سیاسەت پاشدەرچونی ‘ترەمپ’: خوێندنەوەیەکی ئەفلاتونی … نەوزاد جەمال
لەکاتی نووسینی ئەم بابەتەدا، مەلایەک لەوتاری هەینیدا دەیوت: ‘هیلاری’ بێ یا ‘ترەمپ’، زۆرانبازی گوێدرێژو فیلەکەى باخچەی ئاژەڵەکان بەئێمەچی! لەبازاڕيشدا کوردێکی رۆژهەڵاتی کوردستان هاوڕێکەی ماچکرد كاتێ بیستى ‘ترەمپ’بردویەتةوە! بەڕای ئەو, کاندێکی سەرسەختە کە لەباتی پەیمانی ئەتۆمی، گورزی بەزەبر لەرژێمی ئێران بوەشێنێت!
لەم دوونموونەوە دەردەکەوێت کە هەڵبژاردنەکەی ئەمریکا لەسەرتاسەری جیهاندا کاردانەوەی خۆی هەیە. ئەگەرچی بەدرێژایی ئەمساڵ، لەو هەموو وتارەی ئەگەرەکانی دەرچوونی دووکاندیدەکەی لێکدەدایەوە بێزاردەبوويت. بەڵام. پێدەچێت چیرۆکەکە لەئەنجامەکانی دەنگدانەکەدا کۆتایی نەیەت، بەڵکو لەکاردانەوە ناوخۆیی و جیهانییەکاندا درێژەی هەبێت، بەتایبەت کە ‘ترەمپ’ پێدەنێتە نێو کۆشکی سپیەوە.
پرسیارە جەوهەریەکەش ئەوەیە: ئایا شتێک دەمێنێتەوە بەناوی سیاسەتکاریی وەک پیشەیەکی خاوەن دسیپلین و بنەمای بابەتی و خۆیی؟ رەنگە، تێزەکانی سۆسۆلیگی ناسراو ‘ماکس ڤیبەر’ لەم ساتەوەختەوە بڕواتەوە مێژووەوەو زیاتر ‘ئەفلاتون’ و لێکدانەوە مێژوویەکەی ‘مارکس’ (لویس بۆناپارت “لەهەژدەی برومیردا) روونتر وەڵاممان بدەنەوە. لێرەدا جەخت لەتێزەکانی ‘ئەفلاتون’ سەبارەت بەفەرمانڕەوا لەکتێبی ‘کۆمار’دا دەکەمەوە.
بەدەرچوونی ‘ترەمپ’ ئیتر شتێک بەناوی بنەمای خۆیی و بابەتی وەک پێشمەرجی سەرکردەی سیاسی نەمایەوە. هەلومەرجی مێژوویی و کولتوری و سیاسی جیهان و بارودۆخی ئابوری، خوازیاری کاراکتەرێکی ترە. بەدەر لەم راستییەش، لەمێژووی فەرمانڕەوایەتییدا دەرچوونی ئەو كەسە شتێکی سەیرو دانسقەش نییە. تەنانەت، لەفیلمکارتۆنى ناسراو “خێزای سیمسن” لەساڵی (٢٠٠٠) باسی دەرچوونی ترەمپ دەکات وەک گاڵتەجاڕییەکی سیاسی!
بەهەمان نەفەس، پاش بردنەوەى زۆرینەی دەنگەکان، لەلایەن ترەمپەوە کۆمەڵێک راوبۆچوونی جیاواز لەمیدیاکانەوە باس لەدیاردەیەکی نوێ دەکەن لەسیاسەتی ئەمریکادا کە ئەویش کۆتاییهاتنی دامەزراوەی سیاسەت (Establishment) و کۆتایی سیاسەتی دیمۆکراسى. لەبەرامبەردا، سەرهەڵدانی توندڕەوەی و ناپیشەیی و پۆپلیزم و راسیزم و شۆڤینیزم و هتد دەبێتە شتێکی ئاسایی. ئیدی، سەرکەوتنی ترەمپ ساتەوەختی تەقینەوەی پشێویی نەژادی و کاردانەوەی ترە کە بەداویدادێت.
بۆیە، زۆرێک دەپرسن: ئایا هۆکاری سەرکەوتنی کەسێکی وەک ترەمپ چییە؟ ئایا لەروانگە سایکۆلۆیجیەکەوە, دەربڕی دەروونێکی نووستوی ئەمریکایە؟ ئایا دەربڕی ئەو دەنگانەیە کە لەجیهان دابڕاون و بەمجۆرە نموونەی خۆیان لەترەمپدا دەبیننەوە؟ ئایا، ترەمپ کاراکتەرو کەسێتی و جیهانبینی ئەمریکییە کە هێزو پارەو توندرەوییە؟
بێگومان، ترەمپ هەم تۆخبوونەوەی دیاردەی سەرکردەی پۆپۆلیست و هەم کەسێکی بەرەفتارو وتار رادیکاڵ و زبرە. لەکۆنەستی جەماوەری ئەمریکادا هاولفی و هاوشانی “پوتین”ە كە ئەمريكا لەو نەرمەلیقەیی “سیاسەتی کۆریکتە”ى ئۆبۆما رزگارکات. گێڕانەوەی شکۆ بۆ ئەمریکا و دەسەڵاتەکانی لەجیهاندا وەک پۆلیسە ئازاکەو تەرەزانی گەمەنێودەوڵەتییەكان.
ديارە, سەرمایەی ترەمپ سەرمایەی مەعریفەی بەڕێوەبردنی دەسەڵات و پیشەی سیاسەت نییە، بەڵکو سامان و دەموزمانە زبرو قسە سەیروسەمەرەکانیەتی کە بەشێکی باشی شەقامی ئەمریکی سەرسامدەکات. ياريكردن بەسياسەتى ناسنامە(Identity Politics)، وروژاندنى ترس و زەقكردنەوەى سپی و مەکسیکەیان و دەرکردنیان و فریودان، زەمینەی سەرکەوتنیەتی.
سەرباری ئەم خەسڵەتانە، بۆ وڵاتێکی وا دێرین لەدیمکوراسی و خاوەنی شۆڕشی گەورەو دەستزامار بەجەنگی ناوخۆیی، چۆن رێیتێدەچێت کەسێتیەکی وا بودەڵە دەربچێت؟ ئایا کەلەبەرێک لەسیستمی سیاسی و دیومکراسی ئەمریکیدایە؟ یاهەژانێکی سیاسی و کۆمەڵایەتی بەڕێوەیە؟ یا لێکەوەتەی قەیرانێکی سەرتاپاگیرە؟ یا ترەمپ دەرهاویشتەی دەنگدەرگەلێکە کە نوێنەرایەتی سیاسی ماف و خواستەکانی وونکردووە؟
بەڕای من دوو هۆکار دەتوانن وێنەیەکی روونترمان لەسەر دەرچوونی ئەو کاراکتەرە بدەنێ: هۆکاری خۆیی ئەمریکا. هۆکاری دەرەکی لەسەرئاستی جیهان. دەکرێت سەرەداوی هۆکارە ناوخۆیەکە لەتێزەکانی ‘ئەفلاتون’ەوە هەڵبگۆزین. هەڵبەت، ئەگەرچی ‘کۆمار’ کتێبێکی پەروەردەی سیاسی و مەدەنیە، دەستنیشانی جۆرەکانی فەرمانڕەوایی لەشارەدەوڵەتدا دەکات. چونکە، ئەفلاتون لێکچوونێک لەنێوان فۆرمی فەرمانڕەوایەتی و کەسێتی مرۆڤەکاندا دەکات.
پێیوایە ‘دەوڵەت وەک مرۆڤەو بەهەمان کاراکتەرو کەسێتی مرۆڤ پەرەدەسێێت’. لەزاری ‘سۆکرات’ەوە، ئەفلاتون دەستنیشانی هۆکارەکانی داتەپینی فەرمانڕەوا لەئاستێکی باڵاو نموونەیەوە بۆ زۆنگاوی گەندەڵی رەوشتی دەکات. لەو سۆنگەوە، بەراوردێکی نێوان شارو ڕۆح دەکات. لەبەرئەوە، هەموو جۆریکی فەرمانڕەوایەتی رەنگدانەوەی کەسێتی فەرمانڕەوایەو سیتمی حوکمڕانی بەهۆی ئەو ئامانجانەی کەبەدیدەهێنن پێناسەدەکرێت.
ئیدی، جۆرەکانی فەرمانڕەوا ئەو ئامانج و خواستە دەهێننەدی کە لەپێناویدا دامەزراوە. بۆنموونە، مۆدێلی ئۆلیگارشی(ساماندارەکان) جەخت لە سامان و پارە دەکەنەوە. لەمۆدێلی دیموکراسیدا، ئازادی بەرزترین چاکەیە. بەڵام، لە ستەمکاریدا(tyranny) بەدیهاتنی ویستی ستەمکار سەرتۆپی فەرمانڕەوایەتییە. ئاشکرایە، ئەفلاتون هەرسێ مۆدێلەکەی فەرمانڕەوایەتی رەتدەکاتەوە. چونکە، هیچیان لەپێناو دادوەری و چاکەی باڵادا نەهاتوونەتەدی. بەڵام، کێشەی رژێمی ئۆلیگارشی لەوەدایە کە دەوڵەمەندو پارەدار خاوەنهێزو دەسەڵاتەو هەژارەکان وەلادەنرێت. قەیرانی دیموکراسیش لەوەدایە کە ئازادی زۆرینە دەبێە هێزی خەڵکی. هاوکات، مەترسی رژێمی ستەمکاری ئەوەیە کە لەلایەن تاکەکسێکەوە کە نەدادپەروەرە، نەخاوەن خەسڵەتی پێویستی فەرمانڕەوایەتییە،بەڕێوەدەبرێت.
لێرەوە، گرفتەکە لەوەدایە چۆن وڵاتێکی دیموکراسی وەک ئەمریکا بەرەو لێواری شێوان و فەرمانڕەوایەک کە زەنگی جەنگی نەژادی دەڕوات؟ چۆن دەکرێت ستەمکارێک لەهەناوی دیموکراسیەوە بێتەدەر؟
بێگومان، وەڵامی ئەفلاتون ئەوەیە کە دیموکراسی ‘فۆرمێکی سەرنجڕاکێشی فەرمانڕەوایەتییەو پڕە لەفرەیی و نارێکوپێکی و پێدانی جۆرێک لەیەکسانی بۆ هاوشانەکان و نایەکسانەکان وەک یەک’. هەربۆیە، بەدەربڕینی سۆکرات دیموکراسی جۆرێکە لەئەنارشیزم-بێسەروبەری خوازراو. ئیدی، لەم فەرمانڕەوایەتیەوە ، ستەمکار بەئاسانی سەردەرهێنێت. وەکچۆن، رێیتێدەچێت لە دیموکراسیەوە ستەمکار بکەوێتەوە، ئاوەهاش دیمکوراسی لە ئۆلیگارشیەوە بکەوێتەوە. حەزو مەیلی ناهاوسەنگ بۆ دەرفەتی ئازاد، جۆرێک لەستەمکاری دەخوازێت.
لێرەدا، لۆجیکێک هەیە کە چۆن دینامیکیەتی گۆڕان لە ئۆلیگارشیەوە بۆ دیموکراسی و لەوێشەوە بۆ ستەمکاریی ئاسانە. چونکە، هەر رژێمێکیان وەک پەرچەکرداری رژێمەکەی پێشوترەو دەرهاویشتەیەتی. ئیدی، گواستنەوە لەدیموکراسی بۆ ستەمکاری رێیتێدەچێت؛ لەبەرئەوەی کەڵەکەبوونی ئازادی، دەستەوگروپی زۆری لێدەکەوێتەوە. بەهۆشیەوە، فرەیی دیدگە دەکەوێتەوەو هەریەکەشیان گیرۆدەی بەرژەوەندی بەرتەسکی خۆیانن.
کەواتە، ستەمکاری لەدیمکورکاسی دەرپەڕیو، لەڕێگەی تەڵەکەبازی هێزدەگرێتەدەست. چونکە، ساماندارەکان، وەک کەسێکی ئاسایی خۆی بەخەڵکی دەناسێنن. وەک ئەفلاتون دەڵێت، لەرۆژانی یەکەمی دەسەڵاتگرتنەدەستدا ستەمکارو ئۆلیگارشەکان پڕن لەبزەوخەندە، سڵاو لەهەموو کەسێک دەکەن. بەڵێن بەجەماوەر دەدەن و قەرزدارەکان لەقەرزەکانیان رزگاردەکەن و زەوی بەسەر خەڵکی و دەستوپێوەندیدا دابەشدەکەن تا وەک میرخاس دەرکەون!
بۆیە، دەرچوونی ترەمپ سەیروسەمەرەنییە. جگەلەوەی کە هۆکاری دەرەکی، رەوشی جیهان و جەنگ و کێشەکانی ئەمڕۆ لەبەرژەوەندی دەرچوونی کاندیدی رادیکاڵ و پۆپیلیستدایە. کەواتە، بەدەرچوونی ترەمپ ئەگەر ئێمە پێنەنێنە سەردەمێکی تری سیاسەتەوە، ئەوا بەدڵنیاییەوە، ئەو فۆرمە رادیکاڵە پۆپولیستەی سیاسەتمەدارو سەرکردە وەک نەریتێکی زاڵ لەجیهانی ئەمڕۆدا دەچەسپێت. چونکە، دەرچوونی کاراکتەرێکی وەها، ئەڵقەیەکی گرنگە لەزنجیرەی وڵاتەزلهێزەکان کە ‘پۆتین و سەرۆکی کۆریای باکورو ئەردۆگان و زۆریتریش تەوایدەکات. وەک هەندێک چاودێریش دەڵێن کاراکتەری ‘ترەمپ’بۆ وڵاتانی وەک روسیا، چین، کۆریاو زۆر وڵاتیتر لەبارە بۆ مامەڵەکردنی لەگەڵیدا.
لێرەوە، وەک فەیلەسوفی فەرەنسی ‘بادیۆ’ لەسەمیناریکی (٩/١١/٢٠١٦) ووتی: جێگەی سەرنجە کەترەمپ بێتە سەرۆکی ئەمریکا، بەڵام دەشبێت بەرەوڕووی ئەو راستییە بینەوە کە لیبرالیزمی سەرمایەداری لەلێواری تیاچووندایە.