شوناس و بوون لەڕەگەزی ئەویتردا … نیهاد جامی

Closed

byNehad Jami حوزه‌یران 4, 2019 General, Literature

وەستان لەسەر شوناس، گەرانەوەیە بۆ پرسیار لەنووسین، کاتێک لەبارەی چیەتی نووسین دەوەستین، ئەو کاتە ئەوە تێکستێک نیە بەتەنیا ڕاماندەگرێت، بەڵکو کۆی ئەزموونی نووسینی نووسەرێکە، دەیەوێت زمان بکاتە ماڵیک تیایدا لەبوونی مرۆییەوە بەرەو شوناس هەنگاو بنێت، ئەوە ژانری نووسین نیە دەمانوەستێنێت، بەڵکو ئەوە نووسینە چۆتە ناو ژانرێکەوە، لێرەوە باسکردن لەئەزموونی نووسینی ڕەگەزی بابەتێک نیە بۆ ستایشکردن، بەڵکو ئەویتری ژن لەکۆمەڵگادا جەستە و بوونی لەژێر هەڕەشەدایە، کەچی لەناو نووسیندا جەستە و بوون بەهاوبەشی بەشداری لەنووسینەوەی زمان دەکەن، ئەو تێگەیشتنە دەمانباتە ناو دنیای شیعری کەژاڵ نوری.
بوون یەکێکە لەکێشە گەوهەریەکانی نێو نووسین، ئەوە بوونی مرۆڤە لەدەرەوەی شوناس، بۆیە زمان دەیەوێت شوناس لەناو نووسین دابمەزرێنێت، شوناسی خودگەرێتی وەک ژن و شوناسی بوونی ئێمە وەک نەتەوە، ئەوە دوو هەنگاوی دامەزراندنە کە نووسین لەڕێی شیعرەوە دەیەوێت بچێتە ناو بونیادەکانی شوناسەوە.

تێکستی رەیپ بەتەنیا شیعرێک نیە، کۆنەستی ژنە، بەڵام کۆنەستێک پێویستە ڕەگەزی بەرامبەرتیایدا تەریق بێتەوە، ئەو تێکستە ئاماژەیەکی ڕوونی تێنەگەیشتنی پیاوە لەویتری ژن، ئەوە پێدانی ماسۆشیەتە بە ژن، وێنەیەک کە خواستی پیاوی چەپێنراوە، تا ژن بەقوربانی ببینت و خۆشی وەک شادیەک وێنەی جەللاد بەجەستە ببەخشێت، ئەو چێژە ماسۆشیە بۆ لەزەت وەرگرتن لەتوندوتیژی و ئازار، وێنەیەکی شیعریی پڕ لەمانای ژنایەتی بەرجەستە دەکات، تا ئەو ساتەوەختە ئەو ڕەگەزە ھێندە بە بوێریەوە باسی لەو ساتە نەکردووە، کەژاڵ لەزمانێکی شیعڤی بەرزدا ئەو بوێریە دەدات بەزمان و دێتە ناو بابەتێکەوە کە خاوەنی شیعرێکی رەهەندی فەلسەفیە، تیایدا جەستە تەنیا ئایکۆنێکە، لێرەدا گەر پشت بەو سێ قۆناغە ئاماژەکاریەی زمانزانی ئەمریکی بێرس ببەستین، کە لەپال تیۆرەکەی سۆسێر وەک دوو بنەمای ئاماژەناسی لەسەر بنیاتنراوە، بەلام ئێمە لەسەر سۆسێر ناوەستین، ھێندەی پشت دەبەستین بە بێرس، چونکە جەستە ئایکۆنێکە دەمانخاتە ناو تێکستەوە، چێژی خوێندنەوە و چێژی جەستە بەیەکدا دەچن، پەیوەندی نێوان ژن و سرووشت مێژووی سەرکوتکردنی ئەو ڕەگەزە دەخولقێنێت، لێرەدا ئێمە دەکەوینە ئاراستەی دووەمی بێرسی کە ئاماژەی زمانەوانیە، ئەگەر جەستە ئایکۆنەکە بێت، ئەوا سەرکوتکردن ئاماژەیەکە، ئەوە سادیەتی کردەی سێکسی پیاو نیە، دەرگا لەسەر ئاماژە دادەخات، بەڵکو رێک بەپێچەوانەوە دەرگا بەسەر ئاماژە دەکاتەوە، تاوەکو بگەین بە سێگۆشە بێرسیەکە کە ڕەمزە، ڕەمزی ژنکوژی لەڕێگەی ئارەزوی وێرانکاری جەللادەوە، چیرۆکی ئەوانەی بۆ مەیلی نێرایەتی دەکوژرێن، ناوەکان وەک ئاماژەی ئەو مێژووە دەھێنرێنەوە، ئەوە گێڕانەوەی مێژووی پەلاماردانی ژنەکانە کە لەئارەزووەو دەگۆردرێت بۆ سڕینەوە، پەیوەندی جەستەیی لە ئارەزوو دەمرێت و لەکوشتن زیندوو دەبێتەوە، کوشتن دەبێتە ڕەمز بۆ ئاماژەی توندوتیژی کە ئایکۆنەکەی جەستەیە.

تێکستەکە بەسەر سێ بەش پۆلین کراوە، بەشەکان وەک کڕنۆلۆژیای ڕووداو چیرۆکێک دەگێڕنەوەو شیعر دەکەن بە تێکستناسی، ئەو چەمکە ئاماژەناسیەی لە ژۆلیا کریستیڤا فێری بووین، تێکستناسی دنیای ناسینە، بۆ تێگەیشتن لەدەنگەکانی ناو زمان کە باختین بە ئیدیۆلۆژیم ناوی دەبرد، لێرەدا دەنگەکان یادەوەری شاعیر نین، یادەوەری ژنی کۆمەڵگایەکە، تێکست دەبێتە ڕووبەری ناسینی ژنی کورد، ئێمە لەناو تێکست بەتەنیا ژن ناناسین، تێکستناسی نھێنی مرۆڤ لەودیوی ئاماژە زمانەوانیەکان نیشان دەدات، ئەوە ناسینی پیاوە، ئەو ڕەگەزەی ئەویتری لەبوون خاڵی کردۆتەوەو لەھەموو شوێنێک وەک ڕووبەری شەھوەت سەیری ژن دەکات، پەیوەندی ئەو دوانە بۆتە پەیوەندی و مەیلی نێرینە بۆ ھەوەسەکانی لەبەردەم جەستەی مێینەدا.

زیندەوەرەکان وەک مرۆڤەکان ئاستی ڕەگەزی کۆیان دەکاتەوە، ئەوە پیاوبوون نیە، بەڵکو نێربوونە ھەمان مەیلیان ھەیە، ئەوی مێ وەک مێی زیندەوەرەکان یەک ھەستیان ھەیە کە قوربانین، ئەوەش لەھێرشی نێرەکان، شتێک نیە ناوی خۆشەویستی بێت، ئەوەی ھەیە ڕقە لەنێری توندڕەوی زەبروزەنگی بونیادی عەقڵیەتێکی سادی.
لەدوابەشی تێکستدا ئەیکون جەستە دەباتە ناو دنیایەکیتر، ئەوە وەک مەنفیەکە بۆ سزادان، کە تەنیا بیرکردنەوە جیاواز نیە، تەنانەت زمانیش گۆڕانی بەسەردا دێت، ووشەکان دەمرن و جەستە دەبێتەوە زمان، جەستەی ژن دەبێتەوە ئاماژە، بەڵام ئاماژە تەنیا بۆ تێگەیشتنی ڕەگەزی خودە، بۆ ئەوەی دنیای تایبەت بەخۆیان درووست بکەن، لەرێگەی ھەرسێ بەشەکەی تێکست ھەمیشە لەبەیەکداچوونێکی بەردەوامی «ئەیکون/ ئاماژە/ ڕەمز» داین، لێرەدا مار وەک ئاماژەیەک بۆ خواردن، سڕینەوەی بوون و تەسلیمبوونە بە پەلامارەکانی پیاو، گەر مار لەوێنەی خەلیقەتدا ئاماژە بێت بۆ ئەھریمەن، ئەوا لەوێنە دەرونشیکاریەکەدا مار وێنەی ئەندامی سێکسی نێرینە وەردەگرێت و خواردنیشی لەلایان ژنەوە سێکسە لەگەڵ پیاوێک کە پڕە لەهەستی خۆبەکەمزانین، بۆیە دەیەوێت کردەکە لەڕێی دەم ئەنجام بدرێت، چەندە ئەوە بەشێک بێت لەپەیوەندی سرووشتی، بەڵام بۆ مرۆڤی نەخۆش لادان لەو وێنەیە دەیگۆڕێتە سەر دۆخێکی دەروونی، ئەو ئاماژی مارە بۆ خۆی ئاماژەیە بۆ ڕەگەزی نێر، ڕەگەزێک ھەمیشە پەلامار دەدات و بەزۆر سکی ژنەکان پڕ دەکات.
ھەرسێ بەشی تێکستەکە ڕووبەرێک بۆ پەلاماردان دەخوڵقێنێت، مێژووی ژن وچیرۆکی لاقەکردنەکانی وابەستەی ناونیشانی تێکست دەکات، تێکست دەبێتە زانستێک بۆ تێگەیشتن لەو ساتەوەختە ھەنوکەییەی تیای دەژین، کە درێژکراوەی یادەوەریە.

ئەگەر لەئاستی فەردی شوناس لەژێر هەڕەشەی فەوتان بێت، ئەوا لەئاستی کۆمەڵگادا شوناس هەمان گرفتی هەیە، بۆیە گەر کێشەی شوناس لەئاستی فەرد کێشەی ڕەگەزی بێت، ئەوا لەئاستی کۆمەڵی کێشەیەتی لەگەڵ گوتاری سیاسی، بۆیە پەیوەندی نێوان نیشتمان و کۆمەڵگا ونکردنی ئاستی شوناسە، چونکە مانایەک بۆ پیرۆزی نامێنێتەوە، ئیدی شتێک نامێنێت پێی بوترێت دوژمن، چونکە جەستەی کوردی دەبێتە جەستەیەکی دوانەیی لەنێوان دۆست و دوژمندا، جەستەیەک دوالیزم لەخۆی کۆدەکاتەوە، شاعیرەکەمان وەک دەنگی تێکست ئەوە ناو دەبات بە «ئێستا باشور تەنیایە» ئەو ناونیشانە بۆ تێکستێکی شیعریی بانگەشەیەکی فراوانی گوتاری کوردبوون و تەنیابوونی بەشێکە لەنیشتمان، کە بەھۆی خیانەتی ئۆکتۆبەر تووشی ئەو تەنیاییە دێت، نیشتمان دەبێتە مەسیحێکی جێماوی سەر خاچ، لێرەدا کەرکوک وەک وێنەی باشور نیشتمانێکی تەنیایە و کەس بەلایدا نایەت، تەنانەت بەشەکانی تری نیشتمان تەنیایی نارەوێننەوە، ئەوە شکاندنی شکۆی نەتەوەیە، شکانێک برین وا لەشاعیر دەکات لەئاستی یاداشتکردنی ئەو رووداوە پەردە لەرووی کارەکتەرە سیاسیەکان ھەلبداتەوە، ئەوەش ھەندێکجار لەگوتاری شیعریبوون زمان دەباتە ئاستی نزمە من و شیعربوون دەگۆرێت بە ئاخاوتنی زارەکی، بەڵام دەشێت ئەوە گریمانەیەک بێت بۆ ساتی بێبەھاکردنی بوونی ئێمە، کە شیعر ناتوانێت بێدەنگ بێت و بەزمانێکی شاعیریانە دوا نیگای بەناو کەرکوک بگێڕێت، بۆیە نیشتمان لەنێوان دۆستەکان و دوژمنەکانی وەک یەک ھەراج دەکرێت.

تەنیایی و مەرگ دوانەیەکن لەناو نووسیندا ئامادەبوونێکی پتەوی هەیە، ئەوە وا دەکات لەدوو ئاستدا بیبینین، لەئاستی فەردی مەرگی دایک دەبێتە خاڵێکی تاریک بۆ ژیان، گەڕانەوە بۆ دایک وهەستکردن بەساتی ئارامی تەنیا ساتی لەناو ئەودا بووە، سەرەتای تێگەیشتنێکی ژنانەیە، دنیای دەرەوە رەگەزی بەرامبەر ناشیرینی کردووە، بۆیە پرسیارکردن لەمەرگ لەڕێگەی دایکەوە خەونبینینە بەژیانێک کە زادەی خەیاڵە، بۆیە تێکستی “هەر گلەیی بێ لای تۆ دایکە” چونە دۆخێکی نەستیە، بڕوا نەهێنانە بەو مەرگە “ئەڵێم دایکم هێشتا لەدەرەوەیەو/ سەرمای ئەبێ/ هەر لەبیریشم نیە مردووە”
ئاستی دووەمی مەرگ، وابەستەی هەڕەشەی لەناوچوونی شوناسی نەتەوەیە، بۆیە لە تێکستی «مەرگی ھێواش» لەناونیشانەوە ئێمە چاوەروانی مردنێکی لەسەر خۆین، لەبیماری نەخۆشخانەیەک دەچین، کە نایەلن نەخۆشەکەمان چاک بێتەوە لێرەوە جەستەی نەتەوە لەروبەرێکی نیشتمان دەبێت بەجەستەی کۆ، شاعیر خودگەرێتی خۆی دەداتە دەست زمان، زمانی تێکست زمانی ئێمەیە ، ئێمە لەناو برینەوە لەبەردەم پەتی سێدارە و مەرگی خۆمانداین، مرۆڤە قوربانیەکانی ناو نیشتیمان لەدەرەوەی یادەوەریدان، لەناو ئێستایەکدان کە ساتەوەختی ئامادەبوونە بۆ مەرگ، کۆ دەنگی ئێمە لەبەرامبەر رووداوەکان، چەمکێک نیە بۆ ھێز، ھێندەی ھاوارێکە لەبەردەم تەنیایی قوربانی، زمان گوزارشت لەھەستی ناسێۆنالیستی دەکات، زمانێک چەندە دەیەوێت گوتاری کوردبوون بنووسێتەوە، سەرەنجام ئەو گوتارە لەیەکگرتوویەوە بەرەو لێکترازان دەچێت، ئەوە ھەستە سادەکانی مرۆڤە دەیەوێت ئەو شوناسە بنووسێتەوە، ئەو لێکترازانە نەک بەتەنیا لەئاستی کۆدەنگی گوتارێکی نەتەوەیی، بەلکو لەئاستی خودگەرێتی شاعیریش لێکترازاوە، ئێمە خێرا دەچینە سەر رەگە شوناسیەکەی، بەردەوام دەنگی ژنێک دەبیستین بەناو رووداوەکان تێدەپەرێت، ژنێک لەبەردەم برینی نەتەوەدا، ھاوار دەکات «کچی شەرعی دەربەندیخان نەبم» دەیەوێت سوتانی لەگەل سرووشت ھاوواتا بکاتەوە کە شاخ بسووتێت ئەویش لەگەلیدا گڕ بگرێت، ئەوەش یەکبوونێکی خودگەرێتیە بۆ ساتی شۆرش و قوربانی، لەوێنەی نەبینراودا زمان دەمانخاتە بەردەم ئەو راستییەی نەتەوە ناتوانێت کۆدەنگی بنووسێتەوە، ئەوە زمانە لەرێی شیعرەوە ھاتووە، بەناو برینی یادەوەری شۆرشەکان تێپەرێت، لەرێگەی کارەکتەرو شوێن پەیوەندی وھێزێک بەخود ببەخشێت، ئەو ھەستە ئەخلاقیە گوتاری کوردبوون لەناو شیعردا دەباتە ئاستێکی باڵا، کاتێک کۆ دەنگی وندەبێت، زمان دەنگی جەستە دەکات بە شوناسی خود.

زمان توانا نەستیەکانی لەناو شیعردا بەرجەستە دەکات و بارە ڕەشەبا دەگوازێتەوە، لەو ساتەدا ئێمە تێدەگەین ئەو کۆدەنگیەی تێکست لەسەرەتاوە دەیھێنێتە دواندن، کۆدەنگیەکی کوژراوە، لەسەر تەرمی کوژراو.. ئەوە زمانە دەیەوێت ھەلسێتەوە و شوناس بنیات بنێتەوە، ئەو ھەلسانەوەیە لەئەدەبیاتی ئێمەدا ھەولێکە ھەمیشە شیعر لەئەستۆی خۆیناوە، ئەوەتا دلدار لە تێکستی «ئەی ڕەقیب» دەیەوێت لەڕێی زمانەوە نەتەوە لەمەرگ رزگار بکات و کەس نەکەوێتە بانگەشەی کورد مردووە، بەھەمان شێوە لای شێرکۆ بێکەس لەقەسیدەی ئافات ئێمە رەگمان بۆ ناو دنیایەکی دوور دەبرێتەوە، بۆ ئەوەی زمان دلنیامان بکات، رەگمان لەناو ئاگرەوە ھاتووە بەئاسانی نامرین.

کەژال نوری نەک بەتەنیا زیندوویەتی بە نەتەوە دەبەخشێت، بەڵکو دەیەوێت کۆمەکی تەواوی دەنگەکان بکات بۆ شۆڕش، بۆیە رێنوینی مرۆڤەکان وگروپەکان دەکات بۆ شارەکان، لێرەدا لەپای ھەموو ئەو کارانە، جیاوازی کەژال لەگەل دلدار لەوێدا دەردەکەوێت، ئەو بەزمانی نەتەوە نادوێت، زمان دەباتەوە سەر ئاستی خود، ئەوە دەنگی خودە نوێنەرایەتی دەنگی نەتەوە دەکات، ئەو خەریکی شۆڕشێکە لەناو زماندا، بۆیە دەلێت «مەمکوژن» ئەگەر دلدار شاعیرێکە ھەست بە مەرگ دەکات، بۆیە دەلێت ئێمە زیندووین، بەلام ئەو ژنە شاعیرەمان دەبێت ئەو بارە شەھیدە بداتە مێژوو بۆیە نایەوێت بکوژرێت، زمان شەرمەزاریەکانمان دەباتەوە قەندیل و کەرکوک وشنگال، بەلام ئایا زمان فریای ئەو ھەموو شکست و برینە دەکەوێت؟ ئاخۆ شیعر لەتوانای ھەیە نوێنەرایەتی کۆبرین بکات؟
ئێمە تا بەناو زمانی تێکست قوڵ دەبینەوە، نەزیفی خوێن زیاتر دەبێت، کێشەی سەرەکی شاعیرەکەشمان ئەوەیە بەناو ئەو ھەموو برینە تێدەپەرێت، کەچی توانای ئەوەشی نیە ئەو نەزیفی خوێنە ڕابگرێت، ئەو ساتی نائومێدیە لەگوتاری نەتەوەیی بەھانا ھاتنی ئەخلاقیە بۆ نیشتمان، زمان لەبەردەم مەرگدا پەیوەست نیە بەشکستی گوتارێکی سیاسیەوە، بەڵکو کۆی گوتارەکان جەستەی برینیان پێکھێناوە، لێرەدا پەیوەندی برین و گۆرانی لەرێی دەنگی عەیشە شان و مۆسیقاکەی تارا جاف بەتەنیا وەک کارەکتەر نەھاتونەتەوە، ھێندەی شین و دواندنی رۆحی کوردیە لەرێگەی ژنەکانەوە، لێرەدا زمان لەناوبرین ئەو خەمناکیە دەخاتە ڕوو، کە چۆن پیاوەکان پەلاماردەدەن وشکست دێنن، خیانەت دەکەن و دواتر دەبێتە بەشێک لەمێژووی ئێمە، ئەوا ژنەکانن لەرێی مۆسیقا وگۆرانیە گێرانەوە دەبەنە ئاستی ھونەریەوە.
کۆی برینەکان چەندە چڕیش ببنەوە، سەرەنجام کێشەکە لەبوونی ئەو ئازارەیە کە شاعیر تیای دەژیێت، چونکە نوسین بەتەنیا بۆ نووسینی شیعرێک نیە، ھێندەی پرۆژەیەک بۆ نووسینەوەی برین، بۆیە کاتێک نازانێت مەرگی کۆڵبەر و مەرگی دایک کامەیان زووترە، ئەوە بۆ خۆی دەرکەوتنی ئەو دوو ئاستەی مەرگە لەناو ئەزموونی شیعری کەژاڵ نوری.

نیهاد جامی/ پۆڵەندا