پەرەسەندنی دەنگ لەشانۆدا هۆكارو دیاردەكانی-2.. ڕانانی : ڕێباز محەمەد جەزا

ڕانانێكی كتێبی ” التطورالصوتي في الالفاض ، اسبابه وظواهرة “
نووسینی : دكتور محمود عكاشە
بەرهەمی : دارالنشر للجامعات ، 2009
ڕانانی : ڕێباز محەمەد جەزا
ساڵی : 2021

(بەشی دووەم )

دەنگەكان لەگوتارو قسەكردندا ملكەچن بۆ هۆكارەباوو لاوازەكانی نێوان دەنگە دەنگە هەراسان كەرونزیكەكان ، گوتاری قسەكردن مەیدانی پەرەسەندنی زمانەوانی ، بۆ گۆڕینی دەنگەكان پێویستی بەكاریگەری و هۆكارەكانی پەرەسەندنە ، لەم نێونەدا پەرەسەندن دەكەوێتە وێنەیەكی جیاوازەوە كەبەنەخۆشیەهەڵگەڕاەوەكان و ئالوگۆڕەكانی ئەودەنگانە نمایندەی خۆی دەكات و دەی سوێنێت و پێچەوانەیدەنگە ملەجوڕێ‌ كان و دواتر نمونەكان و كاریگەری دەنگ لە دەرچەو سیفەتیاندا وكاریگەری خێرای لەدەم ودووبێژانیاندا ، جگەلەوەی ڕێككردنەوەی دەرچەو سیفەت و وێنەو هاوشێوەكانیان كە بەلابردنی دەنگەكانیان پەرەناسێنن ، بەڵكو دەچنە ناو پەرەسەندنی بیناكردنەوە كە بابەتی پەرەسەندنەكە لەڕەگەزی ئەو مادەیەیە كەگۆڕان دروستدەكات لە قۆناغەكانی گەشەو گۆڕیندا .
پەرەسەندنیش لەدەنگدا دووجۆرە :
یەكەم / بەرهەڵستی نزیكی دەكات لەدەرەوەی هۆكارەكانی خۆی و گەڕاندنەوەی بۆ ئەسڵەكەی . دووەم/ هەمیشە لەكاتی قسەكردندا دەمێنێتەوە لەناو بانگ و زۆری بەكارهێنانەكانی هەتا وەهمەكان .پەرەسەندن لەدەنگدا بەدوو ئیعتبار كاردەكات :
1) بەناساندن دەردەكرێتە دەردەهاویژرێتە دەرەوە و بەپێچەوانەی ئەوەی كە كەناودەبرێت بە پێوانەی دەرچوو .
2)ناوازەو بەناوبانگ نا ! بەڵكو بەبیستنی هەندێك بێژەو دەم ودووی دەنگە دەرهاویژراوەكە ، دەبرێتەوە بۆئەسڵەكەی .

تێگەیشتن لە پەرەسەندنەكانی دەنگ :
نیشتمانی پەرەسەندنی دەنگە بێژەییەكان ، گەشەی بونیادی ، گۆڕینەكەدەكەوێتە ناو مادەی دەنگەكەوە یاخود سیفەتی دەنگ یان جوڵەی دەنگی ” لاوەكی – ناوەندی ” هاوەڵێتی دەنگەكە دەكات و قۆناغەكانی گۆڕین و گەشەسەندن و ئاڵو وێری چاودێری لەمادەكەدا كارلێكردنە لەگەڵ زماندا .
زاراوەی پەرەسەندن : لەئەسڵدا عەرەبیە ، دەگەڕێتەوە بۆماوەی گەشەكردنەكە ، بەتەنیا یەو دواتریش بەتەنایو هەربەتەنیا پەرەسەندنەكە دروستدەكات . هەروەها پەرەسەندن لەزانستی مۆدێرندا ، لەشێوەی پێشووی دا لەڕێگای جۆری ئەركەوە دەئاڵۆسكێت ، وزنجیرەیەك دیاردەی گەشەسەندوو دەربارەی ئەسڵی پێشوو بناغە دادەنێت …
زاراوەی Evolutionبەوردی دەلالەتەلە change واتە گۆڕان و گواستنەوە دێت Development واتە گەشەپێدان ، كەهەندێك لەتوێژەرانی پەرەسەندن بەكاری دێنن بەمرادفی زاراوەی change بەواتای گۆڕین و گواستنەوە ، هەندێك كاتی تر وادەڕوانن كەبەواتای پەرەسەندن نایەت لەناو سیستمەكەدا بەگۆڕینی بێژەی Evolution واتە گۆڕینی لەناو سیتمێكی ڕێكخراودا ، زاناكانی دواتر هاتوون و ئەم دوو زاراوەیەیان جێگیر كردووە : Evolution و Development .
هەروەها زاناكان زاراوەی گەشەی بەدوای یەكدا هاتوویان بەزاراوەی پەرەسەندنی زمانەوانەوانی داناوە ، كە (تازیار – یمتاز )لە كێڵگە مەعریفیەكەدا .. دەرچوون لە ڕێساكانی زمان یاخود ناسینی بەگەشەسەندن دانانرێت ، بەڵكو پەرەسەندن گەشەكردنی ناوازەیەو لەبنچینەدا هاوسەنگبوونەلەگەڵیدا .

پەرەسەندن لەبواری زمانەوانیدا ، لەپێودانگییە یان بێژراوە یان گوتاری رۆژانەی دەم و دوودا ، وزیندوو لەبەكارهێنانی ژیانی رۆژانەدا و كارلێكی بەكۆمەڵی كەبەتەنها گوتارێكی زارەكی نیە بەڵكو ڕێكخستنێكی دەقپ جێگیرە كەسنورداركراوە بۆ ناساندنی كۆمەڵگە لەپەیوەندی رۆژانەدا .
گوتاری زمانەوانی ناچێتە ناو پەرەسەندنەوە لەبەرئەوەی لەزمانی عەرەبی دا دەردەچێت لە وەی پێی دەگوترێت گوزارشت ، دەرهێنانی دەنگ لەدەرەوەی خۆی ناچێتە ناو پەرەسەندنی دەنگییەوە لەسیتمی دەنگی زماندا .
هەڤبەرێتی دەنگی – التماثل الصوتی
هەڤەرێتی دەنگی – Assimilation ، كارلێكی دەنگە پەیوەستەكان و كاریگەری هەندێكیان لەبەرئەوانی تر و كاریگەری دەنگ و بەدەرچەی دەنگ ونزیك لە سیفەتی دەنگی نزیك و تەنیشت ، كەئەو دەنگە نمونەییەكە لە تەنیشت ئەو دەنگە نمونەییەكەلە تەنیشت و پەیوەست و پێوەلكاو یان نزیك لێی كەهاو ڕێكەو دەربڕی هەڤبەرێتی تەواوە و دلێ بابەتەكەیە یان هاوشێوەكەیەتی كە هەڤبەرێتی ناتەواوە و لەوسیفەتانەش كەهەیانە بریتین لە :

1- الجهر والهمس ( سرپەو ڕوون ) / لەكاتی مامەڵكردن لەگەڵ ئەو جۆرە دەنگانەی كەدەگۆڕێن پێویستە ، كەسی خاوەن ەدەم و دوو ، كەبەهەمس دەبێژێت رٍوون بێت و دیارو ئاشكرابزاندرێت چیە دەبێژێت ؟ كەئەمەش لەڕێی كاریگەری خستنە سەرپیتەكان و قورسكردنیان وەیان هاوڕێكی وكردنەوەی چینەدەنگیەكان و چاودێری كردنی بەردەوامی دەنگەكان .كەئەمەش لەدواتردا دەبێتە هۆی گونجاندنی دەنگی كەئمانیش بریتی دەبن لە :

بونیادی وشە بزاوتنی دەنگەكان وشەی تر جگەلەمانەی باسمانكردن
2- المخالفە الصوتیە (ناكۆكیە دەنگیەكان ) / ناكۆكیە دەنگیەكان دەگوازرێنەوە بۆ دەنگێكی تر كە جیاواز بێت لە دەرچەو سیفەت بێت .
3- ادغام –( تێهەڵكێشان ) : دەنگێك دەچێتەناو دەنگێكی ترەوە ، لەجێگەكەی دا هاوشێوەی دادەنرێت بەپیت یان زیاتر كەزمان لەیەكێكیاندا دەوەستێت . ئامانجی ئیدغام پوختەكردنەوەەی وەستانەكانە و هاوشێوەكردنیەتی لە وەستانێكی قورسدا .
4- التخفیف ( سووككردن ) : زیاتر لە گوتاری رۆژانەدایە كە قورساییەك دەبەخشێت ، ڕێدەدات وشەقورس و دوانیە لەسەریەكەكان دووبارە لەناو دەنگە لەیەكچووەكاندا دابندرێـتەوە كەئەمەش چەند جۆرێكن :
أ . سووكردن بەلابردنی لاوازی و هەڵوەشاندنەوەی ئیدغام . ب. سووككردن بە گۆڕین لەنمونەكانی : یەكەم / دەنگی تاك و لە دەم و دوو بێژەدا . دووەم / دەنگی وەكو یەك كەسوككردنێكی هەڵەیە .
ئەمیش لەڕێی : سووكردن و لابردن زۆربەكارهێنان

5- الاتباع (چاودێری ) /شوێنكەوتنی وشەیەكە كەپێدێت لە وەزن و ڕوانین و كێشەكانی بێژەو دەم و دوو بۆجەختكردنەوەلە واتا كەچەند جۆرێكی هەیە :
أ. چاودێری بزاوتنەكان : كەدەكەوێت نێوان دەنگەكان (پیتەكان ) و بزاوتەكانی ناو دەنگە ناوەندیەكان كەهاوەڵێتی وشەكان دەكەن .
ب. چاودێری نەلكاو / چاودێری كردنی نەپچڕاو یان نەلكاو پەیوەستەبە وشەیەك یان دووان ی نزیك لەیەك ڕوودەدات .
6- أشباع الحركات ( تێركردتی بزاوتەكان ) / كەئەمانیش بریتین لە درێژكردنەوەو ڕووكەشكردنی بزاوتەكان و دروستكردنی جوڵ‌ی كورت و پوخت .
7- النقل المكان ( گواستنەوەی شوێن ) / ناودەبرێت بەدڵی شوێن و گەمەكردن بە پیتەكان و ئاڵوگۆِری بابەتەكان و دیاردەیەكی دەنگیە و دەكەوێـە ناو وشەیەكە .

جیاوازی شێوه‌ زاره‌كان

شێوه‌زاره‌كان : دیارده‌یه‌كی ده‌نگی ناو كۆمه‌ڵه‌ جیاوازه‌كانن ، به‌وه‌جیاده‌كرێنه‌وه‌له‌یه‌كتری كه‌زیاتر زمانی دایكیان به‌شداری تێداده‌كات ، ئه‌وانیش به‌چه‌ند ڕێگایه‌ك ده‌كرێن له‌وانه‌ :
ڕیًگای یه‌كه‌م : لێكۆڵینه‌وه‌ی شێوه‌زاره‌كه‌ و لاوازكردنی پیت بۆنمونه‌ ئه‌و ده‌نگانه‌ی كه‌له‌ سێوی ئاده‌م ( قوڕگ ) ده‌رده‌چن یان سنگ پاشان له‌وێوه‌ بۆده‌رچه‌كه‌ی .
ڕێگای دووه‌م : جێگیركردنی بزاوتنی ده‌نگی پیته‌كه‌ یان وشه‌كه‌ و كۆتاییه‌كه‌ی . ڕێگای سێهه‌م : تێهه‌ڵكێشكردن له‌ گه‌ڵ زاره‌كان : ئه‌مه‌ش ئاسانكاری ده‌كات بۆپیته‌كان یان وشه‌كان .

هه‌ریه‌كه‌له‌م وشانه‌ ئه‌ركێكیان هه‌یه‌ له‌گوزارشتی ده‌نگیدا و پێویستی به‌شاره‌زایی زمان و ده‌نگ هه‌یه‌ به‌تیۆری و پراكتیكی .
هه‌ڵوێستی شێوه‌ زاره‌كان : الرروم / ئه‌دائی بزاوت لاوازده‌كرێت و بیستن نزیك ده‌كرێته‌وه‌ له‌واتا . الاشمام / ئاماژه‌ بۆبزاوته‌كه‌ ده‌كات له‌ وه‌ستانی جوڵه‌دا به‌هۆی لێوه‌كانه‌وه‌و به‌بێ ئه‌وه‌ی ده‌نگی لێوه‌ ده‌ربچێت .

كۆتایی :

له‌ئه‌نجامی ئه‌م خوێندنەوە خێرایه‌دا ده‌گه‌ینه‌ ئه‌و باوه‌ڕه‌ی كه‌ ده‌نگ وه‌ك( زانست )له‌ ڕووی ( تیۆر ) یان ( پراكتیك ) كه‌مته‌رخه‌می و بێباكی زۆرمان هه‌یه‌و تاكو ئێستا به‌چاره‌سه‌ر نه‌كراوی ماونه‌ته‌وه‌و له‌م ڕووه‌وه‌ هه‌وڵی چه‌ند مامۆستایه‌كی گه‌وره‌ی وه‌ك (ئه‌حمه‌د سالار) له‌بیرناكرێت كه‌ له‌بواری ده‌نگسازی و ده‌م و دوودا كاری گرنگ و كاریگه‌ریان ئه‌نجام داوه‌ .

ڕێباز محەمەد جەزا