“شوێن و جۆرەكانی شوێن لە ڕۆمانی) بەرێگاوە( دڵشاد كاوانی” … لێکۆڵینەوەی: ژاڵە كمال

پێشەكی

ڕۆمان وەك ژانرێكی نوێ جیهانی نوسین بۆگێڕانەوە و تۆماركردنی سەربردە درك پێنەكراوەكانی مرۆڤە، قورسایی و بارستایەكی فراوان و پانتایی ئەدەبیاتی جیهانی داگیركردوە، ئەو ژانرە كۆمەڵێك رەگەزە، شویێنیش بە بەردەوامی لە گۆڕاندایە بەپی جووڵەی مرۆڤ تیایدا ئەو جووڵەیەیی، كە كات سازی دەكا و دەیخاتە سەر شوێن جیهانی ڕۆمان دنیای گشت ئەو گۆڕانەیە، ئەو هەموو گۆڕان و ململانێیەیە پێویستی بە رێكخستن هەیە، بەشێوەیەك كە چێژ و جوانییەك ببەخشێ.
شێوێنیش وەكوو خەسلەت و رەگەزی سەرەكی پێكهاتەی ڕۆمان سەیر دەكرێ بەمەش چیرۆك و ڕووداو و گێڕانەوەكانی ناخی نووسەر لە جوغیزدا دەسوڕێنەوە هەر چەندە نووسینی ڕۆمان لە زمانی كوردییدا درەنگ وەخۆكەوت. بەڵام لەگەل هاتنی تەوژمی ئەدەبیاتی ڕۆژئاوا ڕۆمانیش بنەچەی خۆی لەنێو وێژەی كوردی داكوتاوە بووە بەشێك لە پێكهاتەی ئەدەب و نووسین
ئەوەی مەبەستە .
دیاری كردنی شوێن و گرنگی لە نوسینەوە لە نێو ڕۆمانەکانی كوردییدا، بەرێگاوە بە نمونە وەك خۆشەویستی بۆ خاك و نیشتیمان و دەرخستەی ناسۆرییەكانە لەسەر زێدو جوگرافیای ژیان كردنە لە ڕۆمانی كوردییدا. بەتایبەتی دەست نیشان كردنی شوێن لەناو ڕۆمانی (بەرێگاوە) ی دڵشاد كاوانی وەك نوێترین ڕۆمانی كوردی زۆر بە ڕوونی دەردەكەوێت كە ڕۆماننووس توانیویەتی خاڵەكانی ناكۆكی و سنوورە دەستكردەكانی مرۆڤ و ژان و ئازارەكانی نەتەوەیەك لە ڕێگای دیاری كردنی شوێنەكانی ناو ڕۆمانەكان بخاتە ڕوو .

ئامانج

بریتیە لە بەرجەستەكردنی شوێن و جۆرەكانی شوێن و دەستنیشانكردنی شوێنەكانی ناوڕۆمانەكە كە نووسەر بەكاری هێناون بە هەموو جۆرەكانی.

پێكهاتە

پێك دێت لە پێشەكی و دوو بەش و ئەنجام و لیستی سەرچاوە لە بەشی یەكەمدا (شوێن و جۆرەكانی)، كە بەشە پراكتیكیەكەیە بەشی دووەم كە پێك دێت لە دەستنیشانكردنی شوێنەكانی ناو ڕۆمانی (بەرێگاوە) بەشە تیۆریەكەیە بەشێكیتریش پێك دێت لە كورتەی ڕۆمانەكە.

شوێن:

شوێن، وەك قەوارە و چوارچێوە، لە ژیانی مرۆڤ دا بەهایەكی گەورە و خاسیەتی خۆی هەیە، شوێنەكانیش هەمە جۆرن. سەیرش نیە، كە شوێن ڕۆڵێكی وا گەورە و بەرچاو لە ژیانی مرۆڤ دەبینێ، چونكە هەر لەو كاتەوە ژیانی، تا ئەو كاتەوەی كە ((منداڵدانی دایكی دەبێتەشوێنێك بۆپێكهێنانی بایۆلۆجی و ژیانی، تا ئەو كاتەی لەگەل ژان ئەو كۆرپەلەیە دێتە ناو جیهانی بوونی دەرەكی. ئەو كاتەش بێشكە دەبێتە ئەوشوێنەی، كە هەست و هۆشی تێدا دەكرێتەوە لەهەر پێنج هەستەكەدا، لە دوای قۆناغی بێشكەش لایەنی شوێن بە شێویەكی ڕوونتر بەدیار دەكەوێت لەماڵ و كۆڵان و قوتابخانە و سینەما و گازینۆ وشەقام، چ لە شاربێ یان گوند یان بیبان تەنانەت لە دەریا و ئاسمانیش)) مرۆڤ لەهەرشوێنك لە دایك بێت و تێیدا گەورە بێت خۆشەویستییەكی بەهێز بەم شوێنەی دەبەستێتەوە، شوێن ((ئەوزەمینەیە، كە ئەم بنیاتەی لەسەر بەرزدەكرێتەوە)) كە ناتوانێ دەستبەرداریی لێبكرێ. هەروەها شوێنیش بە مرۆڤەوە لكاوە مرۆڤ بەبێ شوێن ناناسرێتەوە و شوێنیش شانۆی نواندنەكانی مرۆڤە هەر لە سەرەتای بونیەوە تاكومردنی، شوێن ئەوجیهانە دەركیەیە، لە سەرەتای بونیەوە تاكو مردنی. شوێن ئەوجیهانە دەرەكییە، كە هەستكردن بە شتەكان تیایدا قەوارە دەگرێ و چۆنیەتی هەڵسوكەوتكردن و گونجان و نەگونجان لەگەل یەكتری دەبینرێ، چەمكی شوێن و ڕۆڵە گرنگەكەی لە ژیانی مرۆڤ بە گەشەكردنی پەرە دەسێنێ، هەر كاراكتەرێك لەناو ڕۆماندا شوێنێكی تابەت بەخۆی هەیە، لێیەوە دەست پێدەكات و پەرەدەسێنێ و كاریگەری شوێنەكەی لەسەر دەبێ و لەوانەیە هەر لەم شوێنەش كۆتای دیت، ((شوێن، مەڵبەندی ڕووداوە و ناسنامە بە كارەكتەر دەبەخشێ و هەستكردنیشە بەئامانجی ژیان)) شوێن توخمێكی سەرەكییە لە بنیاتی كاری گێرانەوە، شوێن لە ڕۆماندا بەكاردێت كە وەك شانۆیەك وایە كەتێدا هەموو ڕووداوەكانی پیشانی خوێنەر دەدات. شوێنەكانیش ڕاستەوخۆ یان بەشێوەی ناڕاسەوخۆ تێكەڵ بە (مەغزا) ی ڕۆمان دەبێت. بۆیە فەزایەك وایە كە هەموو ڕەگەزەكانی ڕۆمان دەگرێتەخۆ. لە نێوانیاندا ڕووداوەكان و كەسایەتی و ئەو پەیوەندییەی لەنێوانیاندا ئەو كەش و هەوایەیان پێ‌ دەبەخشێت كەتیا ڕوودەدات. كە ئەو فەزایەی كە لە ڕۆماندا شوێن دروستی دەكات دەبێت بە تابڵۆیەك واتا تابلۆكە دروست دەكات. شوێن لە ڕۆماندا ((ڕەگەزێكی زیاد نیە.
شوێن گەلێ شێوە وەردەگرێت گەلێ واتا دەگرێتەخۆ. بەڵكو لەهەندێ كاتدا لەوانەیە ببێتە ئامانج لە نەبوونی كارەكەدا بە گشتی)) ئەگەرسەیری بكەین كە پەیوەندی شوێن، بەتەكنیكی وەسفی كاتەوە، دەتوانین بڵێین كە شوێن بە توخمێكی تەواوكەری كات لەو ڕۆمانەدا دەبینرێت كە هەردوكیان بەیەكەوە. ئەو جێگانە دروست دەكەن كە كارەكتەر و ڕووداو تیایدا سەر هەڵدەدەن پەرەدەسێنێ،‌ كەواتە شوێن لەگەڵ كات دا پەیوەندییان بە یەكەوە هەیە شوێن تەنیا ئەوە نییە لە خولگەماندا و بەس، بەڵكو لە ژوورەوەشمان دا (جێ‌) هەیە. كە لەگەڵ سەرگوزەشتە و گرفت و ئاستەنگەكاندا جێگیر دەبێت. كەواتە شوێن تەنها ئەو شوێنە نییە كە تەنیا نشتەجێ دەبێ بەڵكو هەندێ جار نیشتیمانێك دەگرێتە یاخودژورێك دەگرێتەوە وەكوو لە ڕۆمان دا ڕوو دەدات پەردەسێنێت. هەرچەندە گێڕانەوە زیاتر پەیوەستە بە كاتەوە لە ناو ڕۆماندا بەڵام ((شوێنی ڕۆمانیش گرنگییەتی مەزنی هەیە هیچ كەمتر نییە لە بەهای كات)) هەرچەندە ڕۆمان بە پلەی یەكەم هونەرێكی زەمەنییە بەڵام وەك ئاماژەمان پێكرد لە هونەرەكان شێوەكاریش دەچێت لە ڕووی پێكهاتەی شوێنییەوە ((لەبەر پەیوەست بوونی شوێن بە تەكنیكی وەسفی كاتی. ئەوە دەتوانرێت شوێن وەك ڕەگەزێكی پاشكۆیین كاتی ڕۆمان بهێنریت. بە مەرجێك ئەوە لە بەهاكەی كەم نەكاتەوە)) بەتین بوونی ئەم پەیوەندییەی نێوان كات و شوێن زۆر جار وای لێدیت كە ((بەكارهێنانی شوێن بەبێ ئەوەی زەمەن بگرێتەوە یاخود كات بەكاردێت لە توێژینەوەی كارێكی گیڕانەوەی بەبێ ئەوەی چەمكی شوێن تیا سەرهەڵبدات شتێكی مەحاڵە) یەكێك لە توخمە گرنگەكانی ڕۆمان شوێنە كە ناكرێت بەبێ هەبوونی شوێن باسی كارەكتەر و ڕووداو بكەین چونكە شوێن لە خۆگری كارەكتەر و ڕووداوەكانە هەر لەبەر ئەوشە لە تیۆری ڕەخنەیی ڕۆماندا بایەخێكی زۆر بە شوێن دراوە لە ڕۆمانی كلاسیكیدا شوێن تەنیا شانۆی ڕووداوە جووڵەی كەسەكانی تێدادەبینین. بەڵام لەڕۆمانی نوێدا شوێن تەواوكەری ڕووداوە زۆرجاریش رۆڵی كارەكتەری سەرەكی لە ڕۆماندا بگرێت. كاتێك كە باس لەنێوان شوێن دەكرێت یاخود لەفەزای ڕۆمان دەكرێت مەبەستی لەو هەموو شوێنانەیە كە ڕووداوەكانی تیا ڕوودەدات ((وەسف كردنی شوێن و پێكهاتەكانی و ئەوشتانەی كە دەیانگرێتەخۆ. هەر لەوكاتەدا وە سفی خودی كەسایەتیەكە دادەندرێت چونكە شتەكان مێژوەكەیان پەیوەستە بە مێژوی كەسایەتیەكانەوە. چونكە ئادەمیزاد بە تەنیا یەك یەك دروست ناكات. كەس و كەسایەتی ڕۆمان ئێمە خودی خۆمان تەنیا تاكێك دروست ناكات. تەنیا جەستەیەك. بەڵكو جەستەیەك بە جل داپۆشراوە. چەكدار ئامادە…… ئادەمیزادی ڕاستەقینە پێكدێت لە جەستە و ئەو شتانەی كە تایبەت بە ڕگەزی مرۆڤەوە هەروەك چۆن هێلانەی تایبەتە بەم جۆرە مەلانە)) شوێن دەبێتە زەمینەی سەرهەلدانی ڕووداو، ڕووداوەكان لە شوێنێك ڕوودەدات ئەو شوێنە تایبەتمەندی دەدات بە ڕووداوەكە، چونكە شوێن شانۆی ڕووداوە نووسەر پێویستە لە زەینی خۆیدا زانیارییەكی تەواو دەربارەی ئەو شوێنە بزانێت كە دەبێتە زەمینەی ڕووداوەكە. شوێن هەندێ‌ جار ناوەڕۆكی بابەتەكە ئاشكرا دەكات، چونكە شوێن ڕووداوە بێ‌ بوونی یەكتری مەحالە.

جۆرەكانی شوێن:

بنیاتی شوێن لە كورتە چیرۆكدا بە هەمەرەنگی جیادەكریتەوە، چونكە تەنیا شوێنك تیدا باسناكرێن، ئەگەر ناوی دێیەك بهێنرێت با دێكە بچووكیش بێت، لە چوارچێوەی دێدا چەندین شوێنی دیكە دێنە بەرچاو لەوانە: خانوەكان و كۆڵان و باخچە و سەر بیری ئاو و شوێنی جووت و كادین و پەرێز و ئاقاری دێ و زۆر جاریش وادە بێ لە یەكێك لەم شوێنانە خەیالی نوسەر دەچێتە شوێنێكی دیكە درێژە بە ڕووداو و بەسەرهاتەكان دەدات. بەدەر لە شوێن هیچ شتێكی بینراو، زیند و نازیندو ڕۆح لەبەربێ، یان مادە بوونی نییە، چونكە ڕوانینی مرۆڤ بۆ هەر شتێك بێت، شتەكە و شوێنی شتەكە دەبینێ، كەواتە هیچ چیرۆكێك لە جیهاندا نییە شوێنی تێدا نەبێت، چونكە گەر شوێن نەبێت ڕووداو و دیالۆگ لە كوێ و چۆن ڕووبدەن؟ تەنانەت چیرۆكە كە باسی ئاسمان و فەزاش بكات ئەمانەش هەر شوێنن، گەر چیرۆكنووس ناوی هیچ شوێنێكی نەهێنابێ، بەڵام لە گێڕانەوەكان و جموجۆڵەكاندا شوێنی هەر تێ دەردەكەوێن شوێنیش چەند جۆرێكە لەوانە:
شوێنی ئاشناو نائاشنا-1
2- شوێنی كراوە و داخراو
3- شوێنی واقیع وخەیالی

شوێنی ئاشنا (هۆگر): مرۆڤ هەر لەو رۆژەوە كە هەست بە ژیان دەكات، جۆرە ئاشنایەتییەك لەگەل ئەو شوێنەی كەلێی دەژی پەیدادەكات، ئەو شوێنەش شا ربێت یان لادێ، ئەشكەوت یان شەقام هەستێك بەرامبەرئەو شوێنانە لە لا دروست دەبێت، ئیدی خۆشیدەوێت یان ڕقی لێیان دەبێتەوە ئەگەر خۆشی لە شوێنیك دیتبێ ئەواهەستی خۆشەویستی بەرامبەر ئەو شوێنە زیاد دەكات ئەگینا بە پێچەوانە دەبێت. هەموو ئەو شوێنانە دەگرێتەوە كە تێدا ژیاوین هەستمان بە ئارامی كردووە، بە شوێنی پشوودانی دادەنێت ئارامی و ئاشنای تێدا بەدی دەكرێ ((ئەگەر لەچەمكی هۆگری بگەین، هەموو شوێنێك ماڵە، چەمكی هۆگری هەموو شوێنكی كارا دەگرێتەوە)) مرۆڤ لە هەموو شوێنەك زیاتر ئاشنا و هۆگری ئەو ماڵەیە كە بەمنداڵی تێیدا ژیاوە تاكو مردن خەونەكانی هەر لەو شوێنەیە ((ماڵ كەتیایدا لە دایك بوین زیاترە لەوەی كە تەنیا بەرجەستەكردنی پەناگەیەك بێت، بەڵكو بەرجەستەكردنی خەونەكانیشە)) بەمەش مال دەبێتە بەهێزترین شوێنی ئاشنا، ماڵ لە هەموو شوێنیك ڕونترە لە دەربڕینی خاوەنەكانە هەرچەندە پەیوەندی ماڵ جۆرا و جۆرە لە نێوان ڕق و خۆشەویستیەكاندا هۆگری دەبین لەكاتی ناخۆشیش ڕقمان لێیەتی، شوێنكی ئاشنابوو بە شوێنی خەڵوەت و تەنیای و بیركردنەوە و خەو بینین دادندا، جگە لەوە شوێنی پێكەوە خربونەوەی ئەندامانی خێزانەكان بوو لەیەك شوێن.
شوێنی نائاشنا (ناهۆگر): ئەو شوێنانە دەگرێتەوە، كە مرۆڤ تیایدا ((هەست بە ئاشنایەتی و خۆشی ناكات، بەڵكو هەست بە دژایەتی و ڕق لێبونەوەی دەكات و جۆرە كێشەیەك لەنێوان شوێن و كارەكتەر دروست دەبێت)) كارەكتەر هەموو هەوڵ و توانای خۆی دەخاتە گەڕ بۆ ئەوەی ئەو شوێنە بە جێبهێلێ‌، چونكە بە زۆر تێیدا نیشتەجێكراوە .ئەو شوێنانە یان ئەوەتە مرۆڤ بە ناچاری تیایدا دەژی، وەك بەندینخانە و مەنفا و بیبان. بێگومان مرۆڤ ئاشنایەتی لەگەڵ شوێن و دەور و بەر دروست دەكات، بەڵام هەموو شوێنەكانی وەك یەك خۆشناوێت، زۆر جار كەسێك لە شوێنیك توشی كارەسات و ناخۆش یەك دێت ئەم شوێنەی لەبەرچاو دەكەوێت، چونكە یادگارە تاڵەكان پەیوەستن بەم شوێنەوە، یان شوێنێكە ڕوودانی سروشتی تیایدا ڕوویدابێ‌، ئەمەش لە كێشەیەكەوە بۆ كێشەیەكی دیكە دەگۆڕێت.
شوێنی كراوە: شوێنی كراوە تایبەتە بە هەموو كەس و ئەو شوێنانە كە لە شوێنە دەرەكییەكان پێك دێت، ئەم جۆرە شوێنانەش تایبەت بە كەسێك یان چەند كەسێكی دیاریكراو نیە وهەموو كەسێك توانای بەكارهێنانیانی هەیە و ((لەبەردەم كەسەكاندا كراوەیە، دەتوانن ب ەئارەزوی خۆیان تێیدا بێن و بچن، وەك شەقام و كۆڵان و ڕێگاو بازار، چایەخانە، نەخۆشخانە)) ئەو شوێنانە كە هەردەم لەبەردەم كەسایەتییەكانی ڕۆماندا كراوەیە و هەڵسوكەوتی تیا دەكەن ڕووداوەكانی لە ناو پەرە دەسێنن و گەشەدەكەن ئەم جۆرە شوێنەگشتیە خاوەنی تا یبەتی نییە بەڵكو بە مولكی گشتی ناسراوە كە كۆمەل خاوەنیەتی .
شوێنی داخراو: ئەوشوێنە تابەتییە كە دەستەڵاتی خودی تێدا بە گەڕ دەخرێت بەڕووی خەڵكیدا داخراون لە ژێر ركێفی تاك دایە. بەو شوێنانە دەوترێ كە لەبەر دەم هەموو كەس كراوە نییە، داخراوە ڕووبەرێكی جوگرافی دیاریكراوی هەیە، هەڵسوكەوتكردن تێیدا بۆ كەسەكانی سنوردارە هەندێجاریش ئەم جۆرە شوێنە لە گۆشەنیگای ڕۆمان نووسەوە دروست دەبێت وەك: ((مال. ژوور-كێلگە-زیندان- دوكان…..دەگرێتەوە)) . ئەم جۆرە شوێنە پێویستی كارەكتەر و ڕداوەكانی خواڵقاندویانە كە هاوشێوەی ژیانی واقیعی مرۆڤە. بە مولكی تایبەتی دادەندرێت.
شوێنی واقیعی: شوێنی واقعی ئەو شوێنەیەكە وەرگر هەست بەبونی واقیعیك دەكات. كە وێنەكانی ئەو شوێنە لە واقیع نزیكە بەهەر جۆرێك بێت رۆلان بارت پی وایە كە ((ناكرێ واقیعیەت بكەینە شێوازێك بۆشتەكان، بەڵكو ئەو مەعریفەتی زمانە بۆیە ئەو كاریگەرەی وێنەی واقیعی پێ دەكێشرێ‌ واقیعی لێ دەرناچێ بەڵكو ئەوەی لە ناوەڕۆك بەرهەمی دەهێنێ‌ جیاوازە لە هەموو پێكهاتەكانی تر. ئەمەش لەخۆیدا ناواقیعی زمانەكەشیان دەدات.)) كەواتە واقیعیەت شتێكە كە مرۆڤ لە ڕێگای كاریان زمانەوە.
شوێنی خەیاڵی: ئەو شوێنەیە كە بوونێكی ڕاستەقینە نییە بەڵكو ئەندێشەی نووسەر یان ڕۆماننووسەوە دروست دەبێت بەو واتایەی ((ئەوشوێنانەیە كە مێشك دركیان پێدەكات، بەڵام لەنێوانیان ژیان بەسەر نابەن، دەزانین لە كات و شوێنیكدا هەبوون، بەڵام كات و شوێنی ئیمە نیە)) مەرجیش نییە لە یەكەم جۆری شوێن دا ئەو وێنەیەی كە ڕۆماننوس دروستی دەكات هاوشێوەی لە ژیان دا هەبێت بەهەرحال شوێن لەڕۆماندا لەسەر خەیاڵی وەرگر وەستاوە نەوەك لە جیهانی دەرەكی. ئەو شوێنەی لە مێشكی ڕۆماننوسەوە سەرچاوەی دەگرێت بەڵام هیچ مانایەكی ڕاستەقینەی نییە بە پێویستی حیكایەتەكە و ڕۆماننوسە وا دەكات هەر بۆیە بریتە لە ((شوێنی زارەكی وخەیال ئامێز واتا ئەو شوێنەی كە زمان دروستی كردووە. مەبەستی ڕەخساندنی كەشی ناو ڕۆمانەكەوە پێداویستەكانی ڕۆمان)) ئەو شوێنەیە لەسەر زەوی بوونی نییە بەرجەستە و واقیعی نییە، ((تەنیاهەست بەبونی دەكرێت، نابینرێ و ناشكرێ بوونەكەی جێگیر بكرێت، بەڵكو وێنەیەكی گریمانە كراوە، كە سەرچاوەكەی خەیاڵە))
شوێنەكانی ناوڕۆمانی (بەرێگاوە(
هەورازان←كراوە شینكە چیا←ئاشنا
لێوار←كراوە كەپكی سپی←خەیالی
شاخ←ئاشنا لوتكەی تیژ←ئاشنا
كێو←كراوە بنەشاخان←ئاشنا
چیا←ئاشنا كوێستان←ئاشنا
گۆمە ئاوان←كراوە لادێ←ئاشنا
گۆز←ئاشنا شاران←كراوە
هەرێم←كراوە چۆمان←واقع
دۆل←ئاشنا دەریا←ئاشنا
پێدەشتان←ئاشنا كوخ←داخراوە
ئەشكەوت←ئاشنا كەپر←داخراوە
قەلا←ئاشنا رەشمال←داخراو
جۆگە←ئاشنا قەرەوێلە←داخراو
زۆنگاوان←ئاشنا نەخۆشخانە←كراوە
كۆشك←ئاشنا زانكۆ←كراوە
تەلار←ئاشنا ژوور←داخراو
دیوار←ئاشنا مال←داخراو
زیندان←نائاشنا شەقامی دەلالان←كراوە
تەكیە←ئاشنا ولات←ئاشنا
خانەقا←ئاشنا ئسپانیا←واقیعی
مەیخانە←كراوە كونی دیوار←داخراو
شەقام←كراوە سەلاڤیە←ئاشنا
كۆلان←كراوە قاوشی فریاكەوتن←كراوە
باخوبیستان←كراوە تەختی خەواندن←داخراو
دەشت←كراوە باوەش←ئاشنا
لێوار←كراوە ژووری نەشتەرگەری←داخراو
چۆمان←واقیعی ساردخانەی تەرم←نائاشنا
زەوی←واقیعی هەسارە←واقیعی
دورگە←ئاشنا گەرەك←داخراو
تایتانیك←ئاشنا ئاشنا←ئاشنا
باخچەی ئاژەلان←داخراوە شاری باهۆز←واقیعی
تەیراوەی هەولێر←واقیعی كۆشكی سپی←واقیعی
باكوری رۆژهەلات←واقیعی بەرزایەكان←كراوە
بن كێوان←ئاشنا قەسابخانە←كراوە
زارگەلی←واقیعی شاری یاری ←كراوە
كارگە←ئاشنا مەیخانە←كراوە
مۆزەخانە←كراوە تەلار←ئاشنا
گیرفان←داخراوە هۆتێل←كراوە
مزگەوت←كراوە زێراب←نائاشنا
داینگە←ئاشنا تونێل←داخراوە
جۆگە←نائاشنا دوكان←كراوە
ئاودەست←كراوە شەقام←كراوە
بیر←داخراو شاخ←ئاشنا
چیا←ئاشنا چۆم←ئاشنا
گۆم←نائاشنا شارۆچكەی سەقاوێ←واقیعی
هەرێمی نێرگزان←خەیاڵی تاڤگە←كراوە
کورتە باسێک…
((رۆمانى بە ڕێگاوە))
ئەم ڕۆمانە بەشێوەو تەکنیکێکى تایبەت نووسراوە، پێشەکى و کۆتایی ڕۆمانەکە بە یەک دیمەن و دەست پێ دەکات و بە هەمان دیمەن کۆتایى دێ ، ئەویش بە هەوڵى خۆکوژى و پاشگەز بوونەوەى نووسەرى رۆمانەکە و کارەکتەر و پاڵەوانى سەرەکى گێڕەوەى ڕۆمانە کەیە. لەگەڵ پێشەکی دووەم هاوبەشە لە سەرجەم بەشەکانى تر، ڕۆمانەکە لە دوو بەشى سەرەکى لە ژێر ناوى پەتاى دەنگ و چێژى خوێن و (١٨) بەشى بچووکی تر کە بە ژمارە و هەم بە سەردێڕى ڕووداوە گرنگەکان دەست پێدەکەن و خۆی لە (٦٩،٣٩٠) وشە دەبینێتەوە.
ڕۆمانى بەڕێگاوە باسى ماڵباتى میرێک دەکات دواى لە دەستدانى دەسەڵات میر، نەوەکانى بە دواى گەڕانەوەى دەسەڵاتى میرایەتیەوەن، هەروەها لە ناو ڕووداوى ڕۆمانەکە باس لە بڵاو بوونەوەى پەتاییەک دەکات بەناوى پەتاى قسەکردن و دواتر ئەم پەتایە دەبێتە هەوێنى سەرهەڵدانى شۆڕشێکى فکرى و چینایەتی و کۆمەڵایەتی و داروخانی دوسەڵاتی ستامکاریە .
ناوى ڕۆمانى بەڕێگاوە بەمەست لە ئۆتۆمبیلەکى کۆنى شل و شۆقە کە بە ردەوام لە ڕۆیشتن دایەو هەرجارەو چەندین کارەکتەرى نێو رۆمانەکەى هەڵدەگرێ، بە ڕێگا سەختەکان و ڕێچکۆکە تەسک و حاسێکاندا دەڕوات. ئەمەش مەبەست لە میژووى کوردە بە دریژایى میژوو بە شل و شۆقى لە رۆیشتن بەردەوامە و گەلەکەى بە هەر سەختى و چەرمەسەرییەک بێ دواجار دەگەیێنێتە دواین شوێنى مەبەست.
لە رێگاى ئەو ڕۆمانە نووسەر باس لە نەخۆشییە دەرونییەکان و دیدگاى فەلسەفی و ڕوانینە فکرییەکان بۆ ژیان دەکات، لە ئایدیاکان و تێگەیشتنە فەلسەفییەکان پشت بە فەلسەفەى فۆرمى ئەرستۆ و شەڕی دەسەڵاتی ماکیافیلی و شیکارییە دەروونییەکانى ئۆدیب و ئەلیکترا و نەرجسیەتى سیگمۆند فرۆید و نکرۆفیلیا و نکرۆفلوجیاى سادیستى ئەریک فرۆم بەستراوە. کە بەشێکیان بوونەتە ناوى کارەکەترى سەرەکی نێو ڕۆماکەش، هەروەها باس لە عیرفان و تەصەووفى ئیسلامى و کاریگەریەکانى دەکات و پێکدانانى ئاینەکان و شارستانییەتە زۆرە ملێکان و تێکەڵ بوونى دەسەڵات و ئاین و مل ملانێى نێوان ئاینەکان دەکات، لە ڕێگاى نەوەکانى میر کە پاڵەوانى ڕۆمانەکەن ئەویش میخۆى جوولەکە و شێمرازى موسڵمان و قۆیتاسى کریستیان و ئەلیکتراى زەردەشتی دەخاتە ڕوو. رۆمانەکە بە زمانێکى سادەو کوردییەکى پاڕاوە نووسراوە، جگە لە ناوە زانستى و فکرییەکان کە (٢٢) هامشى بۆ کراوە، لە کۆتایى ڕۆمانەکە فەرهەنگۆگێک بە مەبەستى زانین و ئاسان تێگەیشتن لە وشە و زاراوە ئیدیۆمەکان و زمان و شێوە زارەکان لە فەر هەنگۆگە کە (٣٨٣٠) سێ هەزار و سەت وچل و شەش وشەو تێدایە و ئەوەى بە گرنگ زانراەوە واتا و لێکدانەوى بۆ کراوە.
دەتوانین بڵێن ئەم ڕۆمانە بە یەکەم ڕۆمانى سادیستى کوردى خۆماڵى دێ کە راستەوخۆ خوێن و کوشتن بەشێکى سەرەکى ڕۆمانەکە پێک دێنێ، دەتوانرێ بەشى یەکەم بە پەتا و نەخۆشى دیارى بکرێ، لەم بەشەدا کیشەکانى ناو ڕووداوەکانى رۆمانەکە بەرەو ئاڵۆز بوون دەچن. لە بەشى دووەمیشى بە گرێ دەروونیەکان و خوو ئۆلفەت گرتن بە خوێن و تووش بون بە نە خۆشییە دەروونییەکانى وەک نکرۆفیلیا مەرگ دۆستى، نکرۆفلوجیا، درەندە بوون و سادیستى عاشق بوون و خوو گرتن بە ئازارو خوێن ڕشتن. لە کۆتایى ڕۆمانە کە ئاکامی پێکدادانەکان هەر هەموویان هەرەس دێنن پەشیمانى و گەڕانەوە بۆ ڕەچەڵکى مرۆڤ بوون کۆتایى ڕووداوەکەیە. ڕۆمانەکە باس لە چەند هەرێمێکی جیاواز دەکات و کە پێچەوانەی یەکترن و بە خەیاڵ و فانتازیا ڕازێدراوەتەوە، کە بەشێکی زۆری ڕۆمانکە پێک دەهێنێت جگە لەمە هەژاری و چەرمەسەری کێشە کۆمەڵایەتییەکان بەتەواوی لە ناو ڕۆمانکە ڕەنگی داوەتەوە.

مەبەستى نووسەر…
مەبەستى نووسەر لە و ڕۆمانە بە هۆى زیاد بوونى دیاردەى کوشتن و تاوانکارى لە نێوان مرۆڤایەتى بە تایبەتى ئەو زینجیرە کوشتنانەى کە لە ساڵانى دوایى ڕووى لە کۆمەڵگاى کوردى کردووە، نووسەر پێى وایە ئەمە تاوانى ئاسایى نیە بەڵکو جۆرێکە لە لاسیاى کردنەوە و دووبارە بوونەوەى ئەو ڕێچکە و کوشتنانەى کە وەک هاتنى شەپۆڵى سۆشیال میدایى ئازاد و سەیر کردن و بیننیى سەرجەم دیمەنەکانى کوشتن و بڕینى سەرجەم دونیا و بە بێ چاودێرى، مانەوى پاشخانى توندو تیژییەکانى داعش و رێکخراوە تووندڕەوەکانى تر کاریگەرى نەرێنى کردۆتە سەر گەنجان و نەو جەوانانى کورد، بەمەش هەندێ تاوانى نائاسی لە دادگاکانى هەرێم تۆمار کراوون نا کرێ بە کوشتنى ئاسایى سەیر بکرێ وەک کوشتنى دایک و باوک برا و خێزان و خۆشەویستانى کەسى تاوانکار بە دەستى خۆیى و شێواندن و لێکردنەوى پارچەى جسەتە و کوشتنى خێزانى سێ چوار کەسى بە کۆمەڵ، کە هەر گیز لە پێشوودا لە نێو کۆمەڵگاى کوردیدا ڕووینەداوە. لەم ڕۆمانە بە ووردى لە سەر ئەم دەستە و گروپانە وەستاوە و بێ پەردە تاوانەکان و لێکەوتەکانى خراوەت ڕوو بە مەبەستى دۆزینەوەى چارەسەرى شیاو جووڵاندنى هەستى خوێنەر بە دوورکەوتنەوە لە تاوان و تاوان کارانى خوێن.

دەرئەنجام
گەیشتمە ئەو ئەنجامەی كە شوێن وەك قەوارە و چوارچێوەیە لە ژیانی مرۆڤ بەهایەكی گەورە و خاسیەتی خۆی هەیە، هەروەها شوێن بە مرۆڤەوە لكاوە، شوێن لە ڕۆماندا بەكاردێت كە وەك شانۆیەك وایە كە تێدا هەموو ڕووداوەكانی پیشانی خوێنەر دەدات و شوێنەكانیش ڕاستەوخۆ یان بەشێوەی ناڕاسەوخۆ تێكەڵ بە (مەغزا) ی ڕۆمان دەبێت. مرۆڤ بەبێ شوێن نا ناسرێتەوە شوێنەكانیش هەمەجۆرن شوێن هەیە مرۆڤ كە لە دایك دەبێ ئاشنایەتی لەگەڵ ئەوشوێنە پەیدا دەكات، شوێنیش هەیە مرۆڤ هەرلە سەرەتاوە ڕقی لێ‌ دەبێتەوە، شوێنیش هەیە مرۆڤ هەست بە واقیع دەكات، شوێنیش هەیە خەیالیە، شوێن هەیە كراوەیە بۆ هەموو كەسێك دەبێ، شوێنیش هەیە تایبەتە بەكەسێك…………..هتد لەنێو ڕۆمانەكەش گەیشتمە ئەو ئەنجامەی زیادبونی دیاردەی كوشتن و تاوانكاری لەنیوان مرۆڤایەتی بەتایبەتی ئەو زنجیرە كوشتنانەی كە لە ساڵانی دوای ڕووی لە كۆمەلگای كوردی كردوە، ئەمە تاوانی ئاسایی نییە جۆرێكە لە لاسایكردنەوە و دووبارە كردنەوەی ئەو رێچكە كوشتنانەی كەوەك هاتنی شەپۆڵی سۆشیال میدیای ئازاد و سەیر كردن و بینینی توندڕەوەكانی تر كاریگەریان كردۆتە سەر گەنجان و نەوجەوانانی كورد.

لیستی سەرچاوە
1- جمالیات المكان جمعاتە من الباحثین ، دار قرتبە – عیون ط 2 ، 1988 ص 5.
2- اشكالیە المكان فی النص الادبی ، یاسین نصیر ، دار الشۆون الپقافیە العامە ،بغداد،1986 ، ص 151
3- السرد عند الجاحڤ، مرواناحمد النوسە،ص114
4 -بنیە اشكل الروانی، حسن بحراوی، المركز الپقافی العربی بیروت، دار البیڤا‌و،1990،ص33
-تقنیات السرد،ص24-5
ن.م-6 ن.م ص25-7
البنا‌و الفنی فی الروایە العربیە فی العراق(2)د.شجاع مسلم العالی دار الشوق اثقافەالعامە.بغداد2000،ص21 -8
الشكالیە المكان فی النصیر، مطابع دارالنشر نالثقافیە العامە،1986ص404-9
–جمالیات المكان،غاستون باشلارت: غالب هلسا، الموسسە الجامعیە للدراسات والنشر، بیروت،گ،1984،ص52 10
عالم الروایە، رولان برنوف وریال اوئیلە،ص113-114-11
1-چەمك وئێستاتیكای شوێن لە ئەدەبدا،سەباح ئیسماعیل،بلاوكراوەی ئاراس،2009،ل472
بینایشوێن لە دورنمونە ڕۆمانی كوردی. ل115-13
مقالات نقدیە، رولان بارت،1964،ص164-14
گێرانەوە لە چیرۆكەكانی ئەحمەدمحمد ئیسماعیل. د. پەری سالح موفتی. هەولێر،2012،لا126،128،129،132،133،134،138،148،152،160 15
تەكنیك لە ڕۆمانەكانی (عەبدوڵڵاسەراج)دا. ئارەزوو محمدعەلی . نامەی ماستەر زانكۆی سەلاحەدین.2009 ،لا16،99،103،105،112،114.-
البیئە فی القصە، ولید ابوبكر،الاقلام، تموز،1989 ،ص61-62-316
ڕۆمانی بەرێگاوە. دڵشاد كاوانی.2020-17

Dengekan

دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.