فەلسەفەی ڕەمەزان و بەڕۆژبوون.. ئاراس سەعید
فەلسەفەی “بەڕۆژوو بوون”
ڕێگە چارەیەکی ئایینیە بۆ هەستکردن بەئازارەکانی ئەوانیتر. لێکۆڵینەوەی دەروونیەکان ئەوەیان سەلماندووە کەمرۆڤ بەسروشت (empathy) سروشتکردی تێدایە. واتا: هەستکردن بەئازارەکانی ئەوانی تر، ئەویش لەڕێگەی ڕووداوەوە مرۆڤ ئیمپایتیەکانی کارادەبن. ڕوداو ئاڕاستەی شتەکان دەگۆڕێت، مرۆڤ کاتێک ڕووبەرووی ئازارێک دەبێتەوە درک بەئازاری ئەوانی تر دەکات.
زۆربەی ڕوانگە ئاکارییەکان لەسەر ئەو وتەیەی مەسیح کۆکن کە دەڵێت: “چیت پێخۆشە بۆخۆت بۆ براکەشت پێتخۆش بێت”. ئەمە لای (ئیمانیۆل کانت) دەگاتە لووتکەو دەڵێت:” کاتێک مامەڵەیەکی دروست ئەنجام دەدەیت، بتوانی مامەڵەکەت بکەیتە مامەڵەیەکی جیهانی”. واتا: کاتێک مامەڵەکەت دروستە، ئەگەر ئەوانی تریش هەمان کردە بەرانبەر تۆ ئەنجام بدەن ئازار نەچێژیت. ڕونتر چیت بۆ خۆت پێخۆشە بۆ ئەوانی تریش پێتخۆش بێت.
“ئایین” بەرزکردنەوەی نەقڵە بەسەر ئەقڵدا و بەڵام ڕێگەچارەی کۆمەڵێک کێشەو گرفتی کۆمەڵایەتی دەکات، بەجۆرێک پەیڕەوکارانی ئایینەکە دەبێت تەسلیمی بن.
بەڕۆژوو بوون ڕێگە چارەیەکی ئایینیە بۆ پەیڕەوکارانی تا لەڕێگەیەوە هەست بەبرسێتی و ئازارەکانی ئەوانی تر بکەن.
ئایین نەریتێکی کۆمەڵایەتیە لەدەرونی تاکدا مۆڕاڵ دەستەبەر دەکات. بەڵام( ماکس ڤێبەر) بەڕوونی جەختی لەسەر ئایینی ئیسلام کردۆتەوە و دەڵێت؛ “ئایینی ئیسلام جگە لەجەختکردنەوە لەسەر جیهانی دوای مەرگ، هیچ ڕێگە چارەیەکی بۆ ڕێکخستنی کۆمەڵگا پێ نیە”.
لێرەدا ڕوانگەی ڤێبەر و لە کانتەوە نزیکە، جەختکردنەوە لەسەر دونیای دوای مەرگ، واتا ئەوە ڕەسەنێتی مرۆڤ نیە، لەخۆیدا چاکەکارە بەڵکو وەکو کەسێکی سودگەراو ئامانجگەرا، لەپێناوی پاداشتا چاکە ئەنجام دەدات، (کانت) دەربارەی مرۆڤی ئایینی بەم جۆرە دواوە و دەڵێت؛ ئێمە دەبێت خۆشەویستیمان بۆ خودا لە پێناوی خۆش ویستنی خودا بێت، نەک لەپێناوی پاداشتدا.
بەقەولی (مارکسیش):”ئایین ئەفوینی گەلانە” چونکە ئایین هاوتایی تریاک خۆشی و چێژێک بەمرۆڤ دەبەخشی، بەڵام لەخۆی نامۆی دەکات.
مرۆڤی ڕەسەن پێویستە بەسروشت چاکەکاربێت، نەک لەپێناوی قازانجکردندا، مرۆڤ پێویستە هەست بە بەرپرسیاری بەرانبەر ئەوانی تربکات، چونکە هەڵهاتن لە بەرپرسیارێتی هەڵهانە لەخود، نەک لەڕێگەی ئایین و بەڕۆژووبونەوە بۆ ماوەیەکی کاتی هەست بەئازاری ئەوانی تربکات.
پەیڕەوکارانی ئایین لە جەوهەردا چاکەکارنین و بەرپرسیارێتی سوبێکتی مرۆڤی باوەڕدار نیە، بەڵکو کردیەکی پاسیڤی سەپێنراوە، لەلایەن خودایەکی دەسەڵاتی ڕەهاوە، مرۆڤی باوەڕدار ناتوانێت بەرپرسیاربێت بەرانبەر ئەویتر تر، بەڵکو لەسیاقی ئاینداراندا بەرپرسیار دەبێت، ئەگەر لەتوراس و شەرعیەتی ئایین قوڵبینەوە چاکەکردنی ئەرک نیە، بەڵکو خێرە، مرۆڤ مەرجە خێرەکەی بدات بەو کەسانەی پێ ی دەشێت، پێشیان لەمیانەی باردۆخی کۆمەڵایەتیەوە نا، بەڵکو لەئاستی ئایینیدا سنوردار دەبێت، ئەوکەسی خێری پێ دەشێت، دەبێ مسوڵمان بێت، نوێژبکات…هتد. ئەگەر بگەڕێنەوە بۆ لای مارکس: ” تریاکە” بەقەولی “سپینوزا” چرکەساتێکێ شادە، نەک غەمگین. بە ڕۆژبوون ساتێکی شادە. ڕۆژووان شادە بەوەی کە لەپەیوەندیەکی ڕوحی دایە لەگەڵ هێزێکی ئەوپەڕ سروشتی و ئەوی لەخۆی ڕازیکردووە. بەڵام ئەم شادبوونە سەردەکێشێت بۆ نامۆبوونی مرۆڤ لەجیهانی ماتڕیاڵەوە بۆ ئایدیاڵ.
مرۆڤ کاتێک لە پەیوەندییەکی ئایینیدایە، نامۆ دەبێت لەسروشت و جیهان و جەوهەری خۆی، ئایین دابڕانی بیرکردنەوەی مرۆڤە لەجیهانەوە بۆ جیهانی پاش مەرگ.
ئایین لەڕێگەی یۆتۆپیاکانیەوە پاداشتی بۆ ژینی زەلیلی و ڕیسوای مرۆڤ داناوە، کە پەیامبەر دەڵێت: “زۆرینەی بەهەشتنشین هەژارانن”. کەواتە بەهەژاری بژێ و لەچەندین دەقیشدا هاتووە خودا سزای بۆ ستەمکاران دانەوە، ئەمە دابڕانی مرۆڤە لە دوونیا و درکردنی بەهێزەخودیەکانی خۆی، کە مرۆڤ بزوێنەری مێژووە و توانایی نواندنی کردەو گۆڕانکاری هەیە، بەڵام لەدیدی ئەوەوە، واتا بیرکردنەوەی (تیۆلۆژی و ئایینی)دا خودا بزوێنەری مێژوو و جیهانە، خودایەک هەیە، سزای ئەوانی تر دەدات و هەرگۆڕانکارییەکیش کە ڕونادات حیکەمەتی تێدایە، بۆیە پێویستە ناشکور نەبێت و بیر لەژیانی دوونیای نەکاتەوە، چونکە ژیانێکی زوو تێپەڕە.
ئاراس سەعید
