هەژاری ونایەکسانی دوای یەکساڵ لەکۆڤید.. شیرین عبدالله

یەک ساڵ تێ پەڕی بەسەر بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی کۆڤید-١٩. ئاکامە تەندروستیەکانی کۆڤید لە کورت و درێژ خایەندا شوێنی ئەم باسە نیە، لێرەدا دەمەوێت بە کورتی بچمە سەر ئاکامە کۆمەڵایەتی وئابوریەکانی کە بە پێی ئامارە جیهانیەکان پێدەچێت چەندین دەیە بخایەنێت ولەوانەیە بۆ هەندیک وڵات درێژماوەتریش بێت.

ڤایرۆسی نایەکسانی:
هەندێک کەس نازناوی ‘ڤایرۆسی نایەکسانی’ لێ ناوە، لەکاتێکدا کۆڤید -١٩ جیاوازی نازانانێت لەنێوان توشبواندا، بەڵام لەئەساسدا بوە هۆی پەردە هەڵماڵین لەسەر قێزەوەن ترین دەردەکانی کۆمەڵگای سەرمایەداری سەردەم، ئەویش ئەو نایەکسانیە یە کە ئەم سیستمە لەسەری ڕاوەستاوە.
لەڕاستیدا هەر کۆڤید نیە کە ئەم نایەکسانیەی سەلماندوە؛ لەمێژوی پاندەمیکدا، تاعونە ڕەشی سەدەی ١٤ بوە هۆی مردنی ١/٣ ی دانیشتوانی سەر زەوی، کە زۆربەی ئەمانە هەژار ترین کەسەکانی کۆمەڵ بون. حەوت سەدە دواتر، هێشتا هاوکێشەکان نەگۆڕاون!.
لەم ساڵەی ڕابوردودا وە لە سایەی کۆڤید-١٩ دا، لە سەرتاسەری جیهاندا، چەندین جار ئەوە سەلمێنرا کە کوشەندەیی کۆڤید لەو کۆمەڵانەدا زۆر زیاترە کە ڕێژەی بەرزی هەژاری ونەخۆشی وچڕی شوێنی کارو ژیان ونەبونی خزمەت گوزاری تەندروستی گشتی وبێ کاری یان کاری ناجێگیری تیایە. وبەو پێیەی ڕێژەی ئەو نەخۆشیانە (وەک شەکرە، نەخۆشی دڵ و دەمارەکان، سیەکان، قەڵەوی..) شان بەشانی هەژاری زیاد دەکات، توش بونی ئەم کەسانەش بە کۆڤید-١٩ ولەدەست دانی کار ودەرامەتی خێزانەکانیان زیاد دەکات، وبەم جۆرە دەبنە قوربانییانی ڕیزی پێشەوەی نەخۆشیەکە لە کۆمەڵگەدا..

یەکێک لەو نمونانە، وڵاتی پۆلیڤیا (یەکێک لە وڵاتە. هەرە هەژارەکانی ئەمریکای جنوبی)، بە پێی لێکۆڵینەوەیەک کە لە گۆڤاری لانسێت ی بریتانی لە ٢٥.١.٢٠٢١ دا هاتوە، ڕێژەی مردن لەناوچە هەژارەکاندا لە تەمموزی٢٠٢٠ حەوت قات زیاتر بوبە بەراورد لەگەڵ هەمان کاتی ٢٠١٩(پێش کۆڤید)، لەکاتێکدا ئەم ڕێژەیە لە ناوچە دەوڵەمەندەکاندا تەنها دوو قات بو.
https://www.thelancet.com/journals/langlo/article/PIIS2214-109X(21)00001-2/fulltext
٧٠٪ کرێکارانی بۆلیڤیا کاری ناجێگیر وبێ کۆنتراکتیان هەیە وبە بێ وهیچ جۆرە بیمەیەکی کۆمەڵایەتی، وئەمە خۆی هۆکارێکە ناهێڵێت بەر بەتەشەنەی ڤایرۆسە بگیرێت چونکە ئەم کرێکارانە ناچارن سەلامەتی خۆیانو خێزانەکانیان بکەن بە قوربانی قوتی ڕۆژانەیەن. لەکاتێکدا دەوڵەت کرێکارانی هاتو چۆ وکشتوکاڵی وبازاڕەکانی بە “کرێکاری پێویست” ناساندوە، وئەم جۆرە کارانە زیاترین مەترسی بڵاوبونەوەی ڤایرۆسەکەیان تیادایە، ودوڵەت بەکارهێنانی دەمامک و دەست کێش وهتد.. ی فەرز کردوە بە سەریاندا، بەڵام ئەم کرێکارە کەم دەرامەتانە دەبێت ئەم ئامرازانە وهەروەها تاقیکردنەوەکانیشیان لەگیرفانی خۆیان بکڕن.
لە هەندێک وڵات وەک بریتانیا وئەمریکا، سەرەڕای هەبونی یارمەتی دەوڵەت بۆ توشبوانی کۆڤید وئەو کەسانەی بە هۆی کۆرۆناوە بێ کار بون، ئەم یارمەتیانە ڕێژەیەکی زۆری هاوڵاتیان کە پێویستیان پێیە یان هەر شمولیان ناکات یان دەستیان پیا ڕاناگات لەبەر نەشارەزایی دیجیتاڵی وسیستەمی فۆرم پڕکردنەوەی یەکجار ئاڵۆز وبیرۆکراتی ویان نەبونی ئینتەرنێت وکۆمپیوتەر.

ڕێژەی هەژاری:
بەپیی ئامارەکانی سندوقی دراوی نێو دەوڵەتی لە ٢٠١٩ دا زیاد لە ٦٢١ ملیۆن کەس لەجیهاندا (٨.٠٪) لە خوار هێڵی هەژاریدا دەژیان (ستانداردی ١.٩$ داهاتی رۆژانە بەکارهاتوە بۆ پێناسەی هێڵی هەژاری!).
ئەم ژمارەیە لە ٢٠٢٠دا گەیشتە ٧٦٦ ملیۆن (٩.٩٪) لەکاتێکدا پێشبینی دەکرا ١٢٠ ملیۆن زیاد بکات. (واتە ١٤٤ملیۆن زیادی کرد). بانکی نێودەوڵەتی پێی وایە لە ٢٠٢١دا زیاد لە ١٥٠ملیۆن کەسی تریش دێتە ئەم ڕیزەوە.

نایەکسانی لە بوژانەوەی ئابوری ووڵات:
بێ گومان کۆڤید کاریگەری لەسەر هەموو وڵاتانی جیهان داناوە بەڵام بۆ ووڵاتە پێشکەوتوەکان وەک شۆکێکی کاتیە. وڵاتانی وەک بریتانیا و ئەمریکا سەرەڕای ئەوەی زیانێکی یەکجار زۆری بەشەریان لێکەوتوە لەم پاندەمیکەدا، توانای دابین کردنی چەندین ملیۆن ژەم ڤاکسینیان هەیە بۆ هاوڵاتیانی خۆیان (کە ئەمە بۆتە مایەی ڕەخنەی توند لە جیهاندا و ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی ناوی ناوە ناسیۆنالیزمی ڤاکسین) وبەم جۆرە لەوانەیە بتوانن تا ڕادەیەک ئابوری وڵاتەکە ببوژێنەوە. هەندێک وڵات وەک کەنەدا ئەمەندە ڤاکسینی کڕیوە کە ٥ قاتی ژمارەی دانیشتوانە.
لە لایەکی کەوە نادیارە کەی وڵاتانێکی وەک زیمبابوی، مکسیک ، پاکستان…دەستیان بە ڤاکسین ڕادەگات. تەنانەت هۆمی خاراس شارەزا لە ئابوری جیهانی و گەشەسەندن لە پەیمانگای بروکینگس لەلێکۆڵینەوەیەکیدا مەترسی بەردەوامی زیادبونی ڕێژەی هەژاری دەخاتە ڕو، پێشبینی دەکرێت ئەم ئاکامە ئابوری و کۆمەڵایەتیانە درێژ خایەن بن وتەنانەت هەتاکو ٢٠٣٠ و دواتریش.
ئەم مەترسیە بۆ وڵاتە هەژارەکان یەکجار زیاترە کە زۆربەیان لەوانەیە تاکو ٢٠٢٢ ش دەستیان بە ڤاکسین ڕا نەگات ئەمەش بەمانای نەخۆشیەکە بەردەوام دەبێت لە کوشتن و هەژار کردنی زیاتر لەناویاندا. سەرەڕای ئەمە زۆربەی ئەم وڵاتانە دەرگیری چەندین گرفتی وەک شەڕ وبرسیەتی وکێشمەکێش وگەندەڵی ونەبونی خزمەت گوزاریە سەرەکیەکانن.. هتد.

ئاکامە کۆمەڵایەتیەکان:
لە چەند مانگی ڕابوردودا تیشک خراوەتە سەر ئاکامەکانی ئەم پەتایە وەک ڕێژەی بێ کاری ونەخوێندەواری، توندوتیژی بەرامبەر ژن و منداڵ، نزم بونەوەی ئاستی کرێی کار..هتد بە بۆنەی داخستنی سنورەکان وقوتابخانەکان و شوێنی کار وپابەند بون بە ڕینماییەکانی خۆپاراستنەوە. لەهەندێک وڵات دەبینرێت ئاستی کرێ بەرز بۆتەوە بەڵام ئەمە بە هۆی تیاچونی کارە کرێ نزمەکانەوەیە بە پلەی سەرەکی.
بەڵام زۆر ئاکامی تر هەیە کەمتر دیارە وەک ڕێژەی واز هینان لە خوێندن، کەوتنە ژێر باری قەرز، بێخانەولانەیی، بەد خۆراکی و زیاد بونی ئەگەری توشبون بە نەخۆشی…
بە پیی ئامارە جیهانیەکان یەک ملیار منداڵ لە قوتبخانە دەوام ناکات. زۆربەی هەرە زۆری ئەمانە بەتایبەتی لە ولاتە هەژارەکاندا، دەستیان بە هێڵی ئینتەرنێت وکۆمپیوتەر ناگات وناتوانن لە دوورەوە بخوێنن، بارودؤخی ماڵەکانیان گونجاو نیە بۆ خوێندن وفێر بون ولەخانەوادەی ناجێگیر وبێئاسودەدا دەژین.. کچان بە ڕێژەیەکی زیاتر واز لە خوێندن دەهێنن و بەم پێیە زیاتر زەرەرمەندن.
جگە لە دەست دانی هەلی کار وکەم بونەوەی دەرامەت، خانەوادەکان دوچاری گرانی و قەرز بون بەتایبەتی ئەوانەی کە منداڵیان هەیە. بە پێی لێکۆڵینەوەیەکی ریزۆلیۆشن فاوندەیشن کە کۆنگرەی نەقابەکانی بریتانیا (تی یو سی) بڵاوی کردۆتەوە، ئەو فامیلیانەی کە پێش پاندەمیکەکە کەمترین ئاستی دەرامەتیان هەبوە، ئێستا دو قات مەسرەفیان زیادی کردوە. نەک هەر خواردن وکاڵاکانی تر گران بون، وبەبۆنەی لەماڵەوە مانەوەیان مەسرەفی سوتەمەنی وکارەباو ئاو هتد.. زیادی کردوە و جگە لە تێچوی خوێندنی منداڵەکانیان لە ماڵەوە.

ژمارەیەکی زۆر ئەوانەی کاریان لەدەست داوە توانای دانی کرێ خانویان نیە وبەم جۆرە بێ خانەولانە بون. ڕێکخراوی شێلتەری بریتانی دەڵێت لە ٣ مانگی یەکەمی دوای سەرهەڵدانی پاندەمیکەکە ژمارەی چاوەڕوانکردوانی نیشتەجێبون ٦٠٠٠ زیادی کرد.
زیاد بونی توندوتیژی بەرامبەر ژن وکوشتنیان کراوە وەک ئاکامێکی ڕاستەوخۆی ڕێنماییەکانی خۆپاراستن ولەماڵەوە مانەوەی ژنان وکچان لەگەڵ بکوژانیاندا ودەست ڕانەگەیشتنیان بە خزمەت گوزاری فریاکەوتن ویارمەتی دان، بەلگەی زۆری هەیە وچەندین ئاماری جیهانی هەیە کەئەمە دەسەلمێنی.

لە عیراقدا:
لە سایەی سیستمی سیاسی بۆرژوا میلیشیایی وگەندەلی حیزبە قەومی وئیسلامیەکاندا، کە هیچ جۆرە زەمانەتێکی کۆمەڵایەتی بۆ خەڵک تیا نیە، وهیچ جۆرە یارمەتیەکی ئابوری دەوڵەت بۆ توشبوانی کۆرۆنا وخانەوادەکانیان وکسب و کاریان دابین ناکرێت، لەم ساڵەی ڕابوردودا ڕێژەی هەژاری بەڕاددەیەکی ترسناک زیادی کردوە.
لەهەڵسەنگاندنێکی وەزارەتی پلاندانانی عیراق بە پشتیوانی یونیسیف و بانکی جیهانی ودەسپێشخەری گەشەی مرۆیی ئۆکسفۆرد لە ناوەڕاستی ٢٠٢٠ دا؛ منداڵ وگەنج زۆربەی هەرەزۆری ئەو ٤.٥ ملیۆنە (١١.٧٪) پێک دەهێنن کە لەبەر مەترسی هەژاری ونەداریدان بە بۆنەی کۆرۆناوە.
ڕێژەی هەژاری لە ساڵی ٢٠١٨ دا ٢٠٪ بو، ئەمە لە ٢٠٢٠ دا زیادی کردوە بۆ ٣١.٧٪ کە یەکسانە بە ١١.٤ ملیۆن! وزۆربەی هەرەزۆری ئەمانە منداڵ وگەنجن.

سیستەمی تەندروستی گشتی عیراق یەکجار وێرانە ولە ڕیزی نەبودایە، لەکاتێکدا کە کەرتی تایبەت لە بوژاندنەوەدایە، ولەم چەند ساڵەی ڕابوردودا دەیان وسەدان کلینیک وخەستەخانەی تایبەت کراوەتەوە. بێ متمانەیی خەڵک بە سیستمەکە گومان وبێ باوەڕی بە ڕێنماییە تەندروستیەکان وبایەخ نەدان پێیان دروست کردوە وتەنانەت خۆدزینەوە لە تێست وفەحس کردن وچون بۆ خەستەخانە. پزیشکان و کارمەندانی تەندروستی ڕۆژانە دەبینن ژمارەی توشبوان وگیان لەدەست دان زیاترە لە وەی کە تۆمار دەکرێت چونکە کرێکاران ونەداران لۆکژەری ١٤ ڕۆژ کەرەنتینەیان نیە لەماڵەوە دانیشن وکار نەکەن تاچاک دەبنەوە وخۆیان ودەوروبەریان بپارێزن، وکارەکانیان بەجۆرێک نیە کەبتوانن لەماڵەوە ئەنجامی بدەن. هەمو شەپۆلێکی تازەی کۆرۆنا یەک شاڵاوی گەورەی تازەی هەژار کردن وچالەنجی تەندروستی زیاتر لەگەڵ خۆیدا دەهێنیت.
خزمەت گوزاریە گشتیەکانی تر وەک خویندن وئاو کارەباو سوتەمەنی وڕێگەوبان وخانوبەرە…هتد بەهەمان شێوە وێرانە وکەتۆتە بەر شاڵاوی پرایڤەتایز (تایبەتی) کردن.

بێگومان کۆڤید-١٩ وئاکامەکانی بۆ چەندین ساڵی تر باس دەکرێت وهێشتا بەتەواوی هەمویمان نەزانیوە. ڤاکسینەکان وچارەسەرەکانی کۆڤید چالەنجی تازە لەگەڵ خۆیان دەهێنن هەروەک سەرەتاکانی لە ئێستادا دەردەکەوێت بە ناسیۆنالیزمی ڤاکسین وبیرتەسکی وڵاتە گەورەکان ودەست گرتنیان بەسەر ڤاکسینەکاندا لەسەر حسابی هەژارانی دنیا. هەر لەئێستادا سەرهەڵدانی چەندین نەوەی تازەی ئەم ڤایرۆسە پرسیاری تازەی هێناوەتە ئاراوە وەبێگومان لە هەمو قۆناغ وهەڵچون وداچونیکی پاندەمیکەکەدا نایەکسانیەکان زەقتر دەبنەوە. نایەکسانی وهەژاری بنەمای سەرەکی کۆمەڵگای سەرمایەداریە وئەم سیستەمە خۆی دروستکەری نایەکسانیە.
لەوانەیە هەرگیز سەرچاوەی سەرەکی کۆڤیدمان بۆ نەدۆزرێتەوە ویان نەتوانین بەر بە پاندەمیکی داهاتو بگرین، ئەگەری پاندەمیکی تروکارەساتی سروشتی تر لە داهاتویەکی نزیکدا هیچ بە دور نازانرێت. بەلام گەورەترین چالەنج لەبەردەم کۆمەڵگای مرۆیی ئەمڕۆدا کارکردنە بۆ نەهێشتنی ئەو هەژاری ونایەکسانیەی کە بوە هۆی گیان لەدەست دانی زیاد لە ٢.٣ ملیۆن هاومرۆڤمان وداسەپانی نەهامەتی وبێئاسودەیی بەسەر داهاتوماندا.

شیرین عبدالله
7.2.2021

Dengekan

دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.