یوڤال نوح هەراری لەبارەی كوڤید-19: گەورەترین مەترسی خودی ڤایرۆسەكە خۆی نییە
دەكرێ قەیرانەكە ببێتە خاڵی وەرچەرخان بۆ كۆمەڵگا. ئێمە ئێستا كامە رێگا دەگرینەبەر؟ پرۆفیسۆر یوڤال نوح هەراری، كە كۆمپانیایەكەی یەك ملیۆن دۆلاری بەخشیوەتە رێكخراوی تەندروستی جیهانی، ئەوە رووندەكاتەوە كە چۆن ئەو بڕیارانەی ئێمە لە ئەمڕۆدا دروستی دەكەین لەبارەی كوڤید-19 داهاتوومان دەگۆڕێت.
وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: دیار عەزیز شەریف
دی دەبلیو: پرۆفیسۆر هەراری، ئێمە لە ناوەڕاستی ئەو پەتا جیهانییە داین. چ شتێك زۆرترین لایەنی مێشكی تۆی بەخۆیەوە سەرقاڵ كردووە لەبارەی ئەوەی وا دەبینین جیهان چ گۆڕانكارییەكی بەسەردادێت؟
یۆڤال نوح هەراری: من پێموایە گەورەترین مەترسی خودی ڤایرۆسەكە خۆی نییە. مرۆڤایەتی تەواوی مەعریفەی زانستی و ئەو ئامرازە تەكنۆلۆژیانەی لەبەردەست دایە بۆئەوەی بەسەر ڤایرۆسەكەدا زاڵ ببێت. كێشە راستەقینە گەورەكە شەیتانەكانی ناوەوەمان، رق و كینەمان و، چاوچنۆكی و دواكەوتووییەكەمانە. من دەترسم كە خەڵك كاردانەوەی لەبەرامبەر ئەم قەیرانە بەشێوەی هاریكاریی جیهانی نەبێت، بەڵكو بە رقلێبوونەوە، سەركۆنەكردنی وڵاتانی تر، سەرزەنشتكردنی كەمایەتییە ئیتنیكی و ئایینییەكان بێت.
بەڵام بەو ئومێدەم كە ئێمە بتوانین هاوسۆزیمان پێشبخەین، نەوەك رق و كینەمان، بەشێوەی هاوكاریی جیهانی كاردانەوەمان لەبەرامبەری هەبێت، كە سەخاوەت و بەخشینمان پێشدەخات بۆ یارمەرتیدانی ئەو خەڵكانەی كە پێویستیان بە یارمەتی هەیە. هەروەها توانای خۆمان پێشبخەین تاوەكو حەقیقەت جیابكەینەوە و باوەڕ بەم هەموو تیۆرییگەلەی پیلانگێڕیی نەكەین. ئەگەر ئەمەمان كرد، من گومانم لەوەدا نییە كە ئێمە دەتوانین بەئاسانی بەسەر ئەم قەیرانەدا سەربكەوین.
دی دەبلیو : ئێمە رووبەڕووی، هەروەك تۆ وتوتە، هەڵبژاردنی نێوان چاودێریی تۆتالیتاری و هاووڵاتیی بەتوانا و بەهێز دەبینەوە. ئەگەر ئێمە وریا نەبین، پەتایەكە لەوانەیە خاڵێكی وەرچەرخان لە مێژووی چاودێرییكردن دێنێتەكایەوە. بەڵام چۆن دەتوانم ئاگاداری خۆم لەگەڵ شتێك كە لە دەرەوەی كۆنتڕۆڵ و دەست بەسەرداشكاندنی من دایە؟
یوڤال نوح هەراری: ئەمە بەتەواوی لە دەرەوەی كۆنتڕۆڵی تۆدا نییە، بەلایەنی كەمەوە لە دیموكراسی دا. تۆ دەنگ بە سیاسەتمەدار و حیزبە تایبەتانە دەدەیت كە سیاسەت دادەڕێژن. بەمەش تۆ هەندێك دەستت بەسەر سیستەمە سیاسیەكەدا دەشكێت. تەنانەت ئەگەر ئێستاكە هەڵبژاردن لە ئارادا نییە، بەڵام هێشتا سیاسیەكان هەر لەبەرامبەر فشاری جەماوەریی وەڵامیان دەبێت.
ئەگەر جەماوەر بەو پەتایە تووشی تۆقین ببیێت و داوای سەركردەیەكی بەهێز بكات تاوەكو دەست بەسەر هەموو بارودۆخەكەدا بگرێت، ئەوكات ئەمە رێگایەكە زۆر ئاسانتر دەكات بۆ دیكتاتۆرێك كە بەڕاستی ئەمە بكات، دەستبەسەرداگرتن و دەسەڵاتی رەها. ئەگەر، لەلایەكی تر، تۆ هێزی رەتكردنەوەت هەبوو لەلایەن جەماوەرەكە لەو كاتەی كە بینیان سیاسەتمەدارەكە زۆر رۆیشتووە، ئەوكات ئەوە دەتوانێت رێگە لە روودانی مەترسیدارترین بەرەوپێشچوونەكان بگرێت.
دی دەبلیو : من چۆن بزانم باوەڕ بە كێ یان چی بكەم؟
یوڤال نوح هەراری: یەكەمجار، تۆ ئەزموونی رابردووت هەیە. ئەگەر تۆ خاوەنی سیاسەتمەدارانێكی كە لە دوو ساڵی رابردوو درۆیان لەگەڵ تۆ كردووە، كەواتە هۆیەكی كەمترت لەبەردەست دایە تاوەكو لەم بارودۆخەنائاسییە باوەڕیان پێ بكەیت. دووەمین، تۆ دەتوانیت پرسیار لەبارەی ئەو تیۆرییانە بكەیت كە خەڵك بە تۆی دەڵێن. ئەگەر كەسێك بە چەند تیۆرییەكی پیلانگێڕییەوە هات لەبارەی رەگ و ریشە و بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆڕۆنا، پرسیار لەو كەسە بكە بۆئەوەی بۆ تۆی روون بكاتەوە ڤایرۆسەكە چییە و چۆن دەبێتە هۆكاری نەخۆشی.
ئەگەر كەسەكە هیچ بیرۆكە و بەڵگەیەكی نەبوو، كە ئەمەش بەمانای ئەوە دێت ئەوان مەعریفەیەكی بنەڕەتیی زانستییان نییە، بەمەش باوەڕ بە هیچ شتێكی تری ئەو كەسە مەكە كە لەبارەی پەتای ڤایرۆسی كۆڕۆنا بە تۆ دەڵێت. تۆ پێویستت بە بڕوانامەی دكتۆرا لە بایۆلۆژی نییە. بەڵام تۆ پێویستت بە هەندێك تێگەیشتنی بنەڕەتی لە هەموو ئەم شتانە هەیە. لەم ساڵانەی دواییدا، ئێمە سیاسەتمەداری جەماوەریی (پۆپۆلیستی) جۆراوجۆرمان بینیوە چۆن هێرشیان دەكردە سەر زانست، دەیانگوت ئەو زانایانە چەند دەستەبژێرێكی دوورەدەست و دابڕاون لە خەڵك، دەیانگوت ئەو شتانەی وەكو گۆڕانی كەش و هەوا تەنها فریودان و هەڵخەڵەتاندنن، تۆ پێویستە باوەڕیان پێ نەكەیت. بەڵام لە ساتەوەختی ئێستای قەیرانەكە لەسەرتاسەری جیهان، دەبینین خەڵك لە هەموو شتێك زیاتر زۆر باش باوەڕ بە زانست دەكەن.
ئومێد دەخوازم ئێمە هەر تەنها لەم ماوەی ئەم قەیرانە لەبیرنەبێت، بەڵكو هەروەها ئەو كاتەیش لەبیرمان بێت كە قەیرانەكە تێدەپەڕێت. بەوەی كە ئێمە سور بین لەسەر ئەوەی وانەی زانستیی باش لەبارەی ئەوەی ڤایرۆسەكان چین پێشكەشی خوێندكاران بكەین لە قوتابخانە، هەروەها لەبارەی ئەوەی كە تیۆریی بەرەوپێشچوون و گەشەكردن چین. هەروەها كاتێك زانایان لە پاڵ هۆشداری پێدانمان لە شتەكانی تر لەپاڵ پەتاكان، وەكو ئاگاداركردنەوەكان لەبارەی گۆڕانی كەش و هەوا و داڕمانی ئیكۆلۆژیی، ئەوا ئێمە هۆشدارییەكانیان بەهەمان شێوەی جددی وەربگرین كە ئێستاكە وەریدەگرین لە پەیوەست بەوەی ئەوان چی دەڵێن لەبارەی پەتای ڤایرۆسی كۆڕۆنا.
دی دەبلیو : ژمارەیەكی زۆر لە وڵاتان میكانیزمەكانی چاودێریی دیجیتاڵی جێبەجێ دەكەن بەمەبەستی ئەوەی رێگە لە بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەكە بگرن. چۆن دەكرێ ئەم میكانیزمانە كۆنترۆڵ بكرێن؟
یوڤال نوح هەراری: هەر كاتێك تۆ چاودێری بەسەر هاووڵاتیانەوە زیاد بكەیت، ئەوا شان بەشانی ئەمە چاودێرییكردن بەسەر حكومەتیشەوە لە زیادبووندا دەبێت. لەم قەیرانەدا، حكومەتەكان پارە وەك ئاو سەرف دەكەن. لە ئەمریكا، 2 ترلیۆن دۆلار. لە ئەڵمانیا، سەدن بلیۆن یۆرۆ، ئا بەو شێوەیە. وەك هاووڵاتییەك، من دەمەوێ بزانم كێ بڕیارەكان دروست دەكات و ئەو پارەیەش بۆ كوێ دەڕوات.
ئایا پارەكە بۆ رزگاركردنی كۆمپانیا گەورەكان بەكاردەهێنرێت كە تەنانەت پێش پەتایەكە بەهۆی هەڵەی بڕیارەكانی بەڕێوەبەرەكانیان لە بارودۆخێكی دژواردا بوون؟ یان پارەكە بۆ یارمەتیدانی بزنس و ئیش و كاری بارزگانی بچووك، چێشتخانەكان و دوكانەكان و ئیش و كارەكانی لەم جۆرانە بەكاردەهێنرێت؟
ئەگەر حكومەت زۆر پەرۆشە بۆئەوەی چاودێریی زیاتر هەبێت، ئەوا چاودێرییەكە پێویستە بەهەردوو ئاراستەكەدا رێ بكات. ئەگەر حكومەتیش بڵێت، هێی، ئەمە زۆر ئاڵۆز و قورسە، ئێمە ناتوانین دروست هەموو پاكێج و ئیش و كارە بازرگانییەكان بكەینەوە، ئەوكاتە تۆ دەڵێیت: “نا، ئەمە ئاڵۆز و قورس نییە. بەهەمان ئەو رێگایەی كە تۆ لێیەوە دەتوانیت سیستمێكی چاودێریی زەبەلاح دروست بكەیت بۆ ئەوەی ببینیت كە من رۆژانە دەچمە كوێ، دەبێ دروستكردنی سیستمێكیش ئاسان بێت كە ئەوە پیشان بدات كە تۆ چی لەو پارەیە دەكەیت كە لە باج پێدانەكەی من دەستت دەكەوێت”
دی دەبلیو : ئایا ئەمە ئیش لەسەر دابەشكردنی ھێز و دەسەڵات و رێگەنەدان لە كۆبوونەوەی لای یەك كەس یان دەسەڵات دەكات؟
یوڤاڵ نوح هەراری: رێك ئاوایە. یەك بیرۆكە كە خەڵك وا ئەزموونی دەكەن ئەوەیە كە ئەگەربێتو تۆ بخوازیت ئەو كەسانە ئاگاداربكەیتەوە كە نزیك بوونەتەوە لە كەسێك كە نەخۆش كەوتووە بە ڤایرۆسی كۆڕۆنا. لیرەدا دوو رێگە هەیە بۆ ئەنجامدانی ئەو كارە: رێگەیەكیان هەبوونی دەسەڵاتێكی سێنترالی (مەركەزییە) كە زانیاری لەبارەی هەموو كەسێك كۆدەكاتەوە و، پاشان دەریدەخات تۆ نزیكی كەسێك كەوتوویتەوە كە نەخۆشی كۆڤید 19 هەیە و ئاگادارت دەكاتەوە. رێگایەكەی تر بۆ تەلەفۆنەكانە بۆ پەیوەندیكردنی راستەوخۆ، یەك لەگەڵ ئەوی تریان، بەبێ بوونی هیچ دەسەڵاتێكی ناوەندی كە هەموو زانیارییەكان كۆبكاتەوە. ئەگەر ئەمن بە نزیك كەسێكدا تێبپەڕم كە نەخۆشی كۆڕۆنای هەیە، ئەوا هەردوو تەلەفۆنەكە، تەلەفۆنەكەی ئەو و هی منیش، رێك قسە لەگەڵ یەكتری دەكەن و ئەو كاتە من ئاگادار دەكرێمەوە. كەچی دەسەڵاتێكی سێنترالی لە ئارادا نییە گشت زانیارییەكان كۆبكاتەوە و بەدوای هەر كەس بكەوێت.
دی دەبلیو : ئەو سیستمە چاودێرییە كارپێكراوانە بۆ ئەم قەیرانە هەنوكەییە لەوە زیاتریش دەڕۆن، بەڕادەیەك دەكرێ تۆ بە چاودێریی-ژێرپێست ناوی بنێیت. كەواتە پێست، وەك شوێنێكی دەستلێنەدراوی جەستەمان، هەڵدەقڵیشێت. ئێمە چۆن دەتوانین كۆنترۆڵی ئەوە بكەین؟
یوڤال نوح هەراری: ئێمە دەبێ زۆر، زۆر ئاگاداری ئەمە بین. چاودێریی-سەر رووی پێست چاودێرییكردنی ئەوەیە ك تۆ لە جیهانی دەرەوە چی دەكەیت، بۆ كوێ دەڕۆیت، چاوت بە كێ دەكەوێت، لە سەیری چی دەكەیت لە تەلەڤزیۆن یان لە ئینتەرنێت سەردانی چ وێبسایتێك دەكەیت. ئەم چاودێریكردنە ناچێتە نێو جەستەت. چاودێریی-ژێر پیست چاودێریكردنی ئەوەیە كە لەناوەوەی جەستەی تۆ چی روودەدات. ئەوە بەو شتانە دەست پێدەكات وەكو پلەی گەرمی لەشت، بەڵام دواتر دەتوانێت بۆ زانینی فشاری خوێنیشت بچێت، بۆ ژمارە لێدانی ترپەی دڵت، بۆ رادەی چالاكیی مێشكت. كاتێگ تۆ ئەمە دەكەیت، تۆ دەتوانیت زۆر، زۆر زیاتر بچیت لە دەستپێڕاگەیشتن بە زانیاری لەبارەی خەڵك بە بەراورد لە هەموو زەمەنەكانی پێشووتر.
تۆ دەتوانیت رژێمێكی تۆتالیتاری دروست بكەیت كە هەرگیز پێشتر بوونی نەبووە. ئەگەر تۆ بزانیت كە من لە ئێستادا چی دەخوێنمەوە یان تەماشای چی دەكەم لە تەلەڤزیۆن، ئەوا ئەمە چەند بیرۆكەیەك لەبارەی زەوقی ئەدەبی و هونەریم، گۆشەنیگای سیاسیم، كەسایەتیم بە تۆ دەدات. بەڵام ئەمە هێشتا هەر بە سنوورداریی دەمێنێتەوە. ئێستا بیر لەوە بكەوە كە تۆ بەڕاستی دەتوانیت چاودێریی پلەی گەرمی لەشم یان فشاری خوێنم و كۆی لێدانی ترپەی دڵم بكەیت لەو كاتەی كە وتارێك دەخوێنمەوە یان لەو كاتەی كە تەماشای پرۆگرامێك بە ئۆنلاین یان تەلەڤزیۆن دەكەم. ئەوكات تۆ دەتوانی بزانیت من هەر ساتەوەختێك هەست بە چی دەكەم. ئەمە بەئاسانی بەرەو هێنانەكایەوەی رژێمگەلێكی تۆتالیتاریی ئەوپەڕی دزێو دەچێت كە هیچی لەگەڵ ناكرێت.
ئەمەش شتێك نییە كە هەر دەبێ بێتەكایەوە. ئێمە دەتوانین رێگە لە ڕوودانی بگرین. بەڵام بۆ رێگرتن لە روودانی، ئیمە بەر لە هەر شتێك پێویستە درك بە مەترسییەكە بكەین، دووەمنیش، ئێمە ئاگاداری ئەوە بین كە لە بارودۆخێكی نائاسایی ئاوا رێگە بە چی دەدەین رووبدات.
دی دەبلیو : ئایا ئەم قەیرانە وای لە تۆ كردووە كە دەسكاری وێنەكەت بۆ مرۆڤ لە سەدەی بیست و یەك بكەیت؟
یوڤال نوح هەراری: ئێمە نازانین، چونكە لەسەر ئەو بڕیارانە دەوەستێت كە ئێمە ئێستا پێی دەگەین و دەیدەین. مەترسی چینێكی بێ سوود بەڕاستی بەشێوەیەكی ئێجگار گەورە لە هەڵكشان دایە بەهۆی ئەو قەیرانە ئابوورییە هەنوكەییەوە. ئێمە ئێستا زیادبوونی ئۆتۆماتیكیبوون دەبینین، ئەو رۆبۆت و كۆمپیوتەرانە هەروا دێت زیاتر و زیاتر لە ئیش و كارەكان شوێنی مرۆڤەكان دەگرنەوە، چونكە خەڵك لە ماڵەكانی خۆیان بەندكراون، هەروەها مرۆڤەكان دەكرێ تووشی ڤایرۆس ببن، بەڵام رۆبۆتەكان نا.
ئێمە رەنگە ببینین كە هەندێك لە وڵاتان لەوانەیە بڕیاری گەڕانەوەی هەندێك پیشەسازی بۆ وڵات بدەن لەبری ئەوەی پشت بە كارگەكانی شوێنەكانی تر ببەستن. بۆیە لەوەدەچێت هەردووكیان بەیەكەوە بێت بەهۆی بەئۆتۆماتیكیكردن و رەتكردنەوەی جیهانگەرایی، بەتایبەتی وڵاتە پێشكەوتووەكان كە پشت بە دەستی كاری هەرزان دەبەستن، لەناكاو ژمارەیەكی ئێجگار زۆر لە چینی بێ سوود لە خەڵكیان هەبێت كە ئیش و كارەكانیان لەدەست داوە چونكە ئەو ئیشانە یان بەئۆتۆماتیكیكراون یانیش چوونەتە شوێنێكی تر.
ئەمە هەروەها لەنیو وڵاتە دەوڵەمەندەكانیش روودەدات. ئەم قەیرانە دەبێتە هۆی گۆڕانی ئێجگار گەورە لە بازاڕی كار. خەڵك لە ماڵەوە ئیش دەكەن. خەڵك لەرێگەی ئۆنلاینەوە كار دەكەن. ئەگەربێتو ئێمە وریا نەبین، ئەوە دەكرێ ئەنجامەكەی داڕمانی كاری رێكخراوەیی لێبكەوێتەوە، بەلایەنی كەمەوە لە چەند بوارێكی پیشەسازی. بەڵام ئەمە شتێك نییە كە هەر دەبێت رووبدات. ئەمە بڕیارێكی سیاسییە. ئێمە دەتوانین لەم بارودۆخە بڕیارەكە بۆ پاراستنی مافەكانی كرێكاران لە وڵاتەكەمان دروست بكەین، یان بۆ سەرتاسەری جیهان. حكومەتەكان پشتیوانی دارایی پیشەسازی و كۆمپانیاكان دەكەن بۆئەوەی لە داڕمان و مایەپووچی دەربازیان بكەن. ئەوان دەتوانن بەمەرجی پاراستنی مافی كرێكارەكانیان ئەو هاوكارییە ماددییەیان بكەن. بۆیە هەمووی لەسەر ئەو بریارانە دەوەستێت كە ئێمە دروستی دەكەین و دەیدەین.
دی دەبلیو : ئایا مێژوونووسێكی داهاتوو لەسەر ئەو چركەساتە چی دەڵێت؟
یوڤال نوح هەراری: پێموایە مێژوونووسانی ئایندە ئەمە وەك خاڵی وەرچەرخان لە مێژووی سەدەی بیست و یەك دەبینن. بەڵام ئێمە چ رێگەیەك دەگرینەبەر ئەوە لەسەر بڕیارەكانمان دەوەستێ. ئەمە شتێك نییە كە پێشوەختە بڕیار لەسەر روودانی درا بێت.
پرۆفیسۆر یوڤال نوح هەراری نووسەری كتێبی مرۆڤی عاقڵ: پوختەیەك لە مێژووی مرۆیی، هۆمۆ دیوس و بیست و یەك وانە بۆ سەدەی بیست و یەكە. كۆمپانیا كۆمەڵایەتییە كاریگەرەكەی بەناوی سایپێنس یەك ملیۆن دۆلاری بەخشییە رێكخراوی تەندروستی جیهانی دوای ئەوەی سەرۆكی ئەمریكا بڕیاری راگرتنی هاوكاری دارایی بۆ رێكخراوی تەندروستی جیهانی دا.
Dengekan
دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.
