گرنگییەکانی هـاوڕێیەتی بۆ منـداڵان.. رەزا شـوان
هـاوڕێیەتی بریتییە لە پەیوەندیی ئارەزوومەنـدانە لە نێوان دوو کەس یا زیاتردا، لەسەر بنەمـای رێـز و خۆشەویسی و دڵسۆزی. بە زۆریش لە نێـوان ئەو کەسانەی کە هەمـان گرنگـیدان و هەستـیان هـەیە. هـاوڕێیەتی بەشـێکی گرنـگە لە ژیـانمـان، ناتـوانین بەبێ هـاوڕێ هـەڵـبکەیـن. چونکە لە هـاوڕێتیـیەوە زۆر وانـە و پەنـد فـێردەبین وەردەگـرین. بە دێـژایی ژیانمان کەسانێکی زۆر دەناسیت و دەبـین بە ئاشـناو و بە ناسیاوی یەکتری. بەڵام تەنیا هـەنـدێکیان بۆ هـەمیشە لەگەڵمانـدا دەمێننەوە. ئەوانەش هـاوڕێ دڵسـۆز و راستییەکانمانن. کە لە شێنەیی و تەنگانەدا، لە خۆشی و ناخۆشیدا، لە شایی و شینـدا، لەگەڵـمانـن و بەسەرمانـدەکەنەوە و پـشـتـمان بەرنـادەن. ئـەم هـاوڕێ دڵسۆزانەشـمان گرنگـترین سەرەوەت و سامـانـن. دەتـوانـین متـمـانەیان پـێبکەیـن. بەخـتەوەریش ئەو کەسانەن کە هـاوڕێی دڵسـۆز و بە ئەمـەک و متـمانەپـێکـراویـان هـەیە.
بیـرمەنـدی یۆنـانی (ئەرستۆ) دەڵێـت:”گـەر دەربـارەی هـاوڕێیـەتی لە من دەپـرسیت، ئەوەیـە کە گـيانـێـكە و لە دوو جەســتە دایـە”.
بیـرمەنـدی کوردیـشمان (پـیرەمـێرد) دەڵـێت:
هـەزار دۆسـتـت بێ هـێـشـتـاکو کـەمـە
تـەنهـا دوژمــنـێ زۆر زۆر ســــتـەمـە
(شکـسپـیر) یش دەڵـێـت:”هـاوڕێـکانـم هـەژار بـوون.. بـەڵام راسـتگـۆ بـوون”.
(دیـل گـارنـگی) یش دەڵـێت:”تا دەتـوانیـت هـاوڕێیـانی دڵسـۆز پەیـدا بـکە، چونـکە تا هـاوڕێـت زیـاتـربێـت.. لە ژیـانـدا سـەرکەوتـووتـر دەبـيـت”.
هـاوڕێیەتی راسـتەقـینە، پـیرۆزتـرین و جـوانـترین و پاکـترین و بەرزترین پەیوەندیی کۆمەڵایـەتییە لە نێـوان مـرۆڤـدا. هاوڕێیەتی راستەقـینە رووەکـێکە بە دڵسۆزی و بە خۆشەویستی و بە هاوڕێزی و نیازپاکی ئاودەرێت و لەسەر خۆ دەڕوێت و باڵا دەکات.
تـوێـژێنەرەکان بە لێکـۆڵینەوە، گەیشتوون بەو ئەنجامەی، کە هاوڕێیەتی لە ژیانماندا، ئەگـەری تـووشـبوونی دەزگـاکـانی بەرگـری و نەخـۆشـیـیەکـانی دڵ کەمـتر دەکـاتـەوە. پەیـوەنـدیی هـاوڕێیەتی، بۆ هـەمـوو قـۆنـاغـەکـانی ژیـانی مـرۆڤ پێـویست و گرنـگە. تەنانەت بۆ منداڵانی ساواش، کە پێکەوە یاری دەکەن و هەست بە هـاوڕێیەتی دەکەن.
پاڵـنەر بۆ پەیـوەنـدیی هـاوڕێیـەتی، لە زۆربـەی منـداڵانـدا زگـماکـییە. بە زۆریـش لە رێی پێکەوە یاریکردن دروست دەبێـت. هـاوڕێیەتی لەلای منـداڵان خەونێکی جـوانە، پەیـوەندییەکی ساکار و پاک و گونجاو و راسـتە. هـیچ بەرژەوەنـدییەک لەخۆناگرێـت. بـەڵام لە رووی تەنـدروسـتی جـەسـتەیی و دەروونی و سـۆزداری و کـۆمـەڵایـەتی و پەروەردەییـەوە، کاریـگەرییـەکی گـەورەی لەسـەر ژیـانی منـداڵان هـەیە و دەبـێـت.
منـداڵان هـەیە بە سـروشـتی کـراوەن و کۆمـەڵایەتـین و حـەز بە تێکەڵبـوون دەکـەن. بە ئاسانی دەتـوانن پەیـوەنـدیی هـاوڕێیەتی دروست بـکەن. بەڵام هـەنـدێ لە منداڵان، پەیوەندیی هـاوڕێیەتی بە بەرەنگاربوونەوەیەکی گەورە دەزانن و ناتـوانن هاوڕێیەتی پـێکـبهـێـنن. هـۆیـەکی ئـەم تـرس و کـێـشەیەش بـۆ دایـکان و باوکـان دەگـەڕێتـەوە.
پەیـوەنـدیی هـاوڕێیەتی لە قـۆنـاغی منـداڵیـدا، کارێکی گرنـگ و تەنـدروستە. چونکە پێکهـێنانی هـاوڕێیەتی، لەوە زیـاترە تەنیا پێکەوە چـێژ و خۆشی لە یاری وەربگـرن.
لێکـۆڵـینەوەکـان ئەوەیـان سەلـمانـدووە، کە منـداڵانی گـۆشـەگـیر، کە هـاوڕێیـان نییە، هەمیشە هەست بە کەم متمانە بەخـۆبـوون دەکەن. سەرەڕای ئەوەی کە لە داهـاتوودا تووشی ئەقـڵی و سـۆزداری و خەمـۆکی دەبـن.
(پـۆل سـوارتـز) دەڵێـت:”زیـاتر لە نیـوەی ئـەو منـداڵانـەی، کە بۆ پـزیـشکی دەروونی دەنـێرێـن، بۆ چارەسەری کێـشەی رەفـتاری سـۆزداری. لەوانەن کە هیچ هـاوڕێیەکیان نییە یا بە زەحمـەت دەتـوانـن تـێکەڵ منـداڵانی هـاوتەمـەنیـان ببـن”
پەیـوەنـدیی هـاوڕێیـەتی، گـرنگـییەکی زۆری بـۆ منـداڵان هـەیە، یارمـەتیـان دەدات بۆ ئـەوەی لە داهـاتـوودا، تـوانـای پێکهـێـنانی پەیـوەنـدی و پێکەوەهـەڵکـردنیـان بـبێـت.
زانایـانی دەروونناسی و پسپۆرانی پەروەردە لە بارەی پەیـوەنـدیی هـاوڕێیەتی نێـوان منـداڵان، هـاواڕان و جەخـت لەسـەر گرنـگی هـاوڕێیـەتی بۆ منـداڵان دەکەنـەوە و بە پێویستیـیەکی بایـۆلـۆژی و سایکـۆلـۆژیی منـداڵانی دەزانـن.
لە دیـدی منـداڵانـەوە، هـاوڕێ کەسـێکی نـزیـکە لە دەروونیـانەوە. دەکـرێت پێکەوە بسازێـن و یـاری بکەن و گـفـتوگـۆ بکەن و رێـز لە را و بۆچـوونی یەکـتری بگـرن.
گـرنگی و سوودەکـانی هـاوڕێیەتی بۆ منـداڵان:
هـاوڕێیەتی زۆر گرنگە بۆ منداڵان و سوودی ئەرێنی زۆری بۆیان هەیە. بە کورتی و بە چـڕی باس لە بەشێک لە گرنگییەکانی پەیوەندیی هاوڕێیەتی نێوان منداڵان دەکەین:
١ـ هاوڕێیەتی یارمەتیی گەشەکردنی دەروونی و جووڵەیی و کۆمەڵایەتیی منداڵ دەدات.
٢ـ هـاوڕێیەتی یارمەتیی منـداڵ دەدات، بۆ ئـەوەی کەسـایەتییەکی بەهـێز و دروسـت و هاوسەنگ و دادپەروەر و یەکسانخواز و گەشبین و هـیواخواز و خاکی و مـتمانەبەخۆ و ئیـرادە بەهـێز بێـت لە ژیـانیدا. بتوانێت بەسەر شەرمکـردن و تـرس و دڵـەڕاوکی و هـەر کـێـشەیەک بێتـە رێی، ژیـرانە زاڵـبـێـت بە سەریـانـدا.
٣ـ هـاوڕێیەتی منـداڵ لە نەخۆشییە ئـۆرگانییەکان و لە گۆشـەگـیری دوور دەخـاتـەوە. گۆشـەگیریش مەتـرسـیدارە. چـونکە منـداڵ لاواز و بێ متـمـانە دەکـات و هـەسـت بە تەنیایی و دڵتەنگی و خەمۆکی و ترس و تووڕەیی و دڵەڕاوکی و نائاسوودەیی دەکات.
٤ـ هـاوڕێیەتی یارمەتیی منداڵ دەدات، بۆ دروستکردنی پەیـوەندیی کۆمەڵایەتی. هـەر منـداڵێک هـاوڕێی هەبێـت، دەتـوانێت تێکەڵ بە کۆمەڵـگا ببێت و لەگەڵ کەسانی تردا هـەڵـبکات و رۆڵ و کـارلێکـردنی لە هـاوڕێـکانی هـەبێـت.
٥ـ هـاوڕێیەتی هـەستی دڵـنیایی بە منـداڵ دەبـەخـشـێـت. منـداڵ لـە دەرەوەی ژیـنگەی خـێزانیـدا، هەسـت بە تـرس و دڵـەڕاوکێ دەکـات. بـەڵام لە ژیـنگەی قـوتابخـانەدا، کە پەیـوەندیی هـاوڕێیەتی بنیات دەنێت، هەست بە دڵـنیایی و ئاسوودەیی دەکـات، چونکە وا هەسـت دەکـات، کەسـانـێک هـەن دەیپـارێـزن و بەرگـریی لـێـدەکەن لـە دژی هـەر شـتـێک کە لـێی بتـرسێـت.
٦ـ منـداڵ لە رێی پەیـوەندیی هاوڕێیەتییەوە، فـێری بەهـای یارمەتیـدان و هـاوکاری و هەمـاهەنـگی و هـەرەوەزی و کاری خـێرخـوازی و پیـاوەتی دەبـێـت.
٧ـ هـاوڕێیەتی، یارمـەتیی منـداڵ دەدات بـۆ زاڵـبوون بەسـەر کێـشەکـانی قـسەکـردن، ئەگـەر هـەبێت. زانستـیی زمـانەوانی بەدەسـت دەهـێنـێـت.
٨ـ هـاوڕێیـەتی دروسـت و بتـەو، تەنـدروستی و هـاوسەنـگـیی دەروونی و شـادی و چـالاکی بە منـداڵ دەبەخـشـێت، هـەستکـردنی منـداڵ بە خـۆشـەویستی و دلـۆڤـانی و گـرنگـیپێـدانی لەلایـەن کەسـانێکی دڵسـۆزی دەوروبەریـیەوە، دەبـێـتە هـۆی ئەوەی کەسایەتیـیەکی دەروون گەشـبـین و هـزر و بیـرکـردنەوەی ئەرێـنی لـێـبـێـتە ئـاراوە. هەست بەوە دەکات، بە هـەنـدی دەزانـن و پـێگە و سەنـگ و رۆڵی لە لایـان هـەیە.
٩ـ هـاوڕێیـەتی منـداڵ لە خۆپـەرستی و نێرگـزی و خـۆبەزیاتـرزانـین رزگـار دەکات. فـێری لـێـبووردن و ئـاشـتەوایی و پـێکەوەهـەڵـکـردنی، لەگـەڵ کەسـانی تـر دەکـات.
١٠ـ هاوڕێیەتی وا لە منداڵ دەکات، کە کەمتر ئامـێرە ئەلیکـترۆنییەکان بەکاربهـێـنن.
١١ـ منـداڵ لە رێی پەیـوەندیی هـاوڕێیەتییەوە، زیاتر قسە و باس دەکات و گوزارشـت لە خـۆی لە خەون و لە هـیواکانی دەکـات. بەمـەش ئاسۆی خەیـاڵی فـراوانـتر دەبێـت.
١٢ـ هـاوڕێیەتی یارمەتیی منـداڵ دەدات بۆ کراونەوە و بۆ رزگاربـوونی و لە شەرمی کۆمـەڵایـەتی. بـۆ دەرخـسـتـنی بەهـرە و وزەی پەنـگخـواردووی دەروونی.
١٣ـ لە رێی هـاوڕێیەتییەوە، لـێهـاتـوویی و شارەزایی تـوانای سەرکـردایەتـیکـردن و رابـەری لە لای منـداڵ گەشـەدەکـات.
١٤ـ هـاوڕێیـەتی ئـەو دەرفـەتە بـۆ منـداڵ دەرەخـسێـنـێـت، بە تایبـەتیـش بۆ منـداڵانی کوردمان لە هەنـدەراندا، کە شارەزای ژینگە و کولتـوورە جیـاوازەکان بن، لە هەمـان کاتیـشدا کولتـووری کوردیمـان بە هـاوڕێکانیـان لە نەتـەوە جیـاوزەکان، ئاشـنا بکەن.
١٥ـ پەیوەندیی هاوڕێیەتی یارمەتیی منداڵ دەدات، بۆ باشترکردنی بارودۆخی لە رووی تەندروستیی بایـۆلـۆژییـەوە. ئەوەش لە رێـگەی یاریکـردن و پـراکتیزەکردنی چالاکییە بە کۆمـەڵـیـیەکانـیان لەگـەڵ هـاوڕێـکانـیـدا. رێـکەوتـنیـان لەسـەر پـلانی خـوێـنـدنیـان، هـاوبەشیکـردنیان لە کـێـبڕکـێی ئەرێـنیـدا بە رۆحـێکی وەرزشـیـیەوە.
١٦ـ هـاوڕێیەتی یارمەتیی منداڵ دەدات بۆ تێکەڵبـوون بە کۆمەڵگاکەی لە قوتابخانەدا.
١٧ـ هـاوڕێیەتی، پـەرە بە چەمکی سەربەخـۆیی منـداڵ دەدات، لە جیهـانێکی تایبەتی خـوێـدا، کە لەو منـداڵانە پێکهـاتـووە کە خـۆی هـەڵـیانی بـژاردوون.
١٨ـ منـداڵ لە رێی هـاوڕێیـەتـیـیەوە، شـارەزایی لە چـۆنـیـیەتی مـامـەڵـەکـردن لەگـەڵ کەسـایەتییە جیـاوازەکان دەبـێـت.
١٩ـ منـداڵ شانازی بەوەوە دەکات کە هـاوڕێی باش و دڵسۆزی هەیە، خۆشیانی دەوێن و ئەوانیش ئەمیان خۆشدەوێـت. لە کاتی تەنگانە و کێـشەکانیـدا، هـاوڕێـکانی دەبـن بە فـریـادڕەسی و لەگەڵـیـدان دەبـن و بەرگـریی لێـدەکەن. هەستکـردنی منـداڵ بـەوەی کە تەنیـا نیـیە، ئازایـەتی و هـێز و بـوێـری و دڵخـۆشیی پـێـدەبەخـشـێـت.
٢٠ـ لە سایـەی پەیـوەنـدیی هـاوڕێیەتیـدا، منـداڵ هـەوڵی پـێـشکەوتـن دەدات. هـەوڵی ئەوەش دەدات لە کێـشەگەلـێک رزگاری بێـت، وەک: تەنیایی و دڵەڕاوکێ و دابـڕان و لە دایک و باوکی و لە قوتابخانەکەی. راز و نیازە پاکەکانی بۆ هاوڕێکان باس دەکات.
٢١ـ هاوڕێیەتی راستەقـینە لە نێوان کچـان و کوڕاندا، لە هەستی جیاوازی رەگەزی و کوڕسـالاری دووریـان دەخـاتـەوە. لـەم رووەوە قـوتـابخـانە تـێکەڵاوە بنـەڕەتـییەکـان رۆڵـێکی گـرنـگـیان هـەیە، بـۆ هـەرەسهـێـنان بە جیـاوزی رەگـەزی.
دایـکان و باوکـانێکی زۆر، رێگـری لە منـداڵەکـانیـان دەکەن، بۆ ئـەوەی کە پەیـوەنـدیی هـاوڕێیەتی لەگەڵ منداڵانی تردا دروست بکەن، لە تـرسی ئەوەی نەک تێکەڵی منـداڵانی خراپ و بەدرەفتار و ناپەسەنـد ببن و لەڕێ دەریان بکەن. تا رادەیەک ئەم نیگەرانییەی دایکان و باوکان لەجـێی خۆیـدایە. بەڵام نابێت هـێـندەش زیـادەڕۆیی لە تـرسـدا بـکەن و منـداڵەکانیان گـۆشـەگـیربکەن و هەمـوو شتێکـیان لـێبکەن بە نەکـەیـت بـڤـەیـە. بەڵکـو پێویستە منـداڵەکانیان، ئازادیی پـێکهـێنانی پەیـوەنـدیی هـاوڕێیەتییان هەبێت، لەگەڵ ئەو منـداڵانەی هـاوتـەمەنی خـۆیـانـن ببـن بە هـاوڕێ. ئـەرەکی پێـویـستی ئێـوەی دایـکان و باوکـانیـشە، کە لە نـزیـک و دوورەوە، چـاودێـریی منـداڵـەکـانتـان بـکەن و رێـنـمایی و ئامـۆژگـاریی پێـویستیان بکەن و ناسـنامـەی هـاوڕێـکانیـان بـزانـن. دەشـتوانـن سـوود لـەو چـیرۆکـانە وەربـگـرن کـە بـۆ منـداڵان نـووسـراون و بـابـەتـەکـانـیـان، دەربـارەی هـاوڕێی دڵسۆزی رۆژانی شـێـنەیی و تەنـگانـەن. دەشـتوانـن سەردانی مامۆستاکانیان بکەن و بـزانن منداڵەکانتان لە قـوتابخانەدا هـاوڕێیەتی کێ دەکەن. دەشتوانن لە دەمی منـداڵەکانتـانەوە، بـزانن هـاوڕێـکانیـان کـێن و تا چ رادەیـەک لە گەڵـیانـدا ئاسوودەن.
ئەرکی ئێوەی دایکان و باوکان لە هـاوڕێیەتی منـداڵەکانتان:
ئێـوەی دایـکان و باوکـان، چـۆن دەتـوانـن یارمـەتـیی منـداڵەکـانتـان بـدەن، بـۆ ئـەوەی لە هەڵـبژاردنی هـاوڕێی باشدا سەرکەتـووبـن. هـیوادارم سـوود لەم خـاڵانە وەربگـرن:
١ـ پێویستە ئێوەی دایکان و باوکان لە پەیـوەندیییەکانی نێوانتان، نموونە و پێشەنگ و سەرمەشقی پەیـوەنـدیی باشبن، کە پـڕبێـت لە خۆشەویستی و رێـز و لەیەکـتـێگەیشتن. ئەمەش هاندەر و پاڵنەرە، بۆ ئەوەی منـداڵەکانتان چاو لەم پەیوەندییە باشانەتان بکەن. بە چـاولـێکـردن لە ئێـوە، بتـوانـن پەیـوەنـدییـەکی هـاوڕێیـەتی دروســت دروسـتـبکەن.
٢ـ گرنگە کە ئێوەی دایـکان و باوکـان، ببن بە هـاوڕێی یەکەمی منـداڵەکانتـان، لەسەر بنەمای خۆشەویستی و رێـز و سۆزداری و هەستکردن بە ئاسوودەیی دروست ببێـت. بۆ ئەوەی بتـوانن ئامۆژگاری و ئاراستەیان بکەن. بێ ئەوەی هەست بە خۆسەپاندنی ئێوە بکەن. ئەمەش هانیان دەدات کە بۆ چارەسەری کێشەکانیان داوای ئامۆژگاریتان لـێبکەن و ئێـوە بە پشـت و پەنـا و فـریـادڕەس بـزانـن.
٣ـ پێویستە خەسڵەتە بـەد و خـراپەکـانی هـاوڕێی خراپیان فـێربکەن. کە گرنـگە لـێیان دووربکەونەوە. هـاورێی خراپێش لە هەڵـوێستەکانیدا دەردەکەوێت. گاڵتە و مـووبە بە هاوڕێکەی دەکات، ئیرەیی بە سەرکەوتن و باڵابوونی دەبات، رێز لە تایبەتمەندییەکانی ناگرێـت. هەست بە دڵنیایی و ئاسوودەبـوون ناکات کە کاتێک مامەڵەی لەگەڵـدا دەکات.
٤ـ کە زانیتان منداڵەکەتان کەم قسەدەکات و باسی هەڵـوێستەکانی لەگەڵ هـاوڕێکانیـدا ناکات. دەتوانن بۆ میوانـداری، بانگی هاوڕێکانی بۆ ماڵەوە بکەن، لە کاتی بۆنەیەکدا، وەک: جـەژنی رۆژی لەدایکبـوونی. یا بۆ یاریکـردن و خۆشی پێکەوە بانگیان بکەن. بە ناڕاسـتەوخـۆ چاودێـریی منـداڵەکەتـان بـکەن. بـزانـن چـۆن هـەڵـسوکەوت لەگـەڵ هـاوڕێکانیـدا دەکـات تا چ رادەیـەک هـاوبەشـییان دەکـات؟
٥ـ فـێری منـداڵەکەتـان بـکەن کە گرنگە یاریی ئامانجـدار لەگـەڵ هـاوڕێکانـیدا بکات. چونکە یارمەتیی دەدەدەن، بۆ دەستهـێنانی شارەزایی و فـێربوونی هـونەری دیالـۆگ.
٦ـ هـانی منـداڵـەکەتـان بـدەن، کـە بە پـێی بەهـرە و ئـارەزووی خـۆی بەشـداری لە چالاکـییە جیاوازییە بە کۆمـەڵـییەکانی قـوتـابخـانەکەی بـکات و بەهـرە و توانـاکانی خـۆێ دەربخـات.
٧ـ کـاتێک هـەسـت بـەوە دەکـەن کە منـداڵـەکـەتـان، لە لایـەن هـاوڕێـیـەکـیـیەوە لە قـوتابخـانەکەیـدا، ئـازاری جەستەیی و دەروونی دەنـۆشـێـت و مـووبـەی لێـدەکـات. پێـویسـتە بە خـێرایی بـێـنـە دەنـگ و لـەو هـاوڕێـیـەی دووریـبخـەنـەوە. سـەردانی قوتـابخـانەکەی بـکەن و لەگـەڵ بەڕێـوەبـەر و مامـۆسـتاکـانی قـسە بـکەن و داوای چاوپێکەوتنی دایک و باوکی ئەو هـاوڕێیەی بکەن و بگەنە چارەسەری کـێشەکەی.
٨ـ گەر منـداڵەکەتـان هـاوڕێی نەبێت و حەز بە هـاوڕێیەتی هـیچ منـداڵـێک نەکـات، دەشێت کێشەیەکی دەروونی هـەبێـت. دەتـوانن بیبەن بـۆ لای پـزیـشکی دەروونی و لەوانەیە هـۆیەکـەیتـان بـۆ باس بـکات و سـوود لە رێـنمـاییەکـانی وەربگـرن.
رەزا شـوان
نەرویـج: ٢٠٢٣
(*) تا رادەیەک سوود لە چەند سایتێکی ئینگـلیزی و نەرویجی و عەرەبی وەرگرتووە.
