الاخراج – ده‌رهێنان … ئاماده‌كردنی : ڕێباز محه‌مه‌د جه‌زا
نووسینی : تالیف: فرانك م. هوایتج
وه‌رگێڕانی بۆ عه‌ره‌بی : (كامل یوسف ، الدكتور رمزی مصطفی، بدر الدیب ،درینی خشبه، محمود السباع ) پیاچوونه‌وه : (حسن محمود، سعید خطاب )
پسۆڕی ده‌رهێنان تاڕاده‌یه‌ك نوێیه له‌شانۆدا ، له‌مرۆدا ماڵی خۆی له‌ده‌قی زیندووه‌وه چێده‌كات شانۆ پێشینه‌ی له‌وجۆره‌ی نیه له‌رۆژگاره‌كانی ڕابردودا ، له‌ڕوووی گرنگی و ماڵی نووسه‌ره‌وه . ئه‌م ڕاستیه له‌شانۆی ئاره‌زوومه‌ندانه‌دا جه‌ختكردنه‌وه‌یه‌له ڕاستگۆیی به‌جۆرێكی تایبه‌تی ، له‌كاتێكدا ده‌رهێنه‌ر ده‌بێته پیشه‌مه‌ند به‌ته‌نیا له‌ومه‌یدانه‌دا ده‌مێنێته‌وه هه‌روه‌كو له‌شانۆی برۆدۆی دا ، ئه‌وناوانه‌ی له‌نمونه‌ی “داڤید بیلاسكۆ و تیرۆن جاپری و ئیلیا كازان ” پێشینه‌یان نه‌بووه جگه‌له نووسه‌ران و ئه‌ستیًره‌كانی نواندن .
بێژه‌ی ده‌رهێنه‌ر له‌ڕووی مێژووییه‌وه ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ نیوه‌ی دووه‌می سه‌ده‌ی نۆزده‌و هه‌میشه ئارایی هه‌بووه و به‌دوایدا هه‌ستاوه‌به نواندنی هه‌ندێك وه‌زیفه‌ی جێبه‌جێكاری دیاریكراو . كه‌له‌یۆنانی كۆندا ئه‌وكه‌سه‌ی – كه‌زۆربه‌ی كات – ئه‌وكاره‌ی ده‌كرد نووسه‌ر بوو وه له‌ئینگلته‌را دیارترین ئه‌كته‌ری گروپه‌كه بووه . زه‌مان زۆری پێناساندین ، به‌جیاوازی ئاستی سه‌ركه‌وتنیان ، به‌دوای دا گرنگی سه‌رپه‌رشتیكردنی ڕاهێنانه‌كان و پێشكه‌شكردنی شانۆییه‌كه له‌سه‌ر ته‌خته‌ی شانۆ . به‌ده‌ر له‌بیری ده‌رهێنه‌ر یاخود “ڕیجیسێر” وه‌كو ئه‌وروپییه‌كان ناوی ده‌به‌ن ، ئه‌وه‌ی ” واقعه – كه‌تواره ” له‌دایكبووی سه‌ده‌ی بیسته‌مه .
له‌دیارترینی پێویستیه‌كانی نمونه‌ی ئه‌م هونه‌رمه‌نده له‌كاتی خراپی سیستمی كۆندا ، هه‌روه‌كوده‌رخستنی هه‌ندێك نمونه‌ی به‌كارهاتوو . كه‌له‌ساڵی 1886 و هه‌واڵه‌كانی “ئه‌دویت بۆپ ” و ” لورنس باریت” له‌پێكهاتنی به‌هێزترین گروپی ناسراوی شانۆی ئه‌مریكی دا. ئه‌وه‌ی “كیتی مۆلۆنی ” بۆی تۆمار كردووین ، ئه‌كته‌ری گروپی گه‌نجان له ” عیون النجلا‌و ” ، ڕوو داوه‌كانی ئه‌و وه‌رزه به‌ئه‌مانه‌ته‌وه ، ئه‌وه‌ی ورده‌كاریه و لامانه له‌سه‌ر ئه‌و دۆگمه به‌دوای یه‌كدا هاتووه له ڕاهێنانه‌كانی ئه‌وسه‌رده‌مه‌دا . كه‌ده‌ڵێت : ” ده‌رۆژی ئه‌وماوه‌یه به‌سه بۆ تاكه‌كانی گروپ بۆ جێگیركردن و پاراستنی رۆڵه شانۆییه‌كان : ” ڕیچیلۆ ، ماكبێس ، هاملێت ، ئۆتیلۆ ” (1) وه‌به‌زیادكردنی هه‌ندێك ڕاهێنانی. ئه‌وبه‌رنامانه‌ی كه‌گشتگیرن له شانۆییه‌كانی تردا :
ڕیچاردی سێهه‌م و كاترین و بترۆكیۆ و بازرگانی ڤینس و تۆڵه‌كردنه‌وه‌ی لێبووك و پرۆتس و دۆن سیزار بازان و ڕێگای داهێنان بۆ ده‌ستگرتن به‌سه‌ر دیونی كۆندا و شالیرو …. ته‌نها له‌نمایشدا ، ڕاسته ئه‌م فه‌رمانه جیاوازه له‌كاتی ئاماده‌كردنی شانۆییه‌كاندا له‌نمایشی ئێستادا گه‌ر ئه‌و كارانه نمونه‌ی ئاڵۆگۆڕی بن ، ئه‌وكاته ئه‌كته‌ره‌كان گرنگی وشه‌كانی ده‌ق له‌كاری جوڵه ئامێزدا له‌مه‌زنترین لاساییدا ده‌زانن. وه‌له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا كه‌م و كورتی له‌ڕاهێنانه‌كاندا له‌م رۆدا به‌وه‌ده‌ستپێده‌كات كه‌شتێكی ناوازه .
هه‌روه‌ها درێژی ئه‌م ماوه‌ی ئه‌م ڕاهێنانه نابێت “مستر بوپ” خۆی ببێته كلیلی دیالۆگ ، وه‌له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ئه‌و هه‌ڵوێسته پچڕاوه درێژه به‌نه‌بره‌ی داود بێژاویانه ، هه‌روه‌ها قسه‌كردنمان “خاتوو مۆلۆنی ” بۆیه‌كه‌مجار له‌رۆڵی ریچیلۆ بۆمان ده‌گێڕێته‌وه له‌هه‌سته‌كانی چاودێری ئه‌و ڕه‌خنانه‌ی له‌كاتی بیركردنه‌وه‌دا بۆیه‌كه‌مجار له‌شه‌وی كردنه‌وه‌ی شانۆیی ماكبێس و چۆنێتی بوون به هۆكاری كاره‌سات له‌هه‌مان شه‌ودا ، ئاژاوه له‌نمایشدا به‌سه‌ره‌تاكانی ئارایشت و زیزكردن و نكوڵیكردن وه‌كو یه‌كه‌یه ك له‌جادووگه‌رانی ” شۆك”ه‌كان .
ئه‌وه‌ش ڕووداوێكی تر ، ئه‌وه‌ی له‌ماوه‌ی ده‌سه‌ڵاتدا ڕوویدا ، دیناوكردنی ڕوانگه‌ی باو به‌ئاراسته‌ی ڕاهێنانه شانۆییه‌كان ، له‌گه‌ڵ سه‌رپه‌رشتیكردنی ئه‌كته‌ری گه‌وره ” لسته‌ر والاك ” له‌سه‌ر مه‌رگ ڕێكخرا له‌به‌رژه‌وه‌ندی ئاهه‌نگێكی فێرخوازی له‌شانۆی هاملێت له‌وكاته‌دا مایۆی ساڵی 1888 كه‌هه‌موو ئه‌ستێره‌كانی نواندن به‌شدارییان تێدا كرد. ” روزا یتنج – یه‌كێك له ئه‌كته‌ره‌سۆزداره‌كان له‌هه‌مان چاخدا كه‌هه‌ستان به‌نواندنی رۆڵی شاژن له‌به‌رده‌م ” أدویپ بوپ ” له‌رۆڵی هاملێت .
دیاریكردنی شانۆگه‌ریه‌كه له‌ڕاهێنانه‌وه ، پێشتر به‌ركه‌وته‌ی پێشووی نه‌بووه له‌نواندندا له‌به‌رده‌م به‌ڕێز بۆپ و ئه‌وه خرایه ڕووی ئه‌كته‌ری گه‌وره بۆ ئاماده‌كردنی ڕاهێنانی تایبه‌ت به‌دیمه‌نی ژووری نووستن . ته‌نها به‌دانانی نمونه‌ی ئه‌و خستنه ڕووه ئیهانه‌ی به‌نیسبه‌ت مقه‌ده‌ری نواندنییه‌وه ، كشانه‌وه له‌و گروپه له‌به‌رئه‌وه‌ی كه‌ناویان خرابووه ناو پرۆگرامه‌وه . بییرۆكه‌كه هه‌ستانه به جێبه‌جێكردنی ڕاهێنانی تایبه‌ت به رۆڵ له‌به‌رده‌م أدویپ بوپ له‌رۆڵی هاملێت ، به‌ڕوانینی – ئه‌وه‌ی خاوه‌نی ناوی گه‌وره – شتێكه به‌رگه نه‌گیراوه .
ئه‌وه‌ی ده‌كرێت زیادكردنی نمونه‌یی زیاتره ، كه هه‌تا له‌به‌رامبه‌ر كرده‌ی شانۆیی ساده‌و به ئیحساس به‌جێبه‌جێكردنی كرده‌ی ڕاهێنانه شانۆییه تازه‌كان له‌ماوه‌یه‌كی زیادتر له‌هه‌فته‌یه‌ك له‌ئاستی نمایشی هۆكاره‌كانی ئه‌مه‌ش به‌وه‌ی ده‌یپارێزین كه‌باشترین پارچه‌كانمان و “”الاهام –سرۆش ” بۆساتێك كه‌وه‌ڵامی بینه‌رانی پێده‌ده‌ینه‌وه . به‌ده‌ر له‌وه پێویست ناكات به‌شكاندنه‌كانیان نمونه ، كۆتایی هێنان به‌و نێوانه‌ی كه‌سیستمی داهاتوو له‌باتی ڕێسا به‌زۆر هه‌ڵاوێردی بۆبكه‌ین له‌ده‌رهێنانی شانۆییه‌كاندا له‌به‌شی گه‌وره‌ی سه‌ده‌ی نۆزده‌دا.
- ماوه‌ی ڕاهێنانه‌كان كورتن ، ده‌گاته چه‌ند كاتژمێرێك له‌كاره ده‌وریه‌كان ، وه‌كو وتمان له‌هه‌فته‌یه‌ك تێپه‌ڕ نابێت له‌كاری نوێدا .
- واز ده‌هێندرێت له جل و به‌رگ و ئارایشت و ورده‌كاری له‌زۆربه‌ی كاته‌كانی مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ ئه‌كته‌ر . لێره‌دا پشت ده‌به‌ستێت به پاڵنه‌ره‌كانی ئاره‌زووی سه‌رنج بردن و راكێشان . ئه‌م دۆخه به‌تایبه‌تی له‌باشترین دۆخه‌كاندا ته‌نها ده‌رباره‌ی ئاژاوه‌یه له‌هۆكاره‌كاندا .
- دیمه‌ن جۆرێكی لاسایگه‌ری و باوه ، له‌گه‌ڵ هه‌ندێك هه‌مواری جوانكاری گونجاو كه‌شانۆگه‌ریه‌كه پێویستی پێیه‌تی .
- رۆڵه تێپه‌ڕه‌كان ، بینینی كۆمه‌ڵه‌كان ، زۆرجار فه‌رامۆش ده‌كرێن ، یان بێ مه‌عریفه‌ت له‌بوونیاندان ڕێكه‌وتن . هه‌تاكو ئێستاش ئه‌و سیستمه له‌بالێ و ئۆپێرادا ماون . ئه‌وه‌ی مومكینه ده‌مانه‌وێت هه‌ندێك شتی شاز لابه‌ن له‌شانۆدا بۆسلوكی پێكه‌نیناوی كه‌دێت وه‌كو ئه‌وكه‌سانه‌ی ڕاهێنانیان نه‌كردووه و نه‌كیره‌ن . ته‌نها ئه‌و شازانه نه‌بێت ، كه‌ڕێگایان پێدراوه به‌دوایدا بێن ، وه‌كو ڕووداوی نه‌كیره ، له‌م كاته‌دا ده‌بنه سه‌رچاوه‌ی تشویش كه‌نابنه كاره‌سات ، له‌ڕوانگه‌ی بینه‌راندا .
ئه‌وه‌ی سروشتیه‌و قورسه ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌یه له‌گه‌ڵ ئه‌و پۆله‌ی به‌رهه‌می شانۆیی ده‌بنه چه‌قی نه‌بوونی هونه‌رمه‌ند كه‌ده‌سه‌ڵاتی خۆی ده‌سه‌پێنێت ، نه‌ك له‌سه‌رته‌نها ئه‌كته‌رێك ، یان كۆمه‌ڵێك ئه‌كته‌ر یان دیمه‌ن یان ده‌نگ ، یان ڕووناكی ، یان جل وبه‌رگ ، یان پاشكۆكان یان ئارایشت ، له‌گه‌ڵ هه‌موو توخمه كۆبۆوه‌كان ، تواناكانیان هه‌ڵگری به‌ر پرسیارێتی كاركردنن له‌گه‌ڵًیدا له‌نووسینه‌وه كه‌ده‌بێته ئامانجی یه‌كه ئه‌ندامیه‌كه كه‌خودی شانۆگه‌ریه‌كه‌یه . لێره‌وه ده‌رهێنه‌ر له‌دایكده‌بێت یان “ڕیجیسێر ” ، له‌كاتی كرداری گه‌شه كردنی وه‌كو هونه‌ر مه‌ند .
تێبینی / بۆئاماده‌كردنی ئه‌م بابه‌ته سوودم وه‌رگرتووه له كتێبی ” المدخل الی الفنون المسرحیه – وه‌رزی شه‌شه‌م نووسینی : تالیف: فرانك م. هوایتج ، وه‌رگێڕانی بۆ عه‌ره‌بی : (كامل یوسف ، الدكتور رمزی مصگفی، بدر الدیب ،درینی خشبه، محمود السباع ) پیاچوونه‌وه : (حسن محمود ، سعید خگاب )
ئاماده‌كردنی : ڕیبَاز محه‌مه‌د جه‌زا
