توانا/ داهێنان لەنێوان كاری حیكایەت و دەقی رۆمان.. عەبدولموتەلیب عەبدوڵڵا
پێشەكی:
ئەگەرچی لە سەردەمی تەكنۆزانست و هەڵگەڕانەوەی مرۆڤی نوێ… دەقی ئەدەبی و كاری ئەدەبی و جۆرەكانی حیكایەت و رۆمان ئاوێتەی یەكتریین، ناتوانین پێوەرێكی نۆرماڵ و تا ئەندازەیەك نزیك لە گۆڕانكاری بۆ جیاكردنەوەیان بدۆزینەوە… چونكە وەك دەزانین دەقی گێڕانەوەكان بە هەموو رەنگەكانیانەوە بە شێوەیەكی مێژوویی دەركەوتن و پلە بە پلە و بە شێوەی جۆراوجۆر گەشەیان كرد… دواتر هەموو لە هونەری سینەمادا توانەوە! سینەما وەك دیاردەیەكی سەر بە ئەفراندن، نەك شوێنی نواندنەوە، وەك (دۆلۆز) جەختی لێدەكاتەوە… ئەفراندنی سینەمایی شوێنی نواندنەوەی نەست و دەركەوتە نەستییەكان نییە، بەڵكو ژانرێكی جیهانی فرە رەهەند و فرە چێژی مەعریفە و بنین و دنیابینی سەردەمە…
بە كورتی ئەمڕۆ ژانرەكانی ئەدەب و حیكات و رۆمان و خەیاڵەكانی گێڕانەوە بە هەموو ناونانەكانیانەوە هیچ جیاوازییەكی فۆرمالیان لە نێواندا نەماوە؟!. جگە لە جیاوازی داهێنان و دنیابینی و مەعریفەی فرە رەهەندی و شیعرییەت و تەكنیك…
بە گشتی لەو نووسینەی بەردەستاندا هەوڵمداوە بەدواداچوونێك بۆ جیاوازی (توانا)كانی گێڕانەوە لە كاری حیكایەت و (داهێنان)ی تەكنیكی لە دەقی رۆماندا بكەم…
(1)
(توانا)ی حیكایەتخوانی لە (هونەر)ی دووبارە گێڕانەوەدا خۆی دەبینێتەوە، حیكایەت شوێنی لەدایكبوونی زاری خەڵكە! حیكایەت لە رێی جولەی خۆ بەخۆی دووبارە گێڕانەوەوە، دەوڵەمەندی و جیاوازییەكانی ژیان بەرەو وشكبوونەوە دەبات! چونكە هەڵگری گوتارێكی بازنەیی تەواو یەكڕەنگ و داخراوە.
ئەگەرچی هونەری دووبارە گێڕانەوە لای گوێگرانی لە یادەوەرییدا دەمێنێتەوە، بەڵام ئەو كاتە كاڵدەبێتەوە و ون دەبێ، كە چیتر ناتوانێ چنینی دیكە بۆ گوێگرەكانی لەوەی هەیە زێتر پەرە پێبدات؟! بەو مانایەش ئەوەی (رۆمان) لە (حیكایەت) جیا دەكاتەوە ئەوەیە، كە (داهێنان)ی رۆمان بۆ كەلەپوری زارەكیی ناگەڕێتەوە! جولەی هونەری رۆمان بە رووی ژیاندا فرە رەهەندە و هەڵگری گوتارێكی كراوەی كەلێندارە، شوێنی لە دایكبوونی رۆمان بە تەنها تاكە كەسە، (سوبێكتە)! یەكەمیان بە توانای دووبارەكردنەوەی جولەی (خۆ بەخۆ) و زانینی موتلەقەوە بەندە، دووەمیان بە داهێنانی پرسی (نە- هەموو) و چەمكی ئەویترەوە دەلكێ! لە بەدواداچووندا (جیاوازییەكانی حیكایەت و رۆمان) دەكەوێتە نێوان دەعبای زانینی موتلەق و زانینی تەواو بەتاڵ.
(2)
جیاوازییەكانی نێوان (داهێنان- creation) و (توانا- ability) ئەوەیە، كە داهێنان ناكەوێتە دەرەوەی تواناوە، بەڵام دەشێ بە كارهێنانی توانا، داهێنان نەبێت؟! وەك چۆن لەو خاڵانەی خوارەوە دەبینرێت:
1- لە داهێناندا، خود خۆی دەشارێتەوە، بەڵام لە بەكارهێنانی توانادا خود خۆی بەرجەستە دەكات.
2- لە داهێناندا بەرهەمهێنانی فیكر دەبێتە شوێنی تێڕامان، لە بەكارهێنانی توانادا هێزی دەربڕین دەبێتە شوێنی سەرنج.
3- لە داهێناندا مەبەست ئاشكرا نییە، لە بەكارهێنانی توانادا مەبەست ئاشكرایە.
4-داهێنان خاوەنداری ناكرێت، توانایی خاوەنداری دەكرێت…
(3)
كاری گواستنەوەی حیكایەت بۆ رۆمان، دەكەوێتە نێوان (گوتراو) و (نووسراو)ەوە، ئاخاوتن و وشەوە… ئاخاوتن وەك جێگرەوەی ساكارانەی شتەكان تەماشا دەكرێ، وشەكان وەك بكوژی شتەكان (وشە رەنگدانەوەی ئەزموونێكی دیاریكراو نییە)…
لە سەردەمی هەڵگەڕانەوەدا وشەكان هەوڵدەدەن تەمومژ و وەهم و پیرۆزی ئاخاوتن دابماڵن، چونكە هەتا دوێنێ ئاخاوتن وەك سێنتەری چارەی دەروونشیكاری و پەروەردەی دەروونشیكاران ئەژمار دەكرا، بەڵام ئەمڕۆ دنیای وشەكان دنیای شتەكان دادەهێنێ!
دووبارە كردەی گۆڕینی حیكایەت بۆ گێڕانەوەی رۆمان، كردەی تێكشكاندنی دنیابینی و كاتێكی تایبەتە بۆ دنیابینی و داهێنانێكی دیكەی جیاواز! كردەی تەرجەمەكردنی منی حیكایەتخوانە، بۆ منی نووسەری رۆمان! كردەی گۆڕینی حەكمێكە، كە راوێژی بۆ گەلێك هەڵومەرج لە حیكایەتدا هەڵگرتووە، بۆ نووسەرێك كە هەڵكشان و بەرزبوونەوەی حەز و ئارەزوو بۆ زانیاری و گەیشتن و سەركەوتنی چاپەمەنی، سەرهەڵدانی جەماوەریبوونی رۆمان… وەك واڵتەر بنیامین (Walter Benjamin 1892-1940) دەڵێت: زانیاری و رۆمان پێشبڕكێی ئەوە دەكەن، ببنە جێگرەوەی حیكایەتخوانیی! (بڕوانە تۆفانێك، لە بەهەشتەوە هەڵدەكات- دەروازەیەك بۆ هزری واڵتەر بنیامین، نووسینی پێشڕەو محەمەد، ل15).
(4)
حیكایەت هەمیشە دووبارە دەكرێتەوە، ئەوەش وامان لێدەكات لەبیر نەكرێت، ئەو لەبیرنەكردنە جۆرێك لە ئەبەدییەت بە حیكایەتخوان و گێڕانەوە دەبەخشێت! بەڵام رۆمان یەكجارە و بە تەنها دەخوێنرێتەوە! ئەزموونەكانی رۆمان، ئەزموونی تەنهایی و جیاوازی و گۆشەگیریین، خوێنەری رۆمان مرۆڤێكی ناسكە، لە ژێر ئاسمانی پەڵە هەورێكی چڵكندا دەژی، كە بەرگەی ناگرێ! (بنیامین) لە وتارەكەی دەربارەی چەمكی مەرگ و ئەزموونی مەرگ لە نێوان حیكایەتخوان و گێڕانەوەی رۆماندا دەڵێت: حیكایەتخوان دەسەڵاتی خۆی (ئەبەدەییەتی) لە مردنەوە وەردەگرێ، بەڵام لە رۆماندا مرۆڤ بە تەنها دەمرێ!
(5)
بە بڕوای من كاری تەرجەمەكردنی حیكایەت بۆ رۆمان لە لای (نووسەری داهێنەر) هەمیشە پابەندی خەیاڵی زمان و دنیابینی سەردەم و زانیاری و چیگوتن و جوانگوتنە… بە شێوەیەكی گشتی دەشێ (خەیاڵی نووسینەوەی رۆمان) پابەندی (ئازایەتی پاڵەوان و سەلیقەی حیكایەتخوان بێت)؟! ئەوەش ئەو كاتەیە، كە تێیدا پاڵەوانی حیكایەت دەبێ بە منی كاراكتەری سەرەكی رۆمان. لە میكانیزمی ئەو كردەیەشدا لە بری خۆشەویستی پاڵەوانی حیكایەت، پێویستە منی نووسەر خۆشویستراوێك بۆ خۆی وێنا بكات، دەشێ ئەو خۆشویستراوە بكەوێتە نێوان ئازایەتی پاڵەوانی حیكایەت (بۆ گویگرانی) و داهێنانی منی نووسەر (بۆ تەكنیك) ئەوەش ئەوەمان بۆ دەردەخات، كە لە گۆڕینی حیكایەت بۆ رۆمان، (نەشوێنی) منی كاراكتەری رۆمان بكەوێتە بەرانبەر (شوێنی) منی پاڵەوانی حیكایەتخوان.
كەواتە لە پرۆسەی گواستنەوەی كاری حیكایەت بۆ تێكستی رۆمان، نووسەری رۆمان لە رێگای زمانی خوێنەرانەوە زمانی خۆی دەكاتەوە، حەز و سەلیقە و هەستەكانی خۆی سەبارەت بە كاری حیكایەت، بۆ تەكنیكی رۆمان بەرز دەكاتەوە. وەك چۆن حیكایەت بە سەلیقە و حەزی ئاخاوتن و گێڕانەوە بەندە، نووسینەوەی رۆمانیش پابەندی حەزی نووسین و خەیاڵی زمان و جوانی وشە دەبێ! حیكایەتخوان جەوهەری حیكایەت و سەلیقەی گێڕانەوە لە رێگای حەزەكانی ئاخاوتن و بەدواداچووندا پەرەپێدەدات، بە هەمان شێوە رۆماننووس حەزی وشە و تەكنیكی رۆمان لە رێگای دنیابینی سەردەم و زانیاری و خەیاڵی زماندا دادەهێنێ! بەڵام جیاوازی نێوان حیكایەتكردنی رابردوو و داهێنانی رۆمان، گواستنەوەی گوتراو و دۆزینەوەی نەگوتراو، ئەوەی حیكایەت دەیزانێ و ئەوەی رۆمان دەینووسێتەوە… ئەوەیە، كە (سەربابی حیكایەت) گشتە و (سەربابی رۆمان) تاكە، یەكەمیان سەرچاوەی حەزی (كۆمەڵایەتییە- گشتییە -سۆسیبڵ- sociable) و دووەمیان سەرچاوەی ئازاری (من – ئیگۆ- سوبێكت- subject)ە.
(6)
حیكایەت چەسپاندنی دەربڕین (ئەو شتەی لە ناوەوە دێت)ی حەزەكانی خۆ بەخۆیە! رۆمان جێگۆڕكێی دال (ئەو شتەی كە سوبێكت بۆ دالێكی دیكە دەنوێنێتەوە)ی حەزەكانی ئەویترە! واتە پەیوەندی ئاخاوتنی حیكایەت بە گوێگردایە و پەیوەندی نووسینەوەی رۆمان بە خوێنەری جیاواز، یەكەمیان نواندنی سنورێكی داخراوی زمانە، دووەمیان نواندنی سنورێكی ئازاد! لە پەیوەندی سنورداردا زمان پارێزگاری لە هەر هەوڵێك دەكات، كە ئاگایانە ئاسۆی پێشبینییەكان بگۆڕێ، لە پەیوەندی ئازادانەدا زمان ئازادە لە هەر هەوڵێك، كە ئاگایانە و نائاگایانە ئاسۆی پێشبینییەكان بگۆڕێ! لە یەكەمیاندا زمان بریكارە، بەو مانایەی كە خۆبەخۆیە! لە دووەمیاندا زمان شوێنەوارە، بەو مانایەی كە درز و پێچە! دەمەوێ بڵێم حیكایەت گوێگرێكی یەكگرتوو بۆ خۆی پێكدەهێنێ و رۆمان كۆمەڵێ خوێنەری جیاواز لە خۆی كۆدەكاتەوە.
حیكایەت ناهێلێ ئاخاوتن ببێ بە ئاماژە و دالی نوێ، بەڵام رێگا خۆش دەكات بۆ ئەوەی ئاماژە و مەدلولی داتاشراو بەرهەم بێتەوە، ئەوەش لە رێگای ئەوەی بەردەوام هەوڵدەدا دەربڕینی رەوانبێژی لەناونەچێ… رەنگە بەشێكی زۆری ئەوانە، لە نووسینەوەی رۆماندا پێچەوانە بكەونەوە.
6/6/2023 هەولێر
عەبدولموتەلیب عەبدوڵڵا
