خواندنه‌ك د رۆمانا (ناخێن ده‌رزی)* دا … عبدالرحمن بامه‌رنی
كه‌ره‌ستێ سه‌ره‌كی یێ رۆمانا (ناخێن ده‌رزی) ل سه‌ر هاتیه نڤیسین، تابلویێ زارۆیه‌كێ جگاره فروشه! رۆماننڤیس دنیڤا ئێكێ یا رۆمانا خوه‌دا و زێده‌تر، رولی دده‌ته دووكاره‌كته‌رێن سه‌ره‌كی، ئه‌و ژی زارۆیه‌كه بناڤێ (كه‌ژو) دیسان هونه‌رمه‌نده‌كێ شێوه‌كار بناڤێ (زامدار)ه، ئه‌ڤ هه‌ردوو كاراكته‌رێن هه‌نێ، رولێ سه‌ره‌كی دناڤا رۆمانێدا دگێرن و تا دوماهییا رۆمانێ ناگه‌هن ئێك. رۆماننڤیسی ده‌رازینكه‌كا جوان دارشتییه ژبو چوونا ناڤ ئاڤاهیێ رۆمانێ، ئه‌و ژی، دووئالیا هه‌ردوو كاراكته‌رانه. برییا دروستكرنا تابلویێ ڤی زارۆكی، خوانده‌ڤا كلیله‌كێ دبینیت، چه‌ندین كودێن رۆمانێ ب وێ كلیلێ دهێنه ڤه‌كرن، ده‌ما زامدارێ هونه‌رمه‌ند ل جاددێ زارۆیه‌كێ جگاره فروش دبینیت و سه‌رێ وی دناڤ چوكێن ویرا، هوسا دبێژیت: “ئه‌ها ئه‌ڤه بوو ئه‌ز ل به‌ندێ!”، ل به‌رامبه‌ری كێشانا چه‌ند وێنه‌یێن وی، زامدارێ شێوه‌كار لدویڤ داخازییا وی سوزا كرینا (فانێله‌یه‌ك به‌رشه‌لونا) پێدده‌ت. رۆمان رێره‌وا خوه دگریت و رۆماننڤیس كاراكته‌رێن نوی راكێش دكه‌ته ناڤا رۆمانێ و تایه‌كێ لدویڤ كه‌ژویێ جگاره‌فروش و ژیانا وییا سه‌خت به‌ردده‌ت و تایه‌كێ رۆمانێ لدویڤ زامدارێ شێوه‌كار به‌ردده‌ت، تشتێ هه‌ردوو تایێن رۆمانێ دگه‌هینته ئێك، تابلویێ زارۆكێ جگاره‌فروشه، ئه‌ڤ تابلویه، گه‌له‌ك بناڤ و ده‌نگ دكه‌ڤیت و ب بهایه‌كێ باش دهێته فروتنێ و چه‌ندین كوپی ژبه‌ر دهێنه دروستكرن و ل دكانان دهێته نمایشكرن، هه‌ر جار ئه‌و زارۆ هه‌ولدده‌ت وی تابلوی بده‌ست خوه‌ڤه بینیت، به‌لێ نه‌شێت و بده‌ستڤه‌ئینانا وی تابلوی بۆ وی دبیته خه‌ون و ده‌ستان ژخه‌ونا خوه به‌رناده‌ت، دزیكرن و كارێن خراب، دا پارێن تابلوی بده‌ست ڤه بینیت و ده‌ما نه‌شیایی بهایێ تابلوی كومڤه‌كه‌ت، تابلوی ژدكانێ ددزیت و دهێته قوتان و دكه‌ڤیته ده‌ستێ پولیسان. ل ئالیێدی، زامدار سوزاخوه خو بۆوی زارۆی ژبیردكه‌ت. رۆمان لڤێره ناراوه‌ستیت، به‌لكو روودانێن نوو، په‌لكێش دبن و رۆماننڤیس هه‌ولدده‌ت خوانده‌ڤانێ خوه لدویڤ ده‌زیه‌كی ببه‌ت، روودانان دده‌ته دووڤ ئێك، دێ چاوان زارۆكی و هونه‌رمه‌ندی گه‌هینته ئێك، ئه‌ڤێ ژی پێدڤی ب چه‌ندین كاراكته‌رێن نوو هه‌بویه و دیسان چه‌ندین روودانێن نوو كو هنده‌ك جاران مروڤی هه‌ست دكر، روودان وه‌ك فلمه‌كێ هندی دكه‌ڤن به‌رچاڤێن مروڤی.
جوگرافییا رۆمانێ:
پترییا جوگرافییا رۆمانێ ل زاخو هاتیه وێنه‌كرن، تشتێ بالكێش ژ بو نڤیسه‌ره‌كێ ژێیاتی بو باژێرێ خوه‌هه‌ی، گرنگیدانه ب به‌رچاڤكرنا رویێ جوانێ باژێری، دانه‌نیاسینا كه‌لتور و ناڤدار و شوونوارێن باژێرییه، وه‌ك (په‌یكه‌رێ سه‌یدا سالح یوسڤی، ئه‌یاز یوسف و ئه‌رده‌وان زاخویی، پرا ده‌لال و ئاڤا خابیری و چیایێ خامتیر و ناڤێ چه‌ندین تاخان و دیسان ناڤێ كوڤان سندی و ناڤئینانا رۆمانا وی….هتد).
زمانێ رۆمانێ:
رولان بارت دبێژیت: “نڤیسینێ زمانه‌كێ تایبه‌ت و بێهنه‌كا سه‌ربه‌خو هه‌یه”، زمان دشێت ململانا دناڤبه‌را ئاخفتنێ و نڤیسینێ دا خورت بكه‌ت و دیسان زمانێ ئاخفتنێ جوداهییا خوه ژ زمانێ نڤیسینێ هه‌یه و ئه‌و تشتێ رۆمانێ بسه‌ر دئێخیت، زمان و خه‌یاله و دیسان ره‌وشه‌نبیرییا رۆماننڤیسی. دخواندنا ڤێ رۆمانێدا مروڤ زیق هه‌ست بڤێ جوداهیێ دكه‌ت و كا چه‌ند نڤیسه‌رێ رۆمانێ خوه بزمانیڤه ماندیكرییه، هه‌ڤوكێن جوان، په‌یڤێن نوو و رسته‌یێن لێكدایی دكه‌ڤنه به‌رچاڤێن مروڤی و دده‌مه‌كیدا، كوردستان بهه‌می زاراڤ و ده‌ڤوكێن خوه ڤه، بو زمانه‌كێ ستاندارد دنالیت، ئه‌گه‌ر هنده‌ك نمونا په‌لكێش بكه‌ین، وه‌ك (ئاژوكار بۆ شوفێری، چاگێر بۆ چایچی… هتد). هه‌ر چه‌نده گه‌له‌ك جاران ژ كێم ئه‌زمونییا رۆمانڤیسی د زمانیدا، هنده‌ك په‌یڤان جهێ خوه نه‌گرتینه، وه‌ك (كوته‌ل نه‌ك كوده‌ل یان ده‌هول قوت نه‌ك ده‌هول ژه‌ن)، دیسان رۆماننڤیسی هه‌ولدایه خوه به‌ره‌ڤ ده‌ڤوكا باكور ڤه‌بكێشیت و دبیت بهزرا وی، ده‌ما ئه‌ڤ په‌رتوكه ب پیتێن لاتینی دوباره بهێته چاپكرن، ره‌نگه خوانده‌ڤایه‌كێ زێده‌تر لدوورێن خوه كومبكه‌ت و ئه‌ڤه ژی مافه‌كێ ره‌وایێ نڤیسه‌ری یه، لێ دیسان ژبه‌ركو جوگرافییا روودانێن ناڤا رۆمانێ ل زاخونه، دڤیابا ده‌ڤوكا ڤێده‌رێ زێده‌تر به‌رچاڤ هاتبایه وه‌رگرتن، ما چ قه‌یدی یه، ئه‌گه‌ر شوونا په‌یڤا (خۆر) كو بده‌هان جاران درۆمانێدا دوباره‌بویه، په‌یڤا رۆژ شوونا وێ هاتبایه بكارئینان، بو نمونه.
ته‌كتیكا رۆمانێ:
ئه‌ركێ رۆمانێ بتنێ دیاركرنا روودانان نینه، به‌لكو گه‌له‌ك گرنگه سیحره‌ك درۆمانێدا هه‌بیت، كو خوانده‌ڤانی ددووڤخوه‌دا راكێشبكه‌ت، زمانێ ڤه‌گێرانێ زمانه‌كێ فه‌نتازی بیت و خوانده‌ڤان دڤه‌كرنا كوداندا ماندی ببیت. رۆماننڤیسی لڤێره هه‌ولدایه بته‌كتیكه‌كا جوان، لدووڤ رێزبه‌ندیه‌كێ روودانێن لدووف ئێك ئاڤاهیه‌كی پێك بینن، كو ره‌نگه بده‌هان پسیار و تشتێن نوو بكه‌ڤنه دناڤا مێشكێ خوانده‌ڤانیدا و ئه‌و پێشبینیێن وی بو دوماهیا روودانان دیاركرین، ب وی ره‌نگی ده‌رنه‌چن. رۆماننڤیسی گه‌له‌ك وێنه‌یێن راست په‌لكێشكرینه ناڤا روودانان، ژوان، هه‌ژاری، زارۆكێن بێخودان و ئه‌گه‌ر چاڤدێرییا زارۆكان نه‌هێته‌كرن، دێ توشی ڤارێبونێ بن، دزییا كه‌ن، وه‌ك (گوهدوی و شیموی و خه‌له‌كی) و دێ ژلایێ كه‌سانێن مه‌زن و خودان پاره‌ڤه هێنه (ئیستیغلالكرن) وه‌ك شیموی و دیسان زه‌نگینییا ژ نشكانڤه و ئه‌ڤێن بوینه كادرێن حزبان و چاوان پوستێن خوه بو مه‌ره‌مێن خوه بكار دئینن، وه‌ك بابێ زامداری و چاوان ژ نشكه‌كێڤه زه‌نگین بو و دیسان چاوان برییا پوستێ خوه یێ حزبی شییا پولیسان بێده‌نگ بكه‌ت و وژدانا نوژداره‌كی بكریت! ئینانا چیروكا ماسیگری لده‌ستپێكا رۆمانێ و گرێدانا وێ چیروكێ ب ئێڤاریه‌كا خوارنا ماسیێ ڤه و تا ئه‌ڤ مێهڤانداریه دبیته ئه‌گه‌رێ ڤه‌كرنا مه‌زنترین كودێ رۆمانێ و چاوان لدوماهیێ هه‌ڤژینا وی، ئه‌وا ماسیگری ژ مرنێ رزگاركری وی ناس دكه‌ت و بهنده‌ك گوتنان، بیردانكا وی بۆ پاش دزڤرینیت، وه‌ك چیروكا ئوتیكرنا سه‌روچاڤان یا پیره‌مێری و پیره‌ژنێ، دیسان قه‌لاندنا مێلاكێ و ده‌ما گوتیێ ئه‌گه‌ر مێلاك نه‌بو دێ بو ته مێلاكا خوه قه‌لینم، دیسان نمایشكرنا تابلویێن وی و ئه‌و چیروكێن ددووفرا دهێن، دگه‌ل ڤانه‌هه‌مییاندا، شێوازێ قفلكرنا رۆمانێ، ئه‌ڤێژی بهزرا من شاره‌زای بو دڤێت، ئه‌گه‌ر هات و رۆمانا وی سه‌رگرت و خوانده‌ڤان لدوورێن خوه كومكرن، بشێت به‌رده‌وامیێ بده‌ته به‌شێ دوێ ژ نڤیسینا ڤێ رۆمانێ.
روودانێن رۆمانێ:
ئێك ژ مه‌رجێن نڤیسینا هه‌ر رۆمانه‌كێ، هه‌بونا روودانانه، لێ دڤێت نڤیسه‌ری پاشخانه‌یه‌كا مه‌عریفی یا باش هه‌بیت، نڤیسه‌ر و ره‌خنه‌گر ئازاد عه‌بدولواحد دبێژیت: “مه‌رج نینه هه‌می ره‌وشه‌نبیر نڤیسه‌ر بن، به‌لێ مه‌رجه هه‌می نڤیسه‌ر ره‌وشه‌نبیر بن”، رۆماننڤیس ژی دڤێت ژ باگراوه‌ندێ خوه‌یێ ره‌وشه‌نبیری بزانیت دێ چاوان روودانان دروست كه‌ت و دانیته جهێ وان یێ دروست. راكێشكرنا روودانان بو درێژكرنا قه‌بارێ رۆمانێ یان ژی بو ئازراندنا هه‌ستێن خوانده‌ڤانی وه‌ك ئه‌و كه‌سێ دزیندانێڤه چیروكا خوه و كوشتنا ژنا خوه بو زامداری ڤه‌گێرای، كو بهزرا من، روودانه‌كه و رۆماننڤیسی ژ قه‌ستا زوم دایه سه‌ر. چیروكا (كه‌ڤالێ) ئه‌و ژنا د مالا ماسیگریدا، بێی وێ ناس بكه‌ت، ده‌ركه‌تنا هه‌ردوویان دگه‌ل ئێكدا و داخباربونا وی ب وێ ژنێڤه و تا داخوازا شیكرنێ ژێدكه‌ت و ئه‌و دبێژتێ ما چاوان مروڤ دوو جاران شیبكه‌ت، هه‌ر چه‌نده دده‌مێ مروڤ رۆمانێ دخوونیت دیار دبیت، رۆماننڤیسی هه‌ولدایه وێنه‌كێ جوان و سه‌رنج راكێش ژوێ روودانێ دروست بكه‌ت، لێ ئه‌ڤه نابیته به‌هانه، رۆماننڤیس پێ خوانده‌ڤایێ خوه رازیبكه‌ت كو كور و كچه‌كان حه‌ز ژ ئێك كربیت و پاشی پروسا هه‌ڤژینیێ پێكئینابیت و دلێ ده‌یبابێن خوه ل سه‌ر وێ هه‌ڤژینیێ بهێلیت و ببنه خودان زارۆك و لدوماهیێ و پشتی چه‌ندین دیداران وێ ناس نه‌كه‌ت.
ئه‌نجام:
ژوان هه‌می رۆمانێن لده‌ڤه‌را بادینان من خواندین، ئه‌ڤه ئێك ژوان رۆمانێن باشه ب به‌رچاڤێن من كه‌فتی و لدووڤ ئه‌زمونا نڤیسه‌رێ رۆمانێ و ته‌مه‌نێ وییێ گه‌نج، ئه‌ز باوه‌رم دێ پاشه‌روژه‌كا گه‌ش ل پاش وی هه‌بیت و دێ مه رۆمانێن جوان هه‌بن.
• ناخێن ده‌رزی، رۆمان، ئومێد سه‌گڤان، چاپخانا رێنما سلێمانی2016.
• دروژناما ئه‌ڤرو ژماره 1930 دا ل روژا 9/8/2016ێ دا هاتیه بلاڤكرن.
Dengekan
دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.
