دەق و خوێندنەوە مرۆڤ لە نێوان بیرکردنەوە و بیرنەکردنەوەدا
دەق: محەمەد حوسێن رەسوڵ- موهەندیس
خوێندنەوە: عەبدولموتەڵیب عەبدوڵڵا
———————————-
(ئیدەکان)
کە بیر دەکەمەوە لەوەى بیرکەمەوە
مێشکم هەمووى بەیەکدادێ
نیگەرانى تووند دامدەگرێ
حەز دەکەم گۆرانى بڵێم
حەز دەکەم دەنگم هەڵبڕم
بڵێم ئاى چەندم خۆش دەوێیت
دەکەومە نێو بۆشاییەوە.
کە بیر دەکەمەوە لەوەى سەما بکەم
دەست و پێم لەیەکدەئاڵێن
زەوى لەژێر پێم نامێنێ
وەک گوللەى سارد بەلا دادێم
بەردەبمەوە.
کە بیر دەکەمەوە لەوەى
دەستى یارمەتى درێژکەم
بۆ منداڵێک کە چاوى دنیا نابینێ
هەر وەکو خۆم ژیان بێ مانا دەبینم
لە بەرانبەر کوشتن و بێ نرخکردن
لەبەر هەندێ
لە شیعرێکدا بزر دەبم.
بیر لە خودا دەکەمەوە
وەک دارستانێک هەڵدەقرچێم
سوکە خەوێک دەمباتەوە
ئاى داهاتوو
هیچ هەست بە داهاتوو ناکەم
نازانم داهاتوو چییە
چۆن هەست بە داهاتوو بکەم
قێزم لە سیاسەت دێَتەوە
دەڕشێمەوە.
کە بیر دەکەمەوە لەوەى
چیدى هەر بیر نەکەمەوە
چێژێک هەستم دادەگرێ
چێژى سڕبوون.
پرسیارەکە ئەوە نییە کە مرۆڤ بوونەوەرێکى بیرکەرەوەیە، بەڵکو ئەوەیە بۆ بیردەکاتەوە؟ ئایا (من)ى دیکارتى تەنها منێکى بیرکەرەوەیە و هەوڵدەدات خۆى هاوشێوە و یەکسانى بیرکردنەوە بکات، بیرکردنەوە لە خۆى بە گەورەتر دەزانێت؟ کاتێک من خۆى یەکسانى شتێک لە خۆى گەورەتر دەکات، ئارەزووى بۆ دەسەڵات دەخاتە روو، یان ئەویدیکە دەخاتە پەراوێزەوە؟ بیرکردنەوەکانى دیکارت ئاشتى بۆ دنیا فەراهەم نەکرد.
بیرکردنەوە لە نێوان پانتاییەکانى زانین و نەزانیندا جولەى عەقڵ نیشان دەدات، ئەو پێناسەیە پێماندەڵێت (دەرککردن، هوشیارى، هەست، فیکر، خەیاڵ) کۆمەڵێک رەگەزن لە جولەى عەقڵدا بەشدارن، هەموو ئەو رەگەزانەش لە پرۆسەى بیرکردنەوەدا پەیوەندییەکى دینامیکییان بەیەکەوە هەیە… بیرکردنەوە زۆر شێوازى هەیە، دەتوانین بڵێین ئەو شێوازانەى دەقى (ئیدەکان)ى (محەمەد حوسێن رەسوڵ)ى لەسەر بونیاد نراوە، لە شێوازى سۆزئامێز و شێوازى رەخنەئامێزەوە نزیکە، سۆز (خۆشەویستى) بەرهەم دەهێنێ و رەخنەش (خود) بەرجەستە دەکات، لە نێوان خود و خۆشەویستى دەتوانین ئاراستەى بیرکردنەوەى ئەو دەقە بە (بیرکردنەوەیەکى رووت) لە قەڵەم بدەین! بە کورتى دەرئەنجامى کۆى خۆشەویستى هانا بردنە بۆ خەونى بێدارى و خەونى بێداریش رووییەکى دەق پێکدەهێنێ، بە دیوەکەى دیکەش دەرئەنجامى کۆى هەوڵەکانى خود لە رێگاى بەبیرهێنانەوەى رابردوو و رەخنەگرتن و رێکخستنەوە جێکەوتەى خۆى بەسەر بەشێکى واقیعدا دیارى دەکات و رووى دووەمى دەقى لەخۆ گرتووە!
بەشێک لە بیرکردنەوەکان لەو دەقەدا لە پێگەى رەخنەگرتن و رێکخستنەوە هەوڵى کۆنترۆڵکردنى واقیع دەدەن و لە واقیع ورد دەبنەوە و زانیارییەکان بەراورد دەکەن و کەموکوڕییەکان بەرجەستە دەکەنەوە! بەڵام ئایا بیرکردنەوە وەک ئەوەى بە بەبیرهێنانەوەى رابردووە بەندە، هیچ لە گرفتەکانى ئەمڕۆ چارەسەر دەکات؟ چارەسەر نابێت. ئایا عەقڵ وەک بەرهەمى رابردوو گرفتەکانى ئەمڕۆ دەبینێ؟ گرفت لە کارى عەقڵدا نییە، لە خودى بیرکەرەوەدایە. ئایا دەتوانین رەوتى بیرکردنەوە لە یادەوەرى و دەمارگیرى بەتاڵ بکەینەوە، ئایا حەقیقەت لە رێگاى خودەوە دەناسرێت؟!… کەواتە (ئیدەکان) جگە لە پێکهێنەرى هونەر و جوانى، ناتوانن چارەسە بن، شیعر ناکەوێتە چوارچێوەى چارەسەرییەوە، چارەسەرى جوانى بەرتەسک دەکاتەوە! کاتێک خود ئیدەیەک جێبەجێ دەکات، هەرگیز جوانى رزگار ناکات، بەڵکو ئەوە ئەدەب و هونەرە مرۆڤ بەرەو پەیوەندى و خۆشەویستى هان دەدات. بەو مانایەش کۆى گرفتەکان لێرەن لە (خود، من)ێک کە وەک دیکارت ئارەزووى دەسەڵات و هێشتنەوەى وەک خۆى دەکات، خود گرفتەکەیە و شیعر جوانى و چێژە، شیعر چارەسەر نییە.
وەک دەردەکەوێت ئەو بەشەى دەکەوێتە نێو خەونى بێدارییەوە بەرەو رەشبینى و گومان و بۆشایى دەبێتەوە، وەک چۆن بەشە رەخنەئامێزەکەى بەرەو تێگەیشتن و راڤەکردن و جێبەجێکردنمان دەکاتەوە. دەمەوێ بڵێم گرفتەکە لە بیرکردنەوە و بیرنەکردنەوەدا نییە، وەک شاعیر بۆى دەچێ، بەڵکو لە سەپاندنى (خود) دایە… لێرەدا هەوڵدەدەم شیعرەکە لە پێنج دیمەنى جیاوازى (سۆزئامێز) و (خودئامێز)دا بخوێنمەوە.
بیرکردنەوە/ خود
(دیمەنى یەکەم)
کە بیر دەکەمەوە لەوەى بیرکەمەوە
مێشکم هەمووى بەیەکدادێ
نیگەرانى تووند دامدەگرێ
حەز دەکەم گۆرانى بڵێم
حەز دەکەم دەنگم هەڵبڕم
بڵێم ئاى چەندم خۆش دەوێیت
دەکەومە نێو بۆشاییەوە.
زۆر بە سادەیى مێژووى مرۆڤایەتى لە هەموو ئاستەکاندا مێژووى ململانێى دەسەڵاتە… ئەوەى لەو هەموو خوێنەدا جوانییەک بە مرۆڤ دەبەخشێ ئەدەب و هونەرە، مرۆڤ لەو هەموو خوێنە بێزارە و مێشکى ئازار دەچێژێ، ئەوەى ئارامى دەکاتەوە، سەمایە، ئەوەى دڵ دەکاتەوە گۆرانى گوتنە، ئەوەى پەیوەندییەکان ئاسایى دەکاتەوە خۆشەویستییە! لەو دیمەنە رەخنەئامێزەدا شاعیر دەیەوێ بیر بکاتەوە و بوێر بێ، بەڵام هەست بە بۆشایى دەکات؟!
لەو دیمەنەدا پرسیارى (من کێم) پرسیارێکە هەر تەنها بە بیرکردنەوەکانەوە نەبەستراوەتەوە، بەڵکو بە سۆز و مامەڵەکردن لەگەڵ ئەویدیکەوە بەندە، لەسەر پەیوەندى وەستاوە، بە ئازادى و خۆشەویستییەوە دەلکێ (حەز دەکەم دەنگم هەڵبڕم، بڵێم ئاى چەندم خۆش دەوێیت) بەڵام گرفتەکە ئەوەیە فەزاى بیرکردنەوە ئازاد نییە، دنیایەک بۆ پەیوەندى خۆشەویستى بوونى نییە… بیرکردنەوە پرۆسەیەکى عەقڵییە دەوروبەر رۆڵى گرنگى تێدا دەگێڕێ، وەک چۆن دەرککردن و هوشیارى و هەست و خەیاڵ بەشدارى تێدا دەکات. پرۆسەى بیرکردنەوە چارەسەرى زانیارییەکان دەکات، بەڵام کارى شیعر چارەسەرکردن نییە، بەڵکو دۆزینەوەى گۆشەیەکى دیکەى جیاوازە، بۆ بینین و کردنەوەى پەنجەرەیەکى دیکەى جیاوازە، بۆ تەماشاکردن. لەو دیمەنەدا گۆشە و پەنجەرەکانى خودى (رەخنەئامێزى شاعیر) بەسەر بۆشاییدا دەڕوانن.
ئەگەر هەستکردن بە بۆشایى دەرئەنجامێکى لۆجیکانەى ئاراستە رەخنەئامێزەکە بێت و پەیوەندى بە تێگەیشتن و راڤەکردن و جێبەجێکردنى خودەوە هەبێت، ئەوە پرۆسەى بیرکردنەوە توانیویەتى لە رێگاى پێدراوەکانەوە (خودى خۆى) لەنێو واقیعێکى دیاریکراو بونیاد بنێ، بەڵام ئەگەر هەستکردن بە بۆشایى هەنگاونان بێ بەرەو نادیارى و پەیوەندى بە سەما و سۆزى گۆرانى و خۆشەویستییەوە بکات، ئەوە (شیعرییەت) دەخاتەوە. هەڵبەتە هەوڵى شاعیر وەک لە دیمەنى دووەم درێژ دەبێتەوە بەرەو شیعرییەتە، بەو مانایەش کەوتنە نێو بۆشایى شاعیر، ئەو فەزا خۆکردەیە کە لە ساتەوەختى نوسینى شیعر دروست دەبێت، ئیدەکان ئاراستەیان دیارى نەکردووە! بەڵام شیعرییەت هەڵاتن نییە لە مانا، شیعرییەت سنورەکانى دیار نییە و پارێزگارى لە چێژى هونەرى دەکات. هێزى خەون و خەیاڵ تەرجەمەى نیگەرانییەکانى شاعیر دەکات. ئیدەکان پارێزگارى لە بوێرى خود دەکەن و تواناى خود دەسەپێنن. لە پشت ئیدەکان کۆمەڵێک پێدراوى واقیعى ئامادەن، لە پشت شیعرییەت فەزایەکى نەبینراو هەیە، خودى شاعیر لەو دیمەنە رەخنەئامێزەدا هەست بە بۆشایى دەکات…
بیرکردنەوە/ ئازادى
(دیمەنى دووەم)
کە بیر دەکەمەوە لەوەى سەما بکەم
دەست و پێم لەیەکدەئاڵێن
زەوى لە ژێر پێم نامێنێ
وەک گوللەى سارد بەلا دادێم
بەردەبمەوە.
ئەو دیمەنە رەخنەئامێزە بەلاى شیعردا دەکەوێتەوە، چونکە بیرکردنەوە بە ئازادى یەکسانکراوە، خەیاڵ یەکسانە بە شیعر، مرۆڤى ئازاد مرۆڤێکە لە خەیاڵ بەردەبێتەوە، بەڵام ناکەوێتە هیچ لایەکەوە، ئەوە شیعرە سەما دەکات و جوانى دەنەخشێنێ، شیعر رەنگکردنى دنیایە بە فرە رەنگى و فرە رەهەندى و فرە دەنگى… بەڵام بیرکردنەوەى ئاراستەکراو بە لایەکدا دەکەوێت، دەرگاکان دادەخات، رەنگێک دەسەپێنێ، رەهەندێک زاڵ دەکات، لە واقیعى نەخوازراو رادەکات (دەست و پێ لەیەکدەئاڵێنێ، لە زەوى رادەکات)… لە جاڕى گەردوونى مافى مرۆڤ بەندى (18)دا دەڵێ: هەموو کەسێک مافى ئازادیى بیرکردنەوە و ویژدان و ئایینى هەیە، ئەو مافە ئازادى گۆڕینى ئایین و بڕوا دەگرێتەوە و مرۆڤ لە دەربڕینى ئەو ئازادییەشدا، بە فێربوون و خەریکبوون و ئەنجامدان و پەیڕەوکردنى داب و دەستورى ئەو ئایین و بڕوایە بە پەنهانى یان بە ئاشکرا، بە تەنێ یان بە کۆمەڵ، ئازادە.
مرۆڤ بە ئازادى لە دایک دەبێت، شیعر لە خەون و خەیاڵ دێتەوە! ئازادى نابەخشرێت، شیعر داهێنانە، لە نێوان جوانى و ئازادیدا (محەمەد حوسێن رەسوڵ) رەخنەئامێزانە بیر دەکاتەوە و بەردەبێتەوە، شاعیرانە سەما دەکات و شیعر دەڵێ، لە نێوان بیرکردنەوە و شیعردا پەیوەندییەکى هارمۆنى هەیە، بەڵام نە وەزیفەى شیعر هوشیارکردنەوەیە و نە وەزیفەى فیکر لە جوانیدا کورت دەبێتەوە، تێگەیشتن بەبێ جوانى لاوازە، بە هەمان شێوەش شیعر بەبێ تێگەیشتن کەمخوێن دێتە بەرچاو! لە نێوان مرۆڤ و واقیعدا خۆگونجان لەگەڵ ئەویدیکە و هەڵاتن لە ئەویدیکە هەیە، راستە تێگەیشتن بەبێ ئەویدیکە لەنگە، بەڵام واقیعیش بەبێ مرۆڤى هوشیار، بیابانە، مرۆڤ لە بیابان رادەکات!
لە کۆى ئەو دیمەنە رەخنەئامێزەدا واقیع وەک تەگەرە وێنا دەکرێت، هەڵبەتە کاتێک قسە لە قەیرانى بیروڕا و مافى تەعبیرکردن دەکرێت، ناتوانین قسە لە قەیرانى سیاسى و گرفتەکانى واقیع نەکەین، هەر چەندە بەشێکى گەورەى ئەو قەیرانە بە خۆناسى و پەیوەندى و راستییەوە بەندە، وەک چۆن بەشێکى بە ئاستى هوشیارى واقیعى کۆمەڵایەتى و سیاسى و ئابورییەوە دەلکێت… هەموو ئەوانەش تا ئەندازەیەک کاریگەرییان بەسەر فەزاى شیعر و بیرکردنەوەدا هەیە، بەڵام لە نێوان شیعر و بیرکردنەوەدا راستى (لەوەى هەیە) دەردەکەوێت، جوانیش لەوەدایە! بە دیوەکەى دیکە مرۆڤ کە هەوڵى بە دەستهێنانى بیرۆکەکانى دەدات، مرۆڤ کە لە پێناو شتێ بیر دەکاتەوە و دەسەڵاتى خۆى دەسەپێنێ، تواناى خۆى لە دەرکەوتنى خود تاقى دەکاتەوە، دەکەوێتە نێو ئایدیۆلۆجیاوە، کاتێک ئایدیۆلۆجیا سنورەکانى مرۆڤ دیارى دەکات، مرۆڤ ناتوانێ بە جوانى تێبگات، مرۆڤ بۆ ئەوەى بە جوانى تێبگات، دەبێ سەرفراز بێت، دەبێ هوشیار بێ، خۆى بناسێ و ئەویدیکە بناسێ و سنورەکان تێکبشکێنێ، مرۆڤ دەبێ داهێنەر بێ…
شیعر خەون و خەیاڵە، شیعر خۆشەویستییە، شیعر داهێنانە، شاعیر ناتوانێ لە خەیاڵ، خۆشەویستى، داهێنان بگات، بۆیە دەست و پێى تێکدەئاڵێ، شیعر بە بڕیاردان بە دەست نایەت، شیعر ئازادییە… راستى کاتێک دەدۆزرێتەوە کە ئەویدیکە بناسین، راستى کاتێک دەدۆزرێتەوە کە بتوانین لە خۆمان و واقیع بگەین! شاعیر لە دیمەنى یەکەم هەست بە بۆشایى دەکات و لە دیمەنى دووەم دەکەوێتە نێو بۆشاییەوە، دەسەڵاتى خود تێکدەشکێ و هەنگاو بەرەو دیمەنى سێیەم دەهاوێژێ.
بیرکردنەوە/ هەست
(دیمەنى سێیەم)
کە بیر دەکەمەوە لەوەى
دەستى یارمەتى درێژکەم
بۆ منداڵێک کە چاوى دنیا نابینێ
هەر وەکو خۆم ژیان بێ مانا دەبینم
لە بەرانبەر کوشتن و بێ نرخکردن
لەبەر هەندێ
لە شیعرێکدا بزر دەبم.
شیعر داهێنانە، لە ناکاو دێت! شیعر دەردەکەوێت، دەدۆزرێتەوە… بەشێکى گەورەى پرۆسەى ئازادى نوسینى شیعر پەیوەندى بە خەیاڵ و نەستەوە هەیە، بەشێکى بە بیرکردنەوە و تێگەیشتن و بوێرى، لە داهێنانى شیعرییدا خود دیار نییە، ئەوەى خود بەرجەستە دەکات بەکارهێنانى توانایە، ئەوەى لە داهێناندا شوێنى حەپەسانە دۆزینەوەى فیکرە، ئەوەى لە بەکارهێنانى توانادا شوێنى سەرنجە هێزى دەربڕینە، داهێنان خاوەندارى ناکرێت، توانایى خاوەندارى دەکرێت، نیازێکى دیاریکراو لە داهێناندا بوونى نییە، لە بەکارهێنانى توانادا نیاز دیاریکراوە.
دیمەنى سێیەم، دیمەنێکى رەخنەئامێزى سۆزئامێزە لەسەر بەراوردکردنى واقیع و بەهاى مرۆیى خۆى راست دەکاتەوە، خۆناسین بە واقیع دەسپێرێ، خۆناسین بە دیار دەنەخشێنێ، خۆناسین بە زانراو پشتڕاست دەکاتەوە! جوانى ئەو دیمەنە لەوەدایە کە خۆى رادەستى شیعر دەکات، دەکەوێتە نەزانراوەوە، لە تاریکى بزر دەبێت، نادیارى دەیبات… ئەوەش جیاوازى نێوان هەست و نەستە، جیاوازى نێوان دیار و نادیارە… بێگومان پانتاییەکانى زانراو سنوردارن، پانتاییەکانى نەزانراو بێ سنور و رەهان! ئەوە جیاوازى نێوان بیرکردنەوە و شیعرە، جیاوازى نێوان داهێنان و بەکارهێنانى توانا، شیعرییەت و هێزى دەربڕین…
مرۆڤ دەشێ ناز بە هوشیارى خۆى بکات، لەسەر ئەوەى کە لە واقیع بە دەستى دەهێنێ، لە وردى بیرکردنەوەکانى، لە داڕشتنى بەرنامە بۆ ناوەوەى خۆى، لەسەر لۆجیک و شیکردنەوەکانى، هێزى بیرکردنەوە و لۆجیکەکانى… بەڵام لە بیرمان نەچێ نەست و ناهوشیارى و عەقڵى ناوەکى لە (90%)ى مرۆڤە! کەواتە هەمیشە جیاوازییەکان بەلاى نەست و نەزانراو و ناوەوە و لە بەرژەوەندى عەقڵى ناوەکیدایە، عەقڵى ناوەکى بنکەى زانیارییەکانە… مرۆڤ بوونەوەرێکە بە پێى عەقڵى ناوەکى دەگۆڕێت، بە پێى هەنگاونان بەرەو نادیار و نەزانراوەکان… مرۆڤ بوونەوەرێکە بەپێى دۆزینەوە و داهێنانەکان هەمیشە لە گۆڕاندایە، ونبوونى شاعیر لەو دیمەنە شیعرییەدا هەنگاونانە بەرەو گۆڕان و کرانەوە و فرەڕەنگى، هەنگاونانە لە خودى رەخنەئامێزەوە بەرەو سۆز و خۆشەویستى… هەموو هەنگاونانێک بەرەو شیعر بەشێکى بە پرۆسەى نوسین و یادەوەرییەوە بەندە، بەشێکى دەکەوێتە نێو سۆز و نەستەوە…
لەگەڵ هەموو بەرەوپێشچوونێکدا، لەگەڵ هەموو گۆڕانێکدا مرۆڤ دووبارە خۆى رێکدەخاتەوە، یادەوەرییەکانى بەپێى پێدراوە نوێیەکان رێکدەخاتەوە، مرۆڤ لەگەڵ هەموو گۆڕانێکدا وەک جەستە دەجولێ و پارێزگارى لە خۆى دەکات، پارێزگارى لە بەها مرۆیى و بیرکردنەوە و زانیارى و هەستەکانى دەکات…
هەمیشە هەست و واقیع فۆرمى باو بەرجەستە دەکەن، هەمیشە هەست و واقیع لە زانراوەکانى دەوروبەر و ناوەوەى مرۆڤ خۆیان بونیاد دەنێنەوە، زانیارییەکان لە یادەوەرى دەچێنن، مرۆڤ بەپێى بەرژەوەندییەکانى خۆى پەیوەندییەکان هەڵدەسەنگێنێ، بەپێى کار و کردەوەکانى خۆى بڕیار دەدات… هەستى مرۆڤ، هوشیارى مرۆڤ بەپێى نەخشەکانى (دەرککردن) و (پەیوەندى) و (هەڵسەنگاندن) و (بڕیاردان) دەجولێتەوە، مرۆڤى هەستیار، مرۆڤى هوشیار بە پشتبەستن بە زانیارییە پێدراوەکان دەجولێتەوە. لێرەوە دووبارە بە بیر خوێنەرى دەهێنمەوە کە جوانى ئەو دیمەنە لە بزربوونى شاعیردا بەرجەستە دەبێت، ونبوونى شاعیر لە خودەوە بەرەو سۆز و خۆشەویستى، ونبوونى شاعیر لەو دیمەنەدا بەرەو دیمەنى چوارەممان دەکاتەوە.
بیرکردنەوە/ نەست
(دیمەنى چوارەم)
بیر لە خودا دەکەمەوە
وەک دارستانێک هەڵدەقرچێم
سوکە خەوێک دەمباتەوە
ئاى داهاتوو
هیچ هەست بە داهاتوو ناکەم
نازانم داهاتوو چییە
چۆن هەست بە داهاتوو بکەم
قێزم لە سیاسەت دێَتەوە
دەڕشێمەوە.
نەستى مرۆڤ کۆگاى ئەزموونە سەرکوتکراوەکانە، کۆگاى ئەزموونە دەروونییەکانە، نەستى مرۆڤ بە یادەوەرییەکان ناگات! نەستى مرۆڤ وەک ئەوەى فرۆید پێماندەڵێت بنکەى هێزى غەریزەى سێکسى و دەروونییە، وەک چۆن بنکەى شارەزاییە چەپێنراوەکانە، زانیارییە نەزانراوەکانە، هێزە شاراوەکان… ئەگەر لە رێگاى هەستەکانى (بیستن و دیتن و بۆنکردن و تامکردن و چێژتن و دەستلێدان)ەوە بە مرۆڤ بگەیین، ئەوە لە رێگاى (زمانى گوتن و نەگوتن و جولە و رەفتار و نیگاکان)ەوە دەشێ ناوەوەى مرۆڤ بخوێنینەوە.
خەون و خەیاڵ و دووبارەکردنەوە لە رەگەزەکانى نەست دێنە ژماردن و شیعریش لە دەرەوەى نەست هەژارە، لە شیعردا دەتوانین پشت بە خەون ببەستین، شیعر بە تیشکى خەیاڵ دەدرەوشێتەوە، شیعر هەمیشە هەنگاونانە بەرەو وزە شاراوەکانى نەست… دیمەنى چوارەم، دیمەنێکى سۆزئامێزە، خود لە نێو دنیا تاریکەکانى نەستدا سووک سووک خەو دەیباتەوە… بیرکردنەوە لە خودا بیرکردنەوەیە لە میتافیزیکا، بیرکردنەوەیە لە دەسەڵاتى پانتاییە شاراوەکان و نەگوتراوەکان و نەزانراوەکان… لەو بیرکردنەوەیەدا دەکەوینە پێش ناسینى دنیا و کێشەى مرۆڤ، کێشەى داننان بەو بۆشاییانەى کە لە زانیارییەکان و گوتراوەکاندا هەیە! پرسیارى شاراوەى ئەو دەقە ئەوەیە (مرۆڤ ئەوەیە کە هەیە) نەک مرۆڤ دەتوانێ زێتر بێت؟ لە پشت (مرۆڤ ئەوەیە کە هەیە) فۆرم و کلتورێک هەیە و نادیارەکان رەنگ دەکات، لە پشت (مرۆڤ دەتوانێ زێتر بێت) هێز و سەرکێشییەک، خەونەکان دەنەخشێنێت، یەکەمیان پێماندەڵێت لە نێو بیرکردنەوەیەکى سنوردار و کلتورێکى دیاریکراو و واقعێکى تاڵدا دەژین، دووەمیان پێماندەڵێت ژیان لە پێشمانە، ژیان هەنگاونانە بەرەو نەزانراوەکان…
مرۆڤ هەر تەنها ئەوە نییە، چونکە دەتوانێت زێتر بێت، ئەوەیە کێشەى نێوان مرۆڤى ئاراستەکراو و مرۆڤى یاخى، مرۆڤى دڵنیا و مرۆڤى گومانکار، شیعرییەت و بیرکردنەوە، زانراو و نەزانراو، هەست و نەست… دەمەوێت بپرسم پەیوەندى (چێژ) و (بە ئامرازکردنى دنیا) چ توانایەک بەرێوەى دەبات؟! دەمەوێت بڵێم مرۆڤ هەر تەنها ئەوە نییە، چونکە دەتوانێت زێتر بێت… هەر ئەوەشە وادەکات بڕوامان بە دوا حەقیقەت و دوا تەفسیر و دوا فۆرمى عەقڵانى هەمیشە کەمى بهێنێت، هەر ئەوەشە پێماندەڵێت مرۆڤ لە گەشتێکى بەردەوامى دۆزینەوەى مەعریفە و حەقیقەتدایە، مرۆڤ لە هەر قۆناغێکدا بە شێوەیەکى جیاواز خۆى نوێ دەکاتەوە، مرۆڤ لە شوێنێکى بێ متمانەوە بەرەو دەرەوە هەنگاو دەنێ، بێ ئەوەى بزانێ بەرەو کام و کوێ و چ …
مرۆڤ خەون و خەیاڵە، واقیع شوێنى قێزلێبوونەوەیە، سیاسەت ئەولاتر، هەموو ئەو سەبتایتڵانە دەکەونە ژێر یەک تایتڵى شیعرى: مرۆڤ بوونەوەرێکە بۆ بەرهەمهێنانى شیعر، جوانى مرۆڤ لە خۆناسى و خۆشەویستى و پەیوەندیدایە.. هەموو ئەو هەوڵە لە بننەهاتووانەى مرۆڤ بۆ ژیان و نوێبوونەوەیە، هەموو راڤەکردنەکانى نێوان مرۆڤ و مرۆڤ، مرۆڤ و زمان، مرۆڤ و زەوى، بە قەد ئەوەى راستەوخۆ پەیوەندى بە خەیاڵى ئیبداعى و چێژەوە هەیە، بە قەد ئەوەى پەیوەندى بە گومان و نیگەرانیەکانەوە هەیە، بە قەد ئەوەى پەیوەندى بە تێگەیشتن و راڤەکردنەوە هەیە… ئەوەندەش زانراوەکان و ئەوەندەش بیرکردنەوەى ئاراستەکراو جێدەهێڵێت! کەواتە پێویستە هەمیشە هەنگاو بەرەو داهێنان بنێین، بیرکردنەوەى دیاریکراو و واقیعى سیاسى چوارچێوە بۆ داڕێژراو بەجێ بهێڵین، گرنگ ئەوەیە مرۆڤ چۆن بوونى خۆى پرۆسیسە دەکات، مرۆڤ چۆن خۆى بۆ دنیا و زمان دەکاتەوە؟! بێگومان هەمیشە مرۆڤ لە خواستى دۆزینەوەى مانایەکى دیکە و بەکارهێنانێکى دیکە و تێڕوانێنیکى دیکەدا دەژى، بەڵام ژیان هەرگیز چارەسەرى نەزانینمان ناکات… هەر ئەوەشە بەرەو دیمەنى پێنجەمان دەکاتەوە.
بیرکردنەوە/بیرنەکردنەوە
(دیمەنى پێنجەم)
کە بیر دەکەمەوە لەوەى
چیدى هەر بیر نەکەمەوە
چێژێک هەستم دادەگرێ
چێژى سڕبوون.
مرۆڤى سیزیفى، مرۆڤى ئاراستەکراو، مرۆڤى کۆڵنەدەر، مرۆڤى گومانکار، مرۆڤى دڵنیا… هەموو ئەو جۆرانەى مرۆڤ و زێتریش هەمیشە وەک شێوازێکى دیکەى ئەزموونە جیاوازەکانى ژیان خۆیان دەنوێنن، لە بەرانبەر ئەو هەموو جیاوازییانەش دەڵێم هەرگیز ژیان چارەسەرى نەزانینمان ناکات! بەڵکو توانایەکە بۆ گەیشتن بە مەعریفە و چێژ و جوانى، راستە مرۆڤ بوونەوەرێکى بیرکەرەوەیە، وەک چۆن مرۆڤ بوونەوەرێکى چێژخوازە، تەنها بە مردن نەبێ نە لە بیرکردنەوە دەبێتەوە، نە تێر چێژى ژیان دەبێت.
کۆى ئەو دیمەنە، وەک دوا دیمەنى دەقى ئیدەکان خۆى لە خاڵى سڕبوون و چێژى سڕبوون کورت دەکاتەوە، نەک مرۆڤى کۆڵنەدەر و گومانکار، دیمەنى پێنجەم وێنەى مرۆڤى تێکشکاو و وەستان (وێنەى چێژى مردن) دەکێشێ، نەک جولە و هەڵسانەوە (چێژى داهێنان)! ئەو دیمەنە خودێکى ماندوو لە ژیان وێنا دەکات و لە رێگاى ئەو وێناکردنەوە بێزاربوونى خۆى لە بیرکردنەوە و واقیع نیشان دەدات، ئەو دیمەنە دەچێتە پاڵ دیمەنە رەخنەئامێزەکانى دیکەوە و پێماندەڵێت هەموو فەزایەک، فەزاى بیرکردنەوە نییە، بە راشکاوى پێماندەڵێت مرۆڤ بیرکردنەوە دەیکوژێ و چێژى ژیان لە بیرنەکردنەوەدایە… بەڵام من دەڵێم مرۆڤ دەتوانێ زێتر بێت، مرۆڤ هەنگاونانە بەرەو جولە و هێزى سەرکێشى، مرۆڤ خەون و خەیاڵە، ژیان لە پێشمانە، ژیان هەنگاونانە بەرەو نەزانراوەکان، چێژى ژیان لە بەرهەمهێنانە و کەشفکردندایە…
دەرئەنجام:
دەقى (ئیدەکان)ى شاعیر (محەمەد حوسێن رەسوڵ- موهەندیس) پێنج دیمەن دەنوێنێ و ئەو پێنج دیمەنەش دوو ئاراستە لە شێوازى بیرکردنەوە بەرێوەى دەبات، ئاراستەى خودئامێز و ئاراستەى سۆزئامێز، ئاراستەى یەکەمم بە بوێرى و رەخنەگرتن لە واقیع و سیاسەت و مەسەلە کۆمەڵایەتییەکانەوە بەستۆتەوە، پێموایە(خود) بەرجەستە دەکات. ئاراستەى دووەمم بە سۆز و خۆشەویستى و پەیوەندییە مرۆییەکانەوە پەیوەست کردووە، پێموایە (خۆشەویستى) بەرهەم دەهێنێ.
لە پرۆسەى نوسینى ئەو دەقەدا کاتێک خودى رەخنەئامێز بیرکردنەوەکانى ناتوانێ ژیان بگۆڕێت، کاتێک بە دەسەڵات ناگات، خۆى بە شیعر دەسپێرێ، راستە شیعر لەسەر پەیوەندى نێوان خود و خۆشەویستى دەژى، بەڵام لە دەقى (ئیدەکان)دا ئەو پەیوەندییە بەلاى خود و رەخنەگرتن لە واقیعدا دەشکێتەوە و دەقێکى رەخنەئامێز و خودێکى تێکشکاو دەخاتەوە!
لە کۆى ئەو نوسینەدا دەمەوێت بە شێوەیەکى ناڕاستەوخۆ بڵێم خودى رەخنەئامێز، بیرکەرەوە (کە زۆرترین پانتایى لە دەقى ناوبراودا داگیر کردووە) لەسەر پێدراوەکانى واقیع و زانراوەکان دەژى، بەڵام خودى سۆزئامێز و چێژ (کە بەشێکى کەمى پانتاییەکانى بەردەکەوێت) هەنگاونانە بەرەو ئەودیو واقیع و نەزانراوەکان، هەر لەسەر ئەو لێکدانەوەیەش پرسیارى (مرۆڤ ئەوەیە کە هەیە) یان (مرۆڤ دەتوانێ زێتر بێت لەوەى هەیە) بەرزکردۆتەوە و بڕواى خۆم بە پێچەوانەى دەقى ناوبراو بە لاى دووەمدا خستووە.
—————————-
پەراوێز و سەرچاوەکان:
– (ideas) بيركردنةوةكان، بيرؤكةكان، عةبدولموتةلَيب عةبدولَلآ، لة عةرةبييةوة بة دةستكارييةوة كردووية بة كوردى. لة ئةكاونتى فيَسبوكى شاعير (محةمةد حوسيَن رةسولَ) وةرطيراوة.
– بيركردنةوةى رووت (ئةبستراك) شيَوةيةكة لة شيَوةكانى بيركردنةوة، كة لة ريَطاى ثيَدراوةكانى واقيعةوة هةولَى بيركردنةوةيةكى طونجاو دةدات، بيركردنةوةى طونجاو لةسةر داواكارى و ثيَوانة و ثةيوةندى وةستاوة، بؤ ئةوةى بتوانىَ لة ريَطاى ضةمكى رووتةوة (بؤ نموونة ئازادى، شيعر) خؤى لة قةيرانةكان دةرباز بكات.
