Skip to Content

نمایشی ڕەخنەیی و مێژوویی لە گریكەوە تا كاتی ئێستا … نووسینی : مارڤن كارڵسۆن –  ئامادەكردنی : ڕێباز محەمەد جەزا

نمایشی ڕەخنەیی و مێژوویی لە گریكەوە تا كاتی ئێستا … نووسینی : مارڤن كارڵسۆن – ئامادەكردنی : ڕێباز محەمەد جەزا

Closed
by ته‌مموز 5, 2020 General, Literature

[تیۆرەكانی شانۆ ]
نمایشی ڕەخنەیی و مێژوویی لە گریكەوە تا كاتی ئێستا
ێ‌ (ئەڵمانیا – هیگڵ )
نووسینی : مارڤن كارڵسۆن ئامادەكردنی : ڕێباز محەمەد جەزا


ئەو كاتەی كە گۆتهۆد لیسنگ ( 1729 – 1781) هات ، ئەڵمانیا لە قۆناغی (معانات –گیرۆدەی ) سیاسی و ئاینی و (تبعیە – پاشكۆیەتی ) رۆشنبیری نەتەوەكانی تر دەرنەچوو بوو ، بۆدروستكردنی كەلەپوور ی تایبەت بەئەدەب و ڕەخنە ، لەگەڵ ئەوەشدا لیسینگ بەشداری دەكات لە دووبواری داهێنەرانەدا. ئەوەی شانۆگەریەكانی ئەڵمانیا جیادەكاتەوە و تایبەتمەندی دەداتێ‌ ئەو بنەڕەتە تیۆریە درامیانەی ئەڵمانیایە هەروەها ئەوەش دەبێتە پێشینەی زۆرێك لە بوارەكان .

  • مارتین ئۆپیتر ( 1579 – 1639 ) پێشەوای ڕێنسانسی ئەڵمانیا و شوێنكەوتەیەكی ڕاستگۆی ئەرستۆو هۆراس و سكالیگرە ، لەكتێبەكەیدا ساڵی 1624 بەناوی : “Buch von der deutschen poetry “: هەوڵیدا هاوشێوەی چەمكە ڕەخنەییەكانی ئەو ڕەخنەگرانە ، بەهەمان تێگەیشتنی ڕەنێو بهێنێت ، لەئەدەبی ئەڵمانیدا . بەكورتی كتێبەكەی ( ئۆپیتەر) لە 50 لاپەڕە زیاتر نابن . لەگەڵ ئەوەشدا چاپدەكرێت و دەخوێندنرێتەوە . كە تا زەمەنی لیسینگ تیۆریەكی سەرەكی بوو لە ئەدەبی ئەڵمانیدا ، وەكو چارەسەری بەشی پێنجەم لەكۆمیدیاو تراژیدیادا ناسرابوون . بەشێوەیەكی بنەڕەتی هەر وەكو ئەوەی لای كلاسیكییە تازەكانی فەرەنسا هەبوون ، پێویستە تراژیدیا لەپەراوێزی كەسەكان و لەچینەكانی دوونیاو ڕووداوە ئاساییەكان و بەكارهێنانی زمانی بەرزبن ، دەربارەی بابەتەكانی وەكو كوشتن (بەتایبەت لای مناڵان و باوكان و دایكان ) و جەنگەكان ، بەڵام كۆمیدیا تصوری خەڵكە لەچینەكانی دونیا لە هەڵویستە ئاساییەكاندا و بەكارهێنانی زمانێكی خاكەڕاییە دەربارەی بابەتەكانی وەكو (جشع – چڵێسی ) و فیڵ و ( نزف – پژان ) ی گەنجانەو بەخیلی و زویرەكان .
    لەپێشەكی وەرگێڕانی شانۆنامەكەی (سنیكا)دا : ” ژنانی گروادە – 1625″ مناقەشەی وەزیفەی تراژیدیا دەكات و بەوە وەسفی دەكات كە : ” جگەلە ئاوێنە ، نیەتی كەسی و تصوری ئەوانەی بینای كردارەكان و سلبیاتەكانیان دەكات ، لەسەر بنەمای بەخت و”دەمان خەنە ناو ( محنە – چەرمەسەری ) دیاردەی ئەوكەسانەی نەزیفیان هەیەو خوێنیان گەرمە و فێری خۆبواردن ودانایی مان دەكات لەژیانماندا ، هەروەها خۆڕا گری لەبەرامبەر گیرۆدەیی بە پێستی گەورەو كەمێك ترس .
    چەشەكردنی تیۆرەكانی (ئۆبیتز ) زۆرتر لە شانۆنامەكان و پێشەكیەكانی ( ئەندریۆس گریفیۆس – 1616 – 1664 ) دابوو كە نووسەرێكی درامی ئەڵمانی (رژد –جددی ) و گرنگ بووە ، لەسەدەی حەڤدەدا وەكو (ئۆبیتز) گریفیۆس وا دەڕوانێت كەوەزیفەی تراژیدیا ئەوەیە فێرمان دەكات ملكەچ ) ، (الرزین – سەنگین ) ی كارەكانی چارەنووس بین . لە پێشەكی شانۆنامەی (leo Armenis – 1646 ) دادەڵێت : ” لەو تراژیدیایە و لەو شوێنكەوتنەی هەوڵمداوە وێنای ( هشاشە – بەختیار) ی هەمووكارە مرۆڤایەتیەكان بكەم . هەروەها ئاماژەی بۆ ئەو كارەكردووە كە تەواو پابەندی ڕێساكان بووە لەزەمەنی هەلاتن تا خۆرئاوابوونی رۆژی دواتر .
    ئەوتیۆرە كلاسیكیە نوێیە بەتایبەتی لای “سكالیگارو هینسیوس ” ، نمایشگەی دوای مردنی ئۆپیتز ، جۆرج فیلیپ هارسدۆفر (1607 – 1658) ، وردتر لەوەی ئۆپیتز بەكتێبەكەیدا ساڵی 1648 Poetischter trichter” ” كەتێكەڵەیەكە لەبیرە كلاسیكیە نامۆو تازەكان و ئازادكردنیان كەدەڕوانێتە شانۆنامەكانی چاخی ڕینسانسی ئینگلتەرا و ئیسپانیاو ڕەتكردنەوەی هارسدوفر و ڕوونكردنەوەی ئۆپیتزی ڕەواقی بۆ تراژیدیاكەو فێربوونی چاكسازی ئەخلاقیە و زۆرتر ڕێكدەكەون ، بەوەی لەبیری كلاسیكی نوێی هاوچەرخ لەفەرەنساو ئینگلتەرادا لەبواری تراژیدیادا واناسراوە بەوەی وێنای ڕژدی چیرۆكی خەمباریە لەناوبابەتێكی گرنگدا ، پێشكەش دەكرێت بۆبینەران و لەپێناو (دهشە- واق وڕمان ) و (شفقە – بەزەیی ) نا بەتەنها بەڵكو لەڕێی وشەكانەوە بەڵام هەروەها لەخیلالی تصویری واقعی بۆ (محنە- چەرمەسەری ) بەوەرگرتنی سروش لە وشەی واق وڕمان بەوشەی سەرسامی كۆرنێل ، یان رەخنەگرە هۆڵەندیەكان ، جگەلە هارسدوفر كەدەیزانی دروستكردنی حەقیقەت لەو ڕوەوە گەشەسەندنی (ترس) ە ئەم ترسەش دوجۆرە :
    یەكیان ئەوەیە كە(بینەران دەتۆقێنێت ) ، لەكاتی نمایشدا وەكو “ئازاردانی تۆقێنەرو كارە توندوتیژییە ترسناكەكان “، ئەوەی تریان ( كاریگەری ترس ) بەپێشكەشكردنی نمایش لەڕێی كەسێكی مەزن لەو منحنەت و وەكو نۆیتزو گریفیۆس ، لە فێركاری ڕەنج و هەڵگرتنی بۆپاكژبوونەوە سۆزە تراژیدیەكانەوە لەو سۆزە و هۆكاری دەستەبەركردنی ئەو دادپەروەرییە هونەریە كە پاڵەوانەكەی تراژیدیە ، نمونەی هەریەكە لەو چالاكانە ” گیرۆدەی ئەو گەشە سەندنە” ی شانۆیە بەڵام لەباتی ئەوە لەكۆتاییدا بەچێژێكی گەورەو ڕوانینمان بۆ كەسێتی جیاواز لەوەی سەرەتا بەتەواوەتی كەپێویستە وێنای تراژیدیا بكەین بەوەی “پاكەو ستەملێكراوە ” و شەڕیش سەركەوتووە ، هەر گۆرانكاریەكیش لە كۆتایییدا بریتینیە لە وەی ئامانجی تراژیدیا ملكەچییە ، بەڵكو دووبارە دامەزراندنەوەی دادپەروەرییە لەجیهانی شانۆنامەدا و بۆ رۆحی بینەران و هەر هۆكارێك بەشدارە لەو توێًژینەوەیەدا ، بەتایبەتی لای ( هارسدوفر) ، ڕێگە پێدراوە لەو تێكڵكردنە كۆمیدیەدا بە تراژیدیا و ڕتكردنەوەی تەواوی یەكەكان و پێچەوانەكردنەوەی شانۆییە تراژیدییە مێژووییەكانی (دانیاڵ كاسپەرفۆن لۆنچتین ) و ژمارەیەك لەبیركردنەوەكانی ( هارسدوفر) بەڵام بە جۆرێك ئازادكردن بێت لە پەیوەندییە كلاسیكیەكان كەپیًَشتر جەختیان لێدەكردەوە ، بۆ كۆتایی پێهێنان لە ( Hauete – und staatsaklionen ) و ( ئەوشانۆییانەی دەوڵەتی و گرنگن ) و بەناوبانگ لەو فەترەیەدا و كۆیدەكەمەوە لەو نمایشە خۆوێژییانەی بۆ سنورێك لەنێوان ڕووداوەكانی كەلە شوێنە ڕاقی و نامۆكانن . (هانسفیرسیت ) شەكەرۆكی باوو گشتگیر لەتێكەڵكردنی هۆكارەكان و ئازادكردنی لەشێوەداو بەسنورێكی دوور لەوەی گوێبیستی ببیت لەگەڵ مەزنە تیۆرسێنەكاندا.

ئەم بابەتە لەم سەرچاوەیەوە ئامادەكراوە :

  • نڤریات المسرح ” عرچ نقدی وتأریخی من الاغریق الی الوقت الحاچر ، الجز‌و الپانی ، العدد 1665 ، تألیف : مارفن كارڵا سۆن ، وه‌رگێڕانی : وجدی زید الگبعه‌ الاولی 2010
Previous
Next
Kurdish