ئامانجی هونەر هوشیاركردنەوەی مرۆڤە*(گەعدە) جنسێكی غەریب لەناو هونەردا -2-… نەبەز گۆران *
_2_
بەر لەهەمووشتێك بروای تەواوم بەوە هەیە، لەناو (گەعدە)ی گۆرانی و شیعری شاشەیدا، هیچ هوشیارییەكی نوێ بوونی نییە، ئەو هوشیارییەی هەیە(گەرناوی هوشیاری بێت) نەریتییە و بە زمانێكی شەعبی دور لە زمانی نووسین و بیركردنەوە خەریكی فراوانكردنی فەزایەكی ناجۆرە، لەهەردووكیاندا چ گۆرانییەكان چ شیعرەكان تروسكایەك نابینرێت تا دەركبكەیت لە رێگەی ئەم مۆدێلە كرچوكاڵەوە دونیابینی بەرهەمبێت. بۆنمونە: ئیشی (گەعەدە)ی گۆرانی لەگەڵ هوشیاریدا نییە، لەگەڵ دەركەهەستەكییەكاندا نییە، لەگەڵ گۆڕینی دونیابینیدا نییە، لەگەڵ شانوملدایە. هەرچۆن شانومل تەشەنوج دەكات و سەنتەری_مەساجەكان_ ئەم شانوملە نەرمدەكەنەوە، لە ئێستادا ئیشی (گەعدە) شوێنی ئەو سەنتەری_ مەساجانەی_ گرتووەتەوە. ئەو دۆخەی (گەعدە) دورستیدەكات دۆخێكە شانومل دەهێنێتە جوڵە و لە تەشەنوج بوون رزگاری دەكات.
بەهەمان شێوە دۆخێكە لەناو خۆلەبیركردنێكی كاتی، مرۆڤ پێویستی بەوەیە ریتمێك هەبێت بیجوڵێنێت، ئەو ریتمە كەمتر لەناو هونەرێكدا بارگاوی بە ئەندێشە بوونی هەیە و هونەر نایەوێت مامەڵە لەگەڵ بەجوڵەخستنی شانوملدا بكات، بە پێچەوانەوە هونەر گوێگر ناچاردەكات بیربكاتەوە، ناچاریدەكات جۆرێكی دیكە ژیان و بوونی ببینێت و، دەسكاری دونیابینیەكەی دەكات نەك شانوملی. هەندێكجار هونەر رابردوو دەگەیەنێت بە ئێستا و ئێستا دەكاتە شوێنێك بۆ بیركردنەوە لە ئایندە. (گەعدە) كێشەی لەگەڵ ئەم جۆرە لە بیركردنەوە نییە و، خۆشی سەرقاڵناكات بە گەڕان بەشوێن پرسیارەكان و بەرهەمهێنانی دیگای نوێ، هیچ كات پێویستی بە بیركردنەوە نییە. ئەو وەك ریتمێكی خێرا دەیەوێت لە دۆخێكی شاددا، گوێگرەكان والێبكات زۆرترین شانوملیان بجوڵێنن. بەڵام ئەم ریتمە لە بنەمادا بەرهەمی (گەعدە)نییە، و ریتمەكان لەناو هونەری میللیدا هەن و (گەعدەچی) دێت خۆی دەكات بەخاوەنییان و لەرێگەی شیعری لاوازەوە، چ ریتمەكە دەشێوێنێت، چ هونەرە میللیەكە. دونیای (گەعدە) دونیایەكە خاڵی لەبیركردنەوە و خاڵی لە خەمی گەورە، دونیایەكە لە ناو بازنەی شادییدا ئەركی بە جوڵەخستنە، نەك هیچ كردەیەكی دیكە.
” هونەرمەندانی رابردوو، لەبواری روانگە و جیهانبینی، ئاراستەو بەیانكردندا، لەژێركاریگەری كۆمەڵێكدابوون. جۆرج لۆكاچ.” ئەم دیدە بۆ هونەری میللی زۆر دورستە. هونەری میللی لەچوارچێوەیەكی دیاریكراودا خولدەخواتەوە. ئەم چوارچێوە دیایكراوە تەنها وێنای ئەو دیاردە و كردە كۆمەڵایەتییانە دەكات، كە هونەرمەندی میللی توانای بینینیانی هەیە، لە دەرەوەی بینینە گشتی و ئاساییەكە، هونەرمەندی میللی بینینی دیكەمان ناخاتە بەرچاو. گەرچی زۆرجار هونەرمەندی میللی لەگەڵ شیعری راستەقینە و شیعری ئاست بەرزدا مامەڵەدەكات، بەڵام بینینەكەی خۆی و هوشیارییەكەی خۆی هەر لە دۆخە میللییەكەدایە. بۆ نمونە: (سەید محەمەدی سەفایی، یان میدیا حسێن و بەشێك لەكارەكانی عەینەدین… هتد” بە گوێگرتن لە بەرهەمەكانیان، ئەو میللی بوونە دەدۆزینەوە لەناو هونەرەكەدا خۆی نما دەكات. ئێمە دەتوانین بەم جۆرە لە هونەرمەند بڵێین: هونەرمەندی میللی، كە خەمەكانی زۆر خەمی دیارن، دیدگاكانی بۆ جیهان زۆر سنووردارن، نایەوێت لە گۆشەی ماڵێك، یان دانیشتنێك پرسیاری زۆر قورس لە بوون و لە دونیا بكات و، جیهانبینیەكی نوێ بەیانبكات بۆ شوێنی جیهانە كۆنەكە، لەبری ئەمە لە رێگەی ئاواز و شیعری كلاسیك و فۆلكلۆرەوە، سەرقاڵی جۆرێك لە هونەرە، ئەم هونەرە زیاتر لە دانیشتنە تایبەتی و خێزانییەكان دێتە دەرەوە و، خەمەكانی و پرسیارەكانیش لەو چوارچێوەیەدان.
بەڵام لەناو ئەم هونەری میللیەدا شیعر قورسایی خۆی هەیە، ئاواز قورسایی خۆی هەیە، مامەڵەكردن لەگەڵ گۆرانییدا، تەنها مامەڵەیەكی ئاسایی نییە و، مامەڵەیەك نییە نەتوانین وەك هونەری میللی لێی بڕوانین، دەرككردن بە چێژی گوێگر لەم هونەرەدا شوێنی خۆی هەیە، پاشان خاڵی نییە لە جوانیناسی. هەرگیز داواش لەم جۆرە لە هونەرناكەین بێت دونیامان بۆبگۆڕێت، ناوەكەی خۆی_میللی_بوونەكە، ناوێكە لە شوێنێكی دیاریكراودا دەتوانێت تەماهی لەگەڵ گوێگری خۆی بكات و ئەو بەپرسیارییەتییە گەورەی دەخرێتە سەر هونەری راستەقینە، ناخرێتە سەر هونەری میللی. گەرچی لە چەندین وێستگەی هونەری میللی ئێمەدا، چ لەرووی ئاوازە، چ لەرووی شیعرەوە، توانیویەتی كۆمەڵێك كۆتوبەند بشكێنێت و تەنانەت چێژ و بینینی سنوورداری نوێش بەرهەمبهێنێت، بەڵام چونكە روئیاییەكی نوێی بۆ خۆی و دونیا نییە، لەشوێنەكەی خۆی ماوەتەوە و تەجاوزی شوێنەكەی خۆی نەكردوە. ئەمە تایپە ناكرێتە دەرەوەی هونەر و هونەرێكە لە میللی بووندا خۆی دووبارە دەكاتەوە.
بەڵام ناهوشیاری ئەوەیە، بە (گەعدە) بڵێیت: هونەری میللی.
لەكاتێكدا ئەم ناهونەرە، سەرقاڵی پیاهەڵدانە. پیاهەڵدان بە خۆی، بە ئەویتری میوان، بە سیستەمی دەسەڵات و كەسە باڵادەستەكاندا، پیاهەڵدان بە گرێكانی پیاوسالاری، پیاهەڵدان بە هەرشتێكدا یارمەتییەكی (گەعدەچی) بدات. ئاستی نزمی بەند و شیعر، لە شوێنێكدایە هەرگیز شیعری فۆلكلۆر و میللی ئامادەنییە لەو ئاستە نزمەدا خۆی دەرخات. ئەوە تەنها (گەعدە)یە لەو ئاستە نزمەیشیعردا بەند ریزدەكات و هەندێكجار دەچێتە دۆخی سوكایەتی و جنێودان بەیەكتری. كە بۆخۆی ئەم ئاستەی بەند ئاماژەیەكی گرنگە بۆ ناسینی ئاستی فەزاكە، كە فەزایەكی شێواوی سایكۆلۆژییە. بەشێكی زۆری ئاوازەكانیش، ئەو ئاوازانەن لای هونەرمەندانی میللی وتراون، ئەمان ئەمرۆ بە ئامێری مۆدێرن كەمێك دەسكاریاندەكەن و تێكەڵ بە بەند و شیعری ئاست نزم دەیانڵێنەوە، جیهانێك دەخولقێنن جیهانەكە تەنها لە هونەردا بوونی نییە و ناشكرێت هەرگیز ئەمە وەك هونەر ناوبهێنێت، بە پێچەوانەوە هیچ كات لە مێژووی كورددا هێندەی ئەم چەند ساڵە لەرێگەی (گەعدە)ی گۆڕان و شیعری شاشەییەوە، بێحورمەتی بە هونەر نەكراوە، ئیتر هونەری گۆرانی بێت یان شیعر. ” گەر هونەر نەتوانێت وەڵامی پرسی مانای خۆی و دۆخەكە بداتەوە، هی كەسانێكە ئاستی سەلیقە و هوشیاریان نزمە .گەر هونەر تەنها خەریكی پیاهەڵدان و فریودانبێت، هی كەسانێكە توانای ئەندێشەیان داڕزاوە. چرنیشۆفسكی.” ئەم دیدگایە بكەینە دەروازەیەك، لەناو ئەم دیدگایەدا ئەو ناهونەرە دەبینین ئەمڕۆ لەژێر دەمامكی میللی بووندا خەریكی ئەو تێگەیشتنەیە (چرنیشۆفسكی) باسیدەكات. لەناو (گەعدە) دا بۆ هونەر ناگەڕێم، بۆ نا سەلیقەی و ناهوشیاری دەرهەق بە هونەر دەگەڕێم، بۆ وێناكردنی دونیایەكی نوێ ناگەڕێم، بۆدۆخە سایكۆلۆژیە دەگەرێم دونیای لێبووە بە خۆ راوەشاندن و دونیای لێبوە بە پیاهەڵدان.
بۆ بەرگری و بەرهەمهێنانی كارەكتەری بەرگریكار ناگەڕێم، بۆ خەمی گشتی ناگەڕێم، تەنها بۆ ئەو ئاستە شەعبییەی زمان دەگەڕێم ئەم فەزا سایكۆلۆژییەی پێ هونەرە! بەهەمان شێوەش لە (گەعدەی) شیعری شاشەیدا، بۆ زمانی نوێ، بۆ وێناكردنی نوێ، بۆ ئەو رووبەرە فراوانە ناگەڕێم شیعرتێیدا نیشتەجێیە و كێشەی لەگەڵ سیستەمدا هەیە و، كێشەی لەگەڵ زمانی شەعبی هەیە و، كێشەی لەگەڵ دونیای كۆن هەیە و خۆی بە خەمە گەورەكانەوە سەرقاڵدەكات. لەهەردوو (گەعدە)كەدا گەڕانەكەی من بۆ ئەو دیوە دارزییەوەی نەبوونی هوشیاری و نەبوونی هونەرە. بۆ ئەو تێگەیشتنە باوەیە كە هێشتا ئەركی هونەر و رووبەری هونەر ناناسێت، بۆ ئەو زمانە شەعبییەیە هەر لەخۆیەوە ناو لە شتەكان دەنێت. بۆ ئەو ئاستە دابەزیوەی شیعرە، كۆمەڵێك بێئاگا لە شیعر، تەنها لەبەر ئەوەی بچنە بەرنامەیەك و پێشكەشكارەكە وەك بوكەڵە هەڵیانسورێنێت و غرورێك لە شاعیربووندا نەهێڵێت، لەرێگەی كۆمەڵێك وشەی نەریتییەوە، لەرێگەی دونیابینیە سنووردارەكەی خۆیانەوە، لەرێگەی بێئاگاییان بۆ دەق و شیعر و تێگەیشتن لە رووبەری شیعر، خەریكی بچوككردنەوە و لاوازكردنی خۆیان و شیعرن. خەریكی خزمەتكردن بەو نەریتە باوانەی شیعر كێشەی گەورەی لەگەڵیان هەیە. خەریكی بە كاڵاكردنی خۆیان و شیعر و هونەرن، كە شیعر هەرگیز لەگەڵ بەكاڵابووندا یەكناگرێتەوە. هەرچۆن سیستەمی سەرمایەداری ئارەزوییەتی هەمووشتێك بكات بەكاڵا، ئەمرۆ لەناو كۆمەڵگەكەی ئێمە لەرێگەی كۆمەڵێك رۆحی دارزیوی ناهوشیارەوە، هونەر و شیعر، پێكەوە بوون بە كاڵایەك لەناو شاشەكانەوە وەك نمایشكارێكی بەتاڵ خۆیان نامایشدەكەن. هەر دەركەوتنێكی ئەم ناهوشیارییە گورزێكی كوشندەیە لە هونەری گۆرانی و هونەری شیعر.
ئەم خۆنمایشكردنە بۆ لاواز پیشاندانی خۆت، بۆ ستایشكردنی ئەویتر، بۆ خۆ بەسۆزدار پیشاندان، بۆ بە بەندكردنی شیعر، ئیشی ئەوانەیە نە رووبەری شیعر دەناسن، نە رووبەری هونەر، ئیشی ئەوانەیە تەنانەت خۆشیان ناناسن و لەرێگەی لاوازو بچوك پیشاندانی خۆیان بۆ ئەوی_كچ_ یان ئەوی_پیاو_ بێحورمەتی بە شیعر و هونەرەوە دەكەن. میدیای لاواز و بەكاڵاكردنی ماناكانیش، فەزای (گەعدەیی) بۆ هەردووكیان رێكدەخات و، لەو فەزایەدا پێكەوە لە جیهانێكی نمایشی زۆر كۆمیدیی و بێمانادا،(كەهەموویان لەیەك ئاستی ناهوشیاریدان) هەم شیعر وێراندەكرێت و لە ئەركە راستەقینەكەی خۆی دوردەخرێتەوە، هەم هونەر وێراندەكرێت و دەكرێت بە بەند و پیاهەڵدان. (جۆرج لۆكاچ) دەڵێت: ” ئەم بازارە بۆ چێژ دەگەڕێت.” بێگومان بازاری چێژەكانە، شاشەكان و میدیای بەكاڵابوو، نایەوێت بۆ دەقی زیندو هونەر بگەڕێت، چونكە دەقی زیندوی شیعر كێشەی لەگەڵ ئەو بەبازاركردنی چێژانەدا هەیە، كێشەی لەگەڵ خودی سیستەمەكە و میدیاكە هەیە، كێشەی لەگەڵ بەكاڵاكردندا هەیە، لە شوێنی ئەمە میدیای بەبازاركەر،دەگەڕێت لەناو رووبەرە گەورەكەی ئەدەب و هونەردا كەسێكی پێرازی نابێت بیخاتە بازارەكەی خۆیەوە، لە دەرەوەی ئەمە كۆمەڵێك پەراوێزخراو هەن، ئاستی تێگەیشتنیان بۆ هونەر و بۆ شیعر، هێشتا لە ئاستی هەست و نەستدایە و، هێشتا لە ئاستی خۆش و ناخۆشیدایە وەك ئاستی كەسێكی دور لە هونەر و دەقە، وەك ئاستی كەسێك هێشتا دەق بەچێژ و بێسەلیقەیی خۆی هەڵسەنگێنێت، ئەوانە دەهێنێتە سەر شاشە و ناویی شاعیر و هونەرمەندیان لێدەنێت و بازارەكەی خۆی گەرمدەكات و، لەرێگەی دارزینی شیعر و هونەرەوە، كۆمەڵێك چێژی كاتی دروستدەكات ئەم چێژەكاتیانە هەم شانومل دەجوڵێنن، هەم دونیای شیعر كورتدەكەنەوە بۆ هەست و نەستی نێوان دوو كەس، كە ئەمەش دەردە دڵە نەك شیعر. لەپاڵ ئەمەدا ئیدی رووبەری شیعر بە پێی ئاستی ئەم میدیا بەكاڵاكەرە دەگۆڕێت بۆ رووبەری خۆشی و چێژ و زمانێكی شەعبی كە بەرهەمەكەی تەنها ئەمەیە: بیرنەكردنەوە.
لێردا بە شێوەیەكی كورت جیاوازییەكانی نێوان: شیعر و شیعری گەعدەی شاشە، هونەر و هونەری میللی و گەعدە دەخەینە روو.
یەكەم: رووبەری شیعر رووبەرێكی رامنەكراوە، رووبەرێكە جیاواز لە رووبەری دەسەڵات و نەریت و دیدگا باوەكان. رووبەرێكە جگەلەوەی كێشەی لەگەڵ كۆی شتەكانی دەرەوەی خۆی هەیە و، ئیشدەكات بۆ سەرلەنوێ مانادان و بەرهەمهێنانەوەی دونیای نوێ و مانای نوێ، كێشەشی لەگەڵ خودی خۆیدا هەیە. كێشەی لەگەڵ ناو لێنانە نەریتییەكانە، كێشەی لەگەڵ حەقیقەتی باودایە و لەناو هیچ رووبەرێكی كۆنترۆڵكراودا شوێنی نابێتەوە و هەرێمی سەربەخۆی ئازادی خۆی هەیە. ئەم رووبەرە بە زمانی شەعبی و نەریتی ناتوانێت تەئویلی خۆی بكات و لە دۆخی بەرگریكرداندا بێت. رووبەری شیعر رووبەرێك نییە بتوانێت لەگەڵ سیستەمدا تێكەڵبكرێت و رووبەرێكی شۆرشگێرانەی بەرگریكارانەیە. نایەوێت بەوجۆرە دونیا بیینی، ئەوانی تر دەیبینن، نایەوێت بەو جۆرە وێنابكات ئەویتر وێنادەكات، ناشیەوێت ئەو زمانە بكاتە دەربڕی خۆی، وزەیەكی تێدانییە بۆ بەرهەمهێنان. لە هەموو حاڵەتێكدا رووبەری شیعر، هێندە فرە رەهەند و ئاڵۆزە هەرگیز لەو ئاستەدا نییە، لەرێگەی كۆمەڵێك نائاگاوە لە شاشەكانەوە دەكرێت بە كۆمیدیا و شادی و خۆ زەلیلكردن لەبەر بەزەیی پێهاتنەوە. هەرگیز ئەو غرورەی لە شاعیردا هەیە، لەو ئاستە لاوازەدا نییە، هەوڵدات خۆی بچوك بكاتەوە تا ئەویتری بینەر و بیسەر لەرێگەی بەزەییەوە لەدەوری كۆببنەوە. غروری شاعیر غرورێكە كێشەی لەگەڵ هەموو خۆ بچوككردنەوە و خۆلاوازكردنێكە، غرورێكە وەك _مەحوی_ دەڵێت: ” لەگەڵ دەستی مەلا، رێناكەوێت زوناری زوڵفی یار.” بێگومان هەرگیز ئەو غرورەی شیعر لەگەڵ ئەم دونیا نمایشی و خۆ زەلیلپیشاندانەدا رێناكەوێت، هەرچۆن حەڵقەی زوڵفی یار دژی نەریتەكانە و لەگەڵ مەلادا رێناكەوێت، شیعریش هەمان ئەركی دەكەوێتە سەرشان و لەگەڵ ئەم مۆدێلە بەتاڵە رێناكەوێت.
دووهەم: شیعری گەعدەیی ناو شاشەكان، شیعر نییە، بەندە لە فۆرمێكی تردا. زمانەكەی شەعبی و ساكارە، قوڵبوونەوەیەك تێیدا بوونی نییە. ئەوەی خۆی تێدا دەبینێتەوە بێگومان نازانێت رووبەری شیعر چییە. كێشەی لەگەڵ ئەو شتانەدا نییە نەبینراون، تەنها كێشەی لەگەڵ دڵی خۆی و ئەوی بەرامبەری هەیە. هەموو دەردەدڵێكی لێدەبێتە شیعر، بەردەوام خەریكی خۆبچوككردنەوە و نەمانی غرورییەتی، رێك پێچەوانەی شاعیری راستەقینە. دەچێتە هەموو شوێنێك بۆ ئەوەی وەك كاڵایەكی دارزیوی جێی بەزەیی خۆی پیشانبدات. نە زمان بەرهەمدەهێنێت، نە روانینی نوێ، ئیشی ئەو ئەوەیە خۆی ناسك بكاتەوە، بۆ ئەوەی دڵی كەسێك لەخۆی رازی بكات، بەشێكی زۆریشیان گرێی ئەویتر ناسینیان هەیە و دەیانەوێت لە رێگەی بەكاڵاكردنی خۆیان و شیعرەوە، ئەو گرێیە پڕبكەنەوە.
سێهەم: هونەری میللی، لەناو خۆیدا كۆمەڵێك پرسیاری دیاریكراو هەڵدەگرێت. ئەم هونەرە مامەڵە لەگەڵ شیعری كلاسیك و فۆلكلۆر دەكات، هەردوو تایپەكەی شیعر ئاستێكی بەرزیان هەیە، بەتایبەت شیعری كلاسیك. هونەرەكە خەمی گۆڕینی دونیای تێدانییە، بەڵكو لەناو خەمە سنووردارەكانی خۆیدا، خۆی دووبارە دەكاتەوە و تەنها دەست بۆ ئەو رووبەرە دەبات رووبەری خۆیەتی. هونەرێكە لە دوو شوێندا ئیشدەكات، بەشێكی برینی كۆمەڵایەتیی و بەچیرۆككردنی بیرنەكانە، بەشێكی شادی بەرهەمهێنانە. لەهەردوو بەشەكەدا ئامادەنییە ئاستی ئاواز و ئاستی شیعر دابەزێنێت و بەتاڵی بكاتەوە لە مانا.
چوارەم: (گەعدە) هونەر نییە، جنسێكی غەریبی سەردەمی دۆخی سایكۆلۆژییە خۆی خزاندوتە ناو رووبەری هونەر. مۆدێلێكە لەكاتی بەرخۆریدا دروستبووە. ئەو چینەی پەرەیان بەم مۆدێلەدا، چینێكی تازە پیاهەڵكەوتووبوون، هەستیان بە ونبوون دەكرد و كێشەكەیان زیاتر سایكۆلۆژییە نەك خەمی هونەریی. ئەم چینە پێویستیان بەشوێنێك بوو ناویان بهێنێت، ستایشیان بكات، پیایاندا هەڵبدات، لەناو هونەر و شیعر و مۆسیقا و وێنەكێشاندا، نەیانتوانی ئەو درزە بدۆزنەوە ئەم دۆخە سایكلۆژییەیان بۆ پڕبكاتەوە. بۆیە(گەعدەچی)یان لە دەوری خۆیان كۆكردەوە و لەرێگەی ئەمانەوە درزە سایكۆلۆژییەكەی خۆیان پڕكردەوە. تەنها ناسینی دۆخی سایكۆلۆژی تاك و چینێك دەتوانێت بە تەواوەتی ئەم (گەعدە)یە بناسێت.
نە پرسیارێك نەگومانێك نە شیعرێك لەناو (گەعدە)دا بوونی نییە، ئەوەی هەیە هێنانی ئاوازی میللی و ئاوازی رەسمییە، بۆ ناو دونیایەكی سایكۆلۆژی. (گەعدەچی) لە چركەیەكدا ستایشی دەسەڵات، ستایشی بكوژ، ستایشی هونەرمەندی راستەقینە، ستایش خۆی، ستایشی یار، … هتد دەكات. ئەو هونەر ناكات تا لەخۆی بپرسێت هونەر چییە و ئەركی چییە. ئەو ریتمێكی وەرگیراو بە بەندی ستایشكەرەوە دەڵێت وحەقی ئەو فەوزایەی دروستیكردوە وەردەگرێت. ستایشكردن یەكێكە لە ئەركە گەورەكانی (گەعدە) ستایشیش لەناو فەزایەكدا دروستدەبێت لەروی سایكلۆژییەوە شێواوە و پێویستی بە چارەسەرە. ئەشێت دۆخێك بێتە پێشەوە ئەو دۆخە سایكۆلۆژییە بە (گەعدە)ش چارە نەبێت و بەشوێن بازارێكی دیكە و فەزایەكی دیكەدا بگەڕێت. (گەعدە) چی هیچكات ئیشی بەبیركردنەوە نییە لەناو رووبەری هونەردا، ئیشی تەنها بەوەیە لەو فەزا سایكۆلۆژییەدا لە پیاهەڵدانەكانی نەكەوێت و لەرێگەی ئەم فەزایەوە، بەشێك لە بوونی خۆی بدۆزێتەوە كە ئەو پێی وایە ئەوە بوونە.
پێنجەم: هونەری ئێمە، لە سەرتاوە تاكو ئێستا. لە بەستە، هۆرە، سیاچەمانە، دەرەیی، لاوك، حەیران، قەتار و ئەڵاوەیستی، سەفەر… هتد. لەناو ئەم هونەرەدا شوێنێك، ناوێك بوونی نییە، ناوی (گەعدە)بێت. ئەم ناوە نامۆیە بەرهەمی سەردەمی بەرخۆریی و شێواوی سایكلۆژییە. ئەم ناوە دەبێت لە دەرەوەی هونەر وەك خۆی(گەعدە) لێی بڕوانین و، لە چوارچێوەی خۆیدا بیبینن هەرگیز لەناو هونەردا بۆی نەگەڕێین. هەموو ئەوانەشی دەبنە گوێگری ئەم دۆخە سایكۆلۆژییە، لەشوێنێكدا هوشیاریان بەرزبێتەوە و ئاستی بینینیان كامڵدبێت، لەم فەزا ناجۆرە دوردەكەونەوە و دەگەڕێنەوە بۆ هونەر. هەوڵدان بۆ خوێندنەوەی (گەعدە) لەناو رووبەری هونەر، جۆرێكە لە نەناسینی هونەر و ئەركی هونەر. بۆیە هیچ كات هەڵەی واناكەین لە چوارچێوەی هونەردا سەیری ئەم جنسە غەریبە بكەین و، مێژووی هونەری ئێمەش دیارە و ناوەكان و شوێنەكان و تەنانەت ریتم و ئاوازەكانیش دیارن.
لە تەنیشت ئەم فەزا ناجۆرەی سایكۆلۆژییدا میدیای بە كاڵاكەر، میدیایەك نییە لەسەر بنەمای _پەروەردە، كلتوور، هوشیاری نوێ_ پایەكانی خۆی داكوتیبێت. میدیاییەكی نمایشكاری رەواڵەتییە، بینینی بۆ دونیا بینینەكی ساكارە، بینینێك نییە بەشوێن چەمكەكاندا بگەڕێت و پرسیار و گومانی لا دروستبێت. زمانیشی لەو ئاستەدا نییە بتوانێ تەئویلی هونەر و مۆسیقا و شیعری پێبكات، زمانی لە ئاستە شەعبییەكەدایە و پێویستی بەوەیە هاوئاستی خۆی بدۆزێتەوە، هاوئاستەكانیشی بێگومان ئەو نووسەر و شاعیر و هونەرەمەندانە نین، لەپشت بەرهەمەكانییانەوە دونیایەكی دیكە ئامادەیی هەیە، ئەو (گەعدەچی)یانەی گۆرانی و بەند و شیعری لاوازن، دەیانهێنێت لەبازارەكەی خۆیدا لەژێر ناوی ترەوە نمایشێكی كاتییان پێدەكات و دەیكانكاتە كەرەستەی چێژێكی كاتی و چونكە غرورێك لە هیچكامیاندا بوونی نییە، میدیای بەكاڵاكەر وەك بوكەڵە هەڵیاندەسوڕێنێت و تا دەگاتە ئەوەی نمایشی كۆمیدیشان پێدەكات بۆ ئەوەی بینەرێك بهێننە پێكەنین. گەر لەراستیدا ئەمانە هونەرمەند و شاعیربن بە واتا راستەقینەكەی، هەرگیز ئەو بێ غرورییە لەناو شاشەدا قبوڵناكەن و نابنە كەرستەی خۆبەكۆمیدیكردن لە پێناو زەردەخەنەی بینەرێك. بەڵام چونكە هونەرێك لە ئەواندا نییە، ئیدی فەزاكەی خۆیان دۆزیوەتەوە و پێكەوە دەبنە سێركچی سەرشاشە.
“هونەر بەرەنگارییە، بەرەنگارییە بەرووی كۆیلایەتی، بەرووی مەرگ، بەرووی دزێوی و لەنگیدا. ژیل دۆڵۆز” لەم رۆحە داڕزیو خۆ بە لاواز دانەرەدا، لەناو (گەعدە) و شیعری گەعدەی شاشەدا، هیچ بەرگرییەك لەو تایپە پەرگریانەی (دۆڵۆز) دەیخاتە بەردەم هونەر بەدیناكرێت. بە پێچەوانەی ئەم بەرگریانەوە تەسلیم بوون، بە سیستەم، بە ئەویتر، بە نەریت، بە شێوەژیانی باو، بە خۆ زەلیل پیشاندان، بە خۆ كردن بە كۆمیدیا و بوكەڵەیی، ئەركی ئەوانە و هەریەك لەم ئەركانەش، پێچەوانەی ئەركی هونەر و شیعرن. هەر لەبەر ئەم تێگەیشتانەیە ئێمە (گەعدە) بە جنسێكی غەریب دەزانین لەناو هونەرداو هەرگیز جەسارەتی ئەوە ناكەین ناوی بنێین هونەر، پاشان بەندبێژی شاشەیش لە ژێر ناوی شیعردا، بە بیئاگا دەزانین لەناو دونیای شیعر و ئەدەبدا و، وەك دیاردەیەك دێن و دەچن و كۆتایی بە نمایشەكەیان دێت، چونكە هیچ كامیان هونەر ناكەن تا بمێننەوە.
نەبەز گۆران
———————————————
پەراوێز و سەرچاوەكان:
_* ناونیشانی ئەم وتارە، ناونیشانی وتارێكی(جۆرج لۆكاچ)ە.
_بۆ زیاتر لە بارەی هونەرەوە، بگەڕێوە بۆ:
جوانیناسی و هونەر، لای هیگڵ/ بلینسكی و جوانیناسی و كاریگەری هیگڵ، گی پلانتی بونژور
ریالیزمی جوانیناسیانە، چرنیشوفسكی و هیگڵ، گی پلانتی بونژور
هونەری سەربەست یان رێنوێنیكراو، جۆرج لۆكاچ
ئامانجی هونەر هوشیاركردنەوەی مرۆڤە. جۆرج لۆكاچ
پرسەكانی رەخنەی ئەدەبی، ئانتۆنیۆ گرامشی، كتێبی كۆمەڵناسی و ئەدەب، وەرگێڕانی، هادی محەمەدی
مراقبت و شدن/ ژیل دلوز در گفتوگو با انتۆنی نگری.
