان و دراما و شیعر ههڵگری ئهدگاری ئهدهبییهتن . لهم قۆناغهدا ئهدهبیبوون لای یاكوبسن تهنیا ئهدگارێكی فۆرمالیی و زمانهوانییه .كودۆن له ل465 دهنووسێت : ئهدهبیبوون له قۆناغی بهراییدا ئامانجی دیراساتی ئهدهبی شهكڵانیه-فۆرمالیسته ڕووسهكان بوو.”
قۆناغی دووهم , ئهدهبیبوون و پراگماتیكس
لهو قۆناغهدا ئهدهبیبوون له دهقی ئهدهبی دهرچوو . زوان 1993 , ل8 ئاماژه به چهند توێژهرێكی وهك (جۆناسان كولهر و ستانلی فیشهر و ئهمبهرتۆ ئیكۆ) دهكات بهوهی ئهدهبیبوون به تهنیا ناتوانرێ له سهر بنهمای ئهدگارهكانی زمانهوانی, كه له نێو دهق ههن پێناسه بكرێ , بهڵكو خوێنهر فاكتهرێكی بنهڕهتیه له دروستكردنی واتای دهق-
Many of these scholars, which included Jonathan Culler, Stanley Fish, Umberto Eco to name a few, stated that literariness cannot be defined solely on the basis of linguistic properties found within a text but that the reader is also a crucial factor in the construction of meaning (Zwaan 1993, p. 8).
كهواته له گهڕان به دوای پێناسهی ئهدهبیبووندا دوو ئاراسته دروستبوون : ئاراستهی یاكوبسن كه به چاوێكی فۆرمالی تهماشای زاراوهكهی دهكرد زهنی وابوو جیاوازی له نێوان دهقی ئهدهبیبوون و دهقی ساده سیخناخكراو به زمانی ئهدهبی ههیه, دیاركردنی ئهو ئهدهبیبوونه پهیوهسته به زمانی دهقهكه . ئاراستهی دووهم گریمانه زمانهوانیهكهی یاكوبسن ڕهتدهكاتهوه و دهڵێت : پێویسته ئینتریستی مرۆڤ له پێكهاته ڕێزمانیهكانی وهك سێناتكس و سیمانتیكس وهرچهرخێنین بهرهو پراگماتیكس كه شرۆڤهی دهقنووس و دهقناس له سهر دهق دهخاتهڕوو-نوس 1990, ل 350″
This approach moves the interest from the grammatical structures, syntax and semantics, to that of pragmatics which analyses the author’s and the reader’s view on the text (Nöth 1990, p. 350).
لهم قۆناغهدا دیاردهی مێتا تێكست له زاراوهی ئهدهبیبوون بهرجهسته دهبێت , كۆنتێكست هاوتهریب لهگهڵ تێكست بهشدار دهبی له پرۆسهی خوڵقاندنی ئیستاتیكا و واتای تێكست.
قۆناغی سێیهم ,قۆناغی فۆرمالیستی نوێ
تیۆردانهرانی ئهمڕۆ وهك ڤان دیك و كینچ له دوو ماوهی جیاواز مۆدێلێكی نوێیان بۆ زاراوهی ئهدهبیبوون دارشت .ڤان دیك له 1979 و جارێكی تر لهگهڵ كینچ له 1983 وتیان : ئهدهبیبوون پێویسته له سهر بنهمایهك شوناس وهربگری , ئهو بنهمایهش ناكرێ له سهر تیۆری زمانهوانی دامهزرێت , بهڵكو له سهر بنهمای پراگماتیكی مهعریفی و ئیدراكی دامهزرێت .”
Theorists such as Van Dijk (1979) or Van Dijk and Kintsch (1983) focus on the cognitive aspects of meaning representation and say that literariness must seek a basis not in linguistic theory but in a cognitive pragmatic one.
ئهو سێ دیتنه توانیان وێنهیهكی كامڵ دهربارهی ئهدهبیبوون بخهنه ڕوو ؟ویكپیدیا له وتارێك له سهر ئهدهبیبوون دهنووسێت : وێڕای ئهو ههموو گۆڕانكاریه له زاراوهكه , هێشتا چهند توێژهرێك ههنه باوهڕیان وایه دژوار و ئهستهمه به تیۆری ئهدهبیبوون بگهین.”
حزوری ئهدهبیبوون له تێكست- دهق و غائیبوونی له شرۆڤه بهس نییه بۆ یهكلاكردنهوهی ناسنامهی دهق , چونكه وهك دكتۆر فوئاد ڕهشید2005 , ل34ی كتێبی ناسنامهی دهق باسی ههبوونی كێشهیهك دهكات له ناسنامهی دهق له نێوان دهقنووس و دهقناسدا , ئهوهته دهنووسێت :” د. محمد بهكر له تێزی دكتۆراكهیدا دهقهكانی ( پهڕگاڵ) و ( بانگهوازێك )ی به پهخشانهشیعر داناوه , ئهمه له كاتێكدا فهرهاد پیرباڵا خۆی ئهم دوو دهقهی به شیعر له قهڵهمداوه .” ههروهها ههر دكتۆر فوئاد رهشید له ل30 ی ههمان كتێبدا دهنووسێت : نوسهرانی وهك شێركۆ بێكهس و پیرباڵ و عهزیزی مهلای رهش و سهباح رهنجدهر و عبدالله سهراج و جهمال شارباژێر ناوی جودا له دهقهكانیان دهنێن وهك شیعری پۆستهر , شیعر , وتاره چیرۆك , تێكست و ڕۆمان-شیعر… .
سهرباسی سێیهم , ئهزموونگهرایی كورد له مێتاتێكستدا
ههردوو ژانری وتار و دراما , به جیا ههریهكه جۆره ژانرێكی ئهدهبیین , ئهوهی یهكهم ههژموونی لۆژیك و توێژینهوه تێیدا زاڵه چونكه له سهر داتا دامهزراوه , ههرچی دووهمه زیاتر فۆرمالیستی و فانتازیا تێیدا زاڵه , زۆر كهمتر كار له سهر داتای ماتریالیست دهكات .
له زمانناسی و ئهدهبناسی كوردیدا ئهو دووه پێكهوه له تێكستێكدا ئیشی له سهر نهكراوه , ئهوهی كراوه ههردوو به جیا باسكراون .
ههر یهك له سهجادی و مهحموودی2002 له ل22ی فهرههنگی زاراوهی ئهدهبی زاراوهی ” ئهدهبییهت ” بهكاردههێنن, له ل63-64 ئاماژه به زۆر جۆری رۆمان دهكهن , به لای تایتلهكهی ئێمه ناچن ههروهها له ل78-79 باسی زۆر جۆری دراما دهكهن , باسی ئهم جۆره ناكهن ههروهها له ل110 باسی وتار دهكهن بهڵام باسی وتاره دراما ناكهن.
له نووسینی كوردیدا چ له زانكۆ یا دهرهوهی زانكۆ ئاماژه به نووسینی وهك ڕهخنهی ( ڕهخنهی ڕۆمانی كوردی ) , ڕهخنهی ( ڕهخنهی شیعری كوردی) ههروهها ڕهخنهی ( ڕهخنهی فتوحاتی ئیسلامی) كه به ڕای بهنده نزیكن مێتاتێكست و مێتازمان و وتارهدراما . زنجیرهی ڕهخنهی -ڕهخنهی , چیرۆكی , شیعری , ڕۆمانی كوردی – وهڵامدانهوهی ڕهخنهی دهقناس نییه له دهقنووس . دكتۆر فوئاد رهشید 2005 له ل76-80 كتێبی ڕهخنهی – ڕهخنهی ڕۆمانی كوردی – ئاماژه به چهندان رهخنه له سهر نووسینی ڕهخنهیی حهمه كهریم – شێركۆ بێكهس –مهحموود رهزا-ئهبو شههاب له بارهی رۆمانی ههرهس و رزگار صاڵح – ئازاد حهمه شهریف – ئیبراهیم شوان له بارهی رۆمانی كوێخا سێوێ دههێنێتهوه و دهنووسێت : نووسینهكان له چوارچێوهی خودی و تاكهكهسیدا , توانج و پڵاریان لهخۆگرتووه…هتد” كهوابوو وهڵامدانهوهی رهخنهیهك له تێكستێكدا ناچێته چوارچێوهی رهخنهی رهخنهی دهقهوه . گهر ئهو وهڵامدانهوهیه رهخنهی رهخنهی دهق بێ , ئهوا نالی ههر له سهدهی نۆزدهوه به شیعر وهڵامی ئهو كهسانهی داوهتهوه كه رهخنه له زمان و ناوهرۆكی شیعرهكانی دهگرن .
ڕهخنهی رهخنهی دهق پێویستی به ئامادهگی به بهها رهخنهییهكان و میتۆدكاری رهخنهیی وهیه , دكتۆر فوئاد رهشید له ل80-81 ی كتێبی رهخنهی –رهخنهی رۆمانی كوردی – دهنووسێت : له حاڵهتی مامهڵهكردنێكی زانستی و بابهتییانه لهگهڵا رهخنهی رهخنهدا كار بۆ پهی بردن به میكانیزمای كاره رهخنهیهكه دهكرێت , تا بزانرێت چ میتۆدێكی رهخنهیی له پشتهوهی كارهكهدایه . ههروهها كار بۆ زانینی چۆنێتی و چهندایهتی ئامادهبوونی بهها رهخنهییهكان دهكرێت له نێو كاره رهخنهییهكهدا.”
زنجیرهی رهخنهی – رهخنهی تێكست- به پێوهری فۆرمالیستی یاكوبسن بۆ ئهدهبیبوون : نائهدهبیبوون + نائهدهبیبوون + ئهدهبیبوونی لێدهكهوێتهوه , بهڵام به پێوهری ڤان دیك بنهمای پراگماتیكی مهعریفی و ئیدراكی لێدهكهوێتهوه , ئهو دووهش له دهرهوهی دهقن , بهڵام پهیوهستن به ههستی پهیامگرهوه .
پێش مێتاتێكستی وتارهدراما , ههندێ دهقنووس ژانرێكی نزیك لهو ژانرهیان بۆ دهقی خۆیان داناوه , بۆ نموونه عهزیزی مهلا ڕهش بۆ دهقی –كرمانج – وتارهچیرۆك-ی داناوه , پێش ههموو شتێك چاوهڕێ دهكرێ بنهمای وتار و چیرۆك لهم دهقهدا دهركی پێبكرێ , بزانین ههستی پهیامگر بهرانبهر وتارهچیرۆكی كرمانج چۆنه. دكتۆر فوئاد رهشید 2005 له ل39-40 ی كتێبی ناسنامهی دهق تێروانینی رزگار لوتفی و رهشید صابیر و خۆی بهرانبهر ناونیشانهكه ئاوا دهخاته ڕوو :”
1.رزگار لوتفی هیچ ئاماژهی بۆ ئامادهبوونی زاراوهی وتارهچیرۆك له دهقی –كرمانج – نهكردووه بهڵكو وهك چیرۆك مامهڵهی لهگهڵدا كردووه.
2.صابیر رهشید وتاری بیبلۆگرافیا ئامێزدا وهكو –كورته رۆمان –ێك دهقی كرمان-ی پۆڵین كردووه.
3.خۆی , فوئاد رهشید
به چهند پرسیارێك له دهقی كرمانج دهستی پێكردووه وهك وتارهچیرۆك واتای پێكڤهگرێدانی دوو هونهری ئهدهبیه بۆ خوڵقاندنی فۆرمێكی نوێ؟ یان نووسهر له رووی تهكنیكی دارشتن و زمانی گێرانهوهی بهرههمهكهوه ههستی به تایبهتمهندییهك – سادهیی و ڕاستهوخۆی- كردووه , بۆیه ئهم زاراوهیهی بۆ بهكارهێناوه؟…كهمتر زاراوهكه ئاماژه به دارشتنی ژانرێكی یا چهشنێكی ئهدهبی نوێ دهكات.”
ئهنجامگیری
لهم نووسینهدا چهند ئهنجامێك به دهست گهیشتوون , لهوانه
1.زاراوهی مێتاتێكست بۆ تێكستێكی ئهدهبی یا زمانهوانی – بهپێی زانیاری توێژهر -له نووسینی كوردیدا كاری له سهر نهكراوه.
2.وتارهدراما وهك ژانرێك كاری له سهر نهكراوه , نزیك لهم ژانره عهزیزی مهلا رهشی دهقنووس زاراوهی وتارهچیرۆكی بۆ دهقێكی خۆی بهكارهێناوه , بهڵام دهقناسهكانی وهك رزگار لوتفی و صابیر رهشید و د.فوئاد رهشید به ژانری تریان داناوه.
3. ناكرێ ئهدهبیبوون ههر له روانگهی زمانهوانی یا شهكڵانیهتی دهق مامهڵهی لهگهڵ بكرێ , بهڵكو كۆنتێكست و پراگماتیكی مهعریفی یا ئیدراكی دهوریان ههیه له خوڵقاندنی فهزای ئهدهبیبوونی دهق .
سهلام ناوخۆش \ مامۆستای زانكۆ
