سێ شیعره‌که‌ی زانا سامانیش هاته بانی … ساسان میرزایی
دڵمان خۆش بوو گه‌نجێکی جوان و جوانمه‌ردێکی وه‌ك زانا سامان هاته مه‌یدان و جێ و رێ به‌و که‌للـه زله بێهونه‌رانه خۆش ده‌کات که ڕامبۆ 150 ساڵ زیاتر پێش ئێستا میزی به شیعره‌کانیاندا کرد، ئه‌وان هه‌ر خه‌ریکی قسه‌و قسه‌ڵۆك و ملشکاندنی یه‌کدی و ته‌که‌تولاتن، بێئه‌وه‌ی بزانن پێگه‌یان له دنیای شیعری کوردی و جیهاندا له کوێنده‌ردایه؟ ئه‌وان وه‌ك ڤایرۆسی (خورمژ) ئامانجیان له‌وه‌ڕی چه‌ورو به‌رده‌وامه له ته‌ڕو وشك، له سه‌وزو زه‌رد، لێره‌و له‌وێ… ئیتر چ باکیانه به داهێنان و جوان نووسین و مۆڕاڵ! به هاوڕێیه‌تی و هاوپیشه‌یی و هاوشاریی!
کاکه زانا به زمانێکی ساده چه‌ند دیمه‌نێکی منداڵی یاد ده‌کاته‌وه‌و هه‌میشه خۆشه مرۆڤ له ژێر تیشکی ئه‌و یاده‌وه‌رییانه‌دا ته‌مه‌نی گه‌وره‌بوونی ره‌زا گرانی له یاد بکات، به‌ڵام خۆزگه ئه‌و ده‌ربڕینه شیعرییانه‌ی کاکه سامان بۆ ئه‌و قۆناغه به‌کاریهێناون به‌س گێڕانه‌وه‌یه‌کی راسته‌وخۆ نه‌ده‌بوون بۆ رووداو و یاداشته‌کان، بۆ وێنه له شیعری (خوورپەکانی مناڵی … یان گەمەی عاشقە جێماوەکان …) کاکه زانا سامان دوو دیمه‌نی بچوکی له‌یادکراوی منداڵی ده‌هێنێته‌وه یادو ده‌یهه‌وێت ده‌رده‌کانی جه‌نجاڵی و غه‌ریبی و پێشکه‌وتنی خێرای ئه‌م دنیایه به‌وه ساڕێژ بکات و بگۆڕێته‌وه، دوماهیش ده‌یگه‌ڕێنێته‌وه بۆ دۆخی رۆمانسی و حه‌زه کپکراوه‌کانی تاکی کورد، ئه‌و دوو دیمه‌نه ره‌نگه زۆربه‌مان بینیبێتمان له ژیانی منداڵیدا، به‌ڵام کێشه‌که ئه‌وه‌یه که هیچ مه‌دلولێکی تازه‌یان له پشته‌وه نییه تا خوێنه‌ر ماندوو بێت و له که‌شفکردنه‌کاندا چێژ له ماندووبوونه‌که‌ی ببینێت، له‌کاتێکدا شاعیری سه‌رکه‌وتوو ده‌توانێت له وێنه‌ی بچوك و خه‌می گچکه‌وه شیعری گه‌وره بخولقێنێت، به‌س لێره‌دا شاعیر له بێهوده‌ییدا خه‌یاڵی مه‌یلی دڵداری ده‌کات و ئێستا ده‌گه‌یه‌نێته‌وه ئه‌و زه‌مه‌نه و له ڕێی ئه‌و دوو وێنه‌یه‌وه زوو ساده‌گۆیی مه‌به‌ستی شاعیر حاڵی ده‌بین، به‌ڵام ئه‌وه‌ی سه‌رنجی نه‌شازێتی راکێشام له کۆپله‌ی دوودا ناشیعرێتی و نه‌گونجاندنی وێنه‌که‌یه به‌وه‌ی شه‌مشه‌مه‌کوێره ببێته کۆپته‌ر و کوللـه‌کان بۆ خۆی ببات، نه له‌وقیعدا و نه له مه‌جازی شیعردا ئه‌و دیمه‌نه ته‌با نییه‌و به فلیم کارتۆنێکی تێکه‌ڵ و پێکه‌ڵ ده‌چێت و هه‌رگیز کۆپته‌ر کوللـه نابات:
1
لەوێ لەژێر گڵۆپە زەردەکەی
پێش دەرگای ماڵ
خۆمان خەریکدەکەین
بەتەماشاکردنی
ئەو مێشوولە وردانەی
وەک فسفۆر دادەگیرسێن،
2
لەوێ لەژێر گڵۆپە زەردەکەی
پێش ماڵ
دەمانویست خەریکی ڕاوە کوولە ببین و
…
شەمشەمەکوێرەیەک خێرا
وەک کۆپتەرەکانی عێراق خێراتر
پڕی پێدا دەکردن و دەیبردن بۆ خۆی،
xزانا سامان له شیعره‌که‌ی تردا (با لە تەنیشت بێتاقەتییەوە ستارەیەک بگرین) که یه‌که‌م ده‌ق بوو و وه‌ك ده‌ستپێکێكی جوان هاته پێشه‌وه به‌س دوو پارچه شیعره‌که‌ی تر به‌ره‌و داکشانیان بردو ئاستیان زۆر له‌مه نزمتر بوو، جوانی ماڵپه‌ڕی ده‌نگه‌کانیش له‌وه‌دایه هه‌موو جۆره ده‌نگێکی جودا بڵاو ده‌کاته‌وه‌و نزیکه بڵێم تاکه ماڵپه‌ڕێکه دیوه‌خانێکی ئه‌ده‌بیی بێ منه‌تی هه‌موو خامه به‌ده‌ستانی کورد بێت، که ئه‌مه‌ش جێی ده‌ستخۆشییه و بڵاوکردنه‌وه‌ی ئه‌و ڕێژه زۆره‌ی بابه‌تیش به هه‌ر چه‌ند رۆژ جارێك به‌ڵگه‌ی ئه‌و گه‌رموگوڕییه‌و به‌شداری نووسه‌رانه تیایدا، هه‌رچه‌نده ده‌بوو هه‌ر بابه‌تێكی بڵاوکراوه تیایدا له 1000 خوێنه‌ریان که‌متر نه‌بووایه، به‌س ئیتر ئه‌وه حاڵی راسته‌قینه‌ی مه‌یدانی رۆشنبیریی کوردییه‌و ده‌بێت دان به‌م لاوازییه‌دا بنێین.
خاڵی سه‌ره‌کی پته‌وکردنی بناغه‌ی ده‌قه‌که له شیعری (با لە تەنیشت بێتاقەتییەوە ستارەیەک بگرین …)ی زانا سامان له دروستکردنی چه‌ند دیمه‌نێکدایه که لای زۆرێك تازه‌یه به‌س که لێکی ده‌ده‌ینه‌وه‌و له‌سه‌ری ده‌وه‌ستین ده‌بینین هیچ مانایه‌کی ته‌واو نابه‌خشن و که‌چی خوێنه‌ریش تامه‌زرۆی خوێندنه‌وه‌ی ده‌بێت، چونکه وشه‌یه‌کی تیا ده‌بینێته‌وه که سه‌رنجی راده‌کێشێت، به‌ڵام بێ به‌ده‌سته‌وه‌دانی مانایه‌کی شیاو، وه‌ك یه‌که‌م کۆپله (ڕژانی ئاوی ده‌می منداڵ) ده‌بێت چۆن ژیانی پێ قوڕاویی بکه‌ین؟ ده‌بێت ئه‌م دیمه‌نه چۆن له خه‌یاڵماندا رێك بخه‌ین تا وێنه‌یه‌کی مه‌عقولی لێ بخولقێنین، خۆ هه‌ر ریز کردنی وێنه له شیعردا بێ بوونی گونجان و ته‌بایی و هارمۆنییه‌ت له‌گه‌ڵ تییم و سه‌رجه‌م کۆپله‌کانی تردا ناتوانێت تێکستێکی یه‌كپارچه‌یی پته‌و به‌دیبهێنێت ، یان وه‌ك ده‌ڵێت….. (دەبێت کارێک بکەین/کارێک بۆ تێکەڵبوون بە /حونجەکردنی یەکدی /بە خوێندنەوەی تەمەن) نازانم چۆن ته‌مه‌ن ده‌خوێنرێته‌وه و ئه‌گونجێنرێت له‌گه‌ڵ حونجه‌کردنی یه‌کتر؟ ئایا مه‌به‌ست له خوێندنه‌وه‌ی ژماره‌ی ساڵانی ته‌مه‌نه و حونجه‌کردنی ناوی یه‌کترییه؟ گه‌ر وابێت ئه‌وا کۆپله‌که ئه‌مه ناڵێت، ئه‌گینا وه‌ك بابه‌ت هه‌ر هه‌مان بابه‌تی رۆمانسی شیعره‌که‌ی پێشووه که باسی منداڵی و خۆشه‌ویستی و ئاواته‌کانی بێژه‌رده‌کات، له کۆتاییدا به‌ر چه‌ند وێنه‌یه‌کی ناسکی سۆزاوی ده‌که‌وین که خه‌مه‌کانی خوێنه‌رانیشی تیا جێ ده‌بێته‌وه‌و ئه‌مه‌ش وای لێده‌کات ره‌زامه‌ندی پێ ببه‌خشێت، هه‌رچه‌نده ئه‌و به مه‌حبوبه‌که‌ی گه‌یشتووه ئیتر نازانم ئه‌م هه‌موو ئاخ و حه‌سره‌ته بۆچی، مه‌گه‌ر خۆی ناڵێت: (پێشکەشە بە دیلبەری من کە تەنیایمی خاپوور کرد)
که‌واته ده‌گه‌ینه ئه‌و به‌ره‌نجامه‌ی که ئێستا ئه‌و ته‌نیا نییه.
پاشان ناته‌بایی و ته‌ناقوزی گوتاری شیعره‌که له‌مه‌دا زۆر روونتر ده‌بێته‌وه که خوێنه‌ر ده‌پرسێت بۆچی شاعیر ده‌ڵێت ده‌بێ بتۆرێین؟ هه‌رچه‌نده داڕشتنه‌که‌شی هه‌ڵه‌یه چونکه ئه‌و نووسیویه‌تی :
(دەبێت بتۆرێین
وەک تۆرانی یەکتر
لەکاتی هەڵماتێندا
دەبێت بڕەنجێین
وەک ڕەنجانی یاری ماڵە باجێنە)
راستکرنه‌وه‌ی ده‌سته‌واژه‌که:
ده‌بوو بینووسیایه: وه‌ك تۆران له‌یه‌کتر
له کاتی هه‌ڵماتێندا
هه‌روه‌ها: وه‌ك ره‌نجان له کاتی یاری ماڵه‌باجێنه
که‌ئه‌م دووانه هه‌ردووك داوایه‌کی سلبیین (واته تۆراندن)و که چی دوایی رێچکه‌ی خۆی ده‌گرێته‌وه‌و وێنه‌یه‌کی جوان – هه‌رچه‌ند کۆن -ده‌نووسێته‌وه‌و داوایه‌کی ئیجابی و گونجاو ده‌کات که ده‌ڵێت:
دەبێت کارێک بکەین
خۆر لەو دووری دوورەوە
ببێتە ئاشنامان و
بەیانیان …
عیشقمان بەسەردا بپژێنێ،
یه‌کێکی تر له هه‌ڵه ساده‌و زه‌قه‌کانی ئه‌و شێوازه ئیعتیباتییه ئه‌وه‌یه که ده‌ڵێت:
دەبێت بڕۆین و
لە فراوانی باخچەیەکدا
سوێند بخۆین
وێرای ئه‌وه‌ی نازانم بۆچی فه‌رمانی (ده‌بێت بڕۆین)ی به‌کارهێناوه بۆ چوونه باخچه تا سوێند بخۆن؟ ئایا باخچه هیچ مه‌به‌ستێکی نهێنی تێدایه که بایه‌خ بۆ شیعره‌که بگێڕێته‌وه‌و سه‌نگی پێ ببه‌خشێت؟
جگه له‌مه‌ش رووه راسته‌که‌ی ئه‌م ده‌سته‌اژه‌یه ده‌بوو ئاهابووایه:
دەبێت بڕۆین و
لە باخچەیەکی فراواندا….
xسێهه‌م شیعری کاکه زانا سامان له ژێر ناونیشانی (با وای دانێم … درۆ ناکەم …) دایه.
کاک سامان ئه‌مجاره دیمه‌نی رژانی ئاو به جۆرێکی تر به‌کاردێنێت، ئه‌و له شیعری یه‌که‌مدا وتی له ده‌می منداڵیدا که‌چی له میاندا ده‌ڵێت له ده‌می سه‌رشۆریندا:
با وای دانێین … ڕژاوم
وەک ڕژانی ئاو
بەسەر پرچت دا
لە دەمی سەرشۆریندا
کاتێك شاعیر ده‌ڵێت باوای دابنێم، ئه‌وا ده‌بێته ئه‌و شته‌ی که وای داناوه شاز بێت و جێی سه‌رنجی خوێنه‌ر بێت(چ به رووه نه‌رێنییه‌که‌ی یان ئه‌رێنییه‌که‌ی) نه‌ك دۆخێکی ئاسایی، چونکه ئه‌و کاته هیچ سوپرازێك به خوێنه‌ر نادات وه‌ك ده‌ڵێت:
با وای دانێم …
دێم و …
لای کانییەکەی بەرماڵان
گۆرانییەکی خالقیت بۆ دەڵێم
ده‌شێت بپرسین ئایا گوتنه‌وه‌ی گۆرانی خالقی چ سوپرازێك له‌م کۆپله‌یه‌دا ده‌خولقێنیت، جگه له بێزارکردن و مه‌شغوڵکردنی خوێنه‌ر، پاشان چ په‌یوه‌ندییه‌کی هه‌یه به یه‌که‌م وێنه‌ی شیعریی که ده‌ڵێت:
باوا بدوێم
کە ڕەنگە ڕۆژێک
لەنێو بەستەڵەکی چیایەکدا
ڕەقداگەڕێم،
جگه له‌وه‌ی هه‌ندێك کۆپله هه‌ر بێمانان و نه‌توانراوه وه‌ك پێویست داڕشتنی دروستیان بۆ بدۆزرێته‌وه وه‌ك ده‌ڵێت:
ئەی یاری نازدار ..
دەرد لە من و کەچی
ڕەنگە وا بێت و وا نەبێت،
با .. وای دانێم و کەچی
باوەشێکت ئەگات و
من ….
هێشتا بۆنی غەریبیم لێدێت،
هه‌رچه‌ند شه‌ن وکه‌وی ئه‌و کۆپله‌یه‌م کردو ویستم بگه‌مه بنج و بناوانی به‌ڵام له راستیدا سه‌رم لێده‌رنه‌کرد، دواتریش 7 جار به‌کارهێنانی وشه‌ی (با) له‌م شیعره کورته‌دا بێزارکاره‌و هه‌رچه‌نده (موبته‌دا)یه‌کی جوانه له شیعردا به‌س (خه‌به‌ر)ه‌کانی هیچ جێی سه‌رنج و رامان و لێوردبوونه‌وه نین..
xدواگوته:
له دوا وته‌مدا ده‌بێت ئه‌و راستییه گرنگه بڵێیم که فۆرمی شیعر زۆرجار زمان ده‌ستنیشانی ده‌کات، جا به‌س نێوه‌ڕۆکی ئه‌م شیعره باسی ژیانی منداڵی ناکات به‌ڵکو زمانی شیعره‌که‌ش به هی منداڵێک ده‌کات فێزی ئاخاوتنی دوو زمان بووبێت و نه‌توانێت یه‌کێکیان یان هه‌ردووکیان وه‌ك پێویست به شێوه‌یه‌کی دروست ده‌رببڕێت، یان هی منداڵێكی ئۆتیزم ، که خۆی ده‌زانێت چی ده‌ڵێت و ئه‌وه‌ش له ده‌وروبه‌رییه‌تی لێی تێده‌گات، به‌ڵام له ناو رسته‌کاندا تێکه‌ڵییان تێدا ده‌بینرێت و به شێوه‌یه‌کی ڕیزمانیی وشه‌کان له‌گه‌ڵ یه‌کدا نه‌گونجێنراون، ناشبێت ئه‌و راستییه فه‌رامۆش بکرێت ئه‌م شیعرانه رۆحی شیعریان تێدایه‌و به‌ڵام زۆر کاری وردو چڕ و درێژیان ده‌وێت تا له هه‌ڵه‌و که‌موکوڕییه‌کان پاک بکرێنه‌وه‌و له‌سه‌رووو هه‌موویانه‌وه هێڵێك هه‌بێت هه‌موو وێنه‌و بابه‌ته‌کان له ناوه‌ڕۆکێکدا کۆبکاته‌وه که یه‌کپارچه بێت و له ناته‌باییه‌کان پاکییان بکاته‌وه…ئه‌وه ماوه بڵێین که ده‌ستخۆشی ماڵپه‌ڕی ده‌نگه‌کان و هه‌موو ره‌خنه‌گرو شاعیرو نووسه‌ره پرشنگداره‌کانی ده‌که‌م که هه‌میشه هه‌وڵیانداوه زۆر به شێوه‌یه‌کی وێژه‌یی‌و جوان؛ لێدوان و ره‌خنه‌ی ده‌قه‌کان بڵاوبکه‌نه‌وه‌و خوێنه‌ران ئه‌پده‌یت بکه‌ن سه‌باره‌ت ئه‌وه‌ی چ له دنیای شیعری ئێمه‌و ره‌خنه‌دا ده‌گوزه‌رێت و تیشکی ته‌واوی راستی ده‌خه‌نه سه‌ر ماهییه‌تی ده‌قه‌کان و له‌سه‌نگی مه‌حه‌کدا هاوچه‌رخانه‌و زانستیانه تاووتوێیان ده‌که‌ن، که ئه‌مه‌ش جێی ته‌قدیره‌و به‌راورد به بڵاوکراوه ئه‌ده‌بییه‌کانی تر زۆر هه‌نگاوێکی جۆرایه‌تی پێشکه‌وتووه‌و ئه‌و ئه‌رکه گرانه بێ نموونه‌یه‌ی له ئه‌ستۆی ئه‌و دڵسۆزانه‌ی فه‌رهه‌نگ و ئه‌ده‌بیاتی کوردیدایه ئاسته‌مه دۆزینه‌وه‌ی له جێگاگه‌لی دیکه‌دا..
Dengekan
دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.
