تێپەڕینى کتێبە قاچاغەکان بەسنوورە دەستکردەکاندا.. يوسف محەمەدبەرزنجى
دەسپێک وڕونکردنەوە
چاپکردنى کتێب، ڕۆژنامەو گۆڤارەکان، ساڵى ١٩٧٨ و دواى ساڵى ١٩٨٠، لەدۆخ و هەلومەرجێکى تایبەتیدا بوو، هەموو نووسین و بابەتێک لە باشوورى کوردستان و عێراقدا، لەلایەن حکومەتى تۆتالیتارى و تاک ڕەوى بەعسەوە ڕێگەپێدراو نەبوو، چونکە دەسەڵات و تواناى ڕێژێمى عێراق و کۆنترۆڵکردنى پانتایى ڕۆشنبیرى و سەپاندنى دەسەڵات بە زەبرى هێزو جڵەوکردنى خەڵکى ناڕازى و ئۆپۆزسیۆن لەژێر پەردەى یاسادا، دەسەڵات و هێزو هەیمەنەى بەعسى پێشانى هەموو عێراقییەکان دەداو کەس نەیدەتوانى ڕوو بەڕووى بەعس و تواناکانى بووەستێتەوە، بەرەى نیشتمانى(الجبهە الوطنية الديمقراطية) کە حیزبى شیوعی عێراقى بەشداربووى ئەو بەرەیە بوو لەگەڵ حزبى بەعسدا، لەیەک بەرەداهاوبەش بوون پێکەوە، بەعس گەمارۆى ئەم پارتەیشى دابوو، زۆرى خەڵکە ڕوناکبیرو خوێندەوارەکە دووى حیزبى شیوعی کەوتبوون و هاوپەیمانى بەعس بوون، ئەوانیش لە سایەیى زەبرو زەنگ و تواناکانى حزبى بەعس و ڕژێمەکەى نەیان دەتوانى تەنانەت لە ڕویى ڕۆشنبیرییەوە گەشە بە بوارەکە بدەن و چاپکراوەکان بەگشتى گەشەپێبدەن و ئاستى ڕۆشنبیرى و سیاسیى بەتایبەتى چاپەمەنییەکان گەشەپێبدەن، ئەوەش بەهۆى ئەو فشارە زۆرى کە لە سەر پارت و کەسایەتییە سیاسیى و ڕۆشنبیریەکان بوون، چونکە دەرگایى ئازادی و بۆچونە کراوەو دەربڕینە ئایدیۆلۆژییەکان لەقاڵبدراو گەمارۆ دراوبوون لە عێراقدا، هەموو چاپەمەنییەکان لەژێر چاوەدێرى سانسۆردا بوون، تەنانەت گەر لەساڵى ١٩٧٠ تا ساڵى هەشتاو وەدەرنانى شیوعییەکان بکەین لەعێراقدا بەرهەمێکى ئەوتۆى سیاسیى و ڕۆشنبیرى وەک چاپکراو ڕێگە بەبڵاوکردنەوەى نەدراوە، هەموو چاپکراوە تێوێرى وئایدیۆلۆژییە فیکرییەکان دیارى کراو بەپەنجەکانیش دەژمێردرێن، چونکە سانسۆرى عێراق ڕێگەى بەبڵاوکراوەى بەرەى چەپ نەدەدا بۆئەوەى لاوان و گەنجان پێیى کاریگەر و سەرقاڵ بکاو وەک شارە زوردەواڵە لە خۆى بوروژێنێت، ئەو سەردەمەش باوو گەشەى بەرى سۆشیالیست و چەپەکان و بیروبۆچونەکانى مارکسیزم ــ لینینیزم و ماو هۆشیمینەو جیفاراو ئەوانى تربوو، بۆیە ئەوەى بۆنى ئایدیۆلۆژیاو ئەم جۆرە بابەتانى لێبهاتایەو بە عەرەبى و کوردى و فارسى و…. دەست ڕژێم بکەوتایە لەزیندانەکاندا تونددەکرا، بۆیە تەنانەت شیعرو چیرۆک و بابەتە ئەدەبیەکانیش لەژێردەست و چاوى سانسۆرو ڕژێمى بەعسدا دەرنەدەچوون، ئازادى ڕوناکبیرى و چاپ وچاپەمەنى بەتەواى خنکابوون، هەموو بەرهەمێک بڵاونەدەکرایەوە.
چاپەمەنى کوردى
چاپەمەنى کوردى لە ژێر فلتەرو سانسۆرێکى گراندا بوو، فشاریش زۆربوو، بەعس ڕێگربوو لە بەرهەمەکاریگەرەکان لە شیعر و چیرۆک ووتار و بابەتى بەرگرى، شیوعییەکانیش لەبەرە لاوازەکەیاندا نەمان و چونە شاخەکان و زۆرێک لەئازادیخوازانیش لەزیندانەکاند شەویان ڕۆژ دەکردەوە، شاخەکان و گوندەکانى کوردستان بە ئازادیخوازان سیخناخ بوونو بەرەو گەشەسەندن دەچوون، لە ساڵانى هەشتاکان لە ساڵێکدابیست کتێب جگە لە ڕۆژنامەو گۆڤارەکانى ژێردەسەڵاتى بەعس وەک ڕۆژنامەى( هاوکارى، گۆڤارەکانى بەیان، ڕۆشنبیرى، رۆژى کوردستان، کاروان، دەردەچوون ڕێگە بە بابەتە گرنگە کانى وەک مێژوو، کەلەپوور،شوێنەوار… نەدەدرا هەمووى بابەتە ڕۆشنبیرو ڕوناکبیرییەکان لە چیرۆک و شیعردا بچوک کرابوونەوە، زۆر گرنگى بەم باتانە دەرا، چونکە مەترسى بۆ سەر ڕژێم و دەسەڵاتەکەى نەبوو، جارجار لێکۆڵینەوەو بابەتى تێۆرى زمانەوانیش بەکەمى دەردەکەوتن، بۆیە نێوەندى ڕۆشنبیرى لە ژێر فشارو سانسۆى قورسدا بوون، بۆ ئەوەى خەڵکو نەوەکان وشیارییان بۆ کێشەى گەلەکەیان نەبێت و بەهەموو شتێک ڕازى بن و تەنیا دژى دەسەڵات و سیستەم نەبن.
شۆڕشى ئێران وچاپەمەنییە کوردییەکان
لە دوایى ساڵى ١٩٧٨و١٩٧٩ بەدوواوە، شۆڕشى ئیسلامى لە ئێران لەهەڵچون و گەشەکردندا بوو، زانکۆ وقوتابخانەو کارخانەو شوێنە چڕەکانى شارەکانى ئێران دەستیان بەخۆپیشاندان وناڕەزایەتییەکان کردوو، ساڵى ١٩٧٩ (محەمەد ڕەزاشا) یان لە وڵاتەکەیان وەدەرناو ئازادیخوازان و ڕوناکبیران هەواى ئازادیان هەڵمژى و چاپەمەنییەکان لەو وڵاتەش بەئازادیی هاتنە مەیدانەکەوە، ئەم تەوژم ودۆخ وهەلوومەرجەنوێیە سیاسییە ڕۆژهەڵاتى کوردستانى گرتەوە، چاپەمەنى و سیاسەت و پارتەکان کەوتنە دۆخ وهەلومەرجێکى نوێوە، شارو گوندەکانى ڕۆژهەڵات سوکە ئازادیى وسەربەستییەکیان بۆ گەڕایەوەو هەبوو، حزب و پارت و ڕێکخراوەکانى ڕۆژهەڵاتى کوردستان دەستیان بەکارو چالاکى ئازادانە کرد، چاپەمەنى و کتێب و ڕۆژنامەو گۆڤارەکان … دەستیان بەبڵاوکردنەوە بەکوردى وفارسى کردو چاپخانەکان دەستیان بەچالاکى چاپەمەنى کرد، پارت وڕێکخراوە کوردییەکان لە شارەکان ڕۆژنامەو گۆڤارو چاپەمەنییەکانیان بەکتێبیشەوە پەرە پێدا بەشێوەیەکى ئازادانەو بێسانسۆر.
چاپەمەنیە کوردییەکان لە ڕۆژهەڵات
جگە لەچاپەمەنیەکان کە لەلایەن پارت و حزبەکانى ڕۆژهەڵاتەوە چاپدەکران و بڵاودەبوونەوە، لە شارى مەهاباد دوومەلا بە ناوى (سەیدیانى مەهاباد)، چاپەمەنییەکیان دانابوو بە ناوى(سەیدیان)، ئەو چاپخانەیە لەئۆفسێت و فۆتۆکۆپى پێشکەوتوو پێکهاتبوو، ئەم چاپخانەیە لەدواى سەرکەوتنى شۆڕى ئیسلامى ئێران و باڵکێشانى ئازادى بەسەر شارو گوندەکانى ڕۆژهەڵاتى کوردستان دامەزراو دەستى بەچاپکردنى کتێب کرد. وەک مەسەلەیەکى ڕۆشنبیرى و بازرگانى، سەیدیانى مەهاباد، زیاتر ئەو چاپکراوانى دووبارە چاپدەکردەوە کە پێشتر لە باشوورى کوردستان چاپکرا بوون و تیراژیان یان لە کتێبخانەو کتێبفرۆشییەکاندا نەمابوو یان زۆر کەم بووبوونەوە، بۆیە چاپخانەى (سەیدییان)ى مەهاباد ئەم بەرهەمانەى چنگ دەخستوو بە تیراژى زۆر لەچاپى دەدانەوەو دووبارە لە سنوورەکانەوە بەهۆى وڵاخدارەکانەوە لەگەڵ کەلوپەلە بازرگانى وقاچاخەکاندا ئامدیووى باشوورى کوردستان دەکرانەوەو خوێنەرانیش کە پێشتر ئەم بەرهەمە چاپکراوانەیان دەست نەکەوتبوو، یاخود تامزرۆى دەخستنى بوون بۆ ئەوەى هەیانبێت، لە نرخێکى مام ناوەندا دەهاتنە ناو شار و گوندەکانەوەو خوێندەواران دەیانکڕین.
کتێبە قاچاخەکان یان قەدەغەکان
چۆن فەرش، سرکەیى، قوماشى پیاوان و ژنان پێڵاو گۆرەوى بستە، فستق وخەنەو وسمەو، جگەرە… لەڕێگەى وڵاخدارەکانەوە بەنێوگوندو سنوورەکاندا دەهاتنە کوردستانى باشوور بەتایبەتى بۆ دەڤەرى پشدەرو شارباژێڕو پێنجوێن و شاندەرى و هەڵەبجەو گەلێگ شوێنى تر، ئەم کتێبانەش هەر لەڕێگەى ئەم وڵاخدارو قاچاخچیانەوە دەهاتنە ئۆردوگاى شانەدەرى، قەڵاچوالان و میراواو شاناخسێ و… گەلێک شوێنى تر، ئەوەندەى من بزانم ئەوانەى زیاتر بۆمەسەلەى بازرگانى لەڕێگەى قاچاخچییەکانەوە کتێبیان دەهێنا، ئەم بەڕێزانە بوون، کەمال مەروێیى، حەمەلاو، مەلاحەسەن کە لەگەڵ کەمال خزم بوون، ئەمان زیاتر لە ڕێگا قاچاخەکانى شارباژێرەوەو بە ناو سەربازگەو مۆڵگەکاندا لە سنوورەکانەوە کە زۆریش پڕ مەترسى بوون دەیان هێنایە مەروێ و شاناخسێ و قەڵاچۆلان و ناو شارى سلێمانییەوەو بە ئێمەو مانان و هەندێک کتێبخانەدا ساخیان دەکردنەوە، ئەوانى لە سلێمانى ئەو کتێبە قەدەغەکراوانەیان دەفرۆشت، کتێبخانە (پەیام) لەکۆتایى شەقامى مەولەوى بەرانبەر سەرۆکایەتى زانکۆى سلێمانى جاران، خاوەنەکەى مامۆستا ئەنوەر برزو بوو.کەبەکتێبەکانەوە دەستگیرکراو پاش چەند ساڵێک ئازادکرا، کتێبخانەى زمناکۆخاوەنەکەى خوالێخۆشبوو مەلاسەعیدى زمناکۆ لە شەقامى کاوە، کتێبخانەى ژیان خوالێخۆشبوومامۆستا مستەفا، کتێبخانەى هودا، تەنیش مزگەوتى گەورە خاوەنەکەى خوالێخۆشبوو مامۆستا ئەحمەد، ئەمانە، وەک کتێبخانەى فەرمى بەنهێنى ودزییەوە کتێبەکانیان بڵاودەکردەوەو دەفرۆشت، ئێمەش لە شەقامى مەولەوى وەکدەستگێڕى سەر شەقام ئەم کتێبانەمان لە قەڵاچوالان و شانەدەرى و هەڵەبجەو بەستەستێن وقەڵادزێوە دەهێنا بۆ سلێمانى و بڵاومان دەکردنەوەو دەمان فرۆشتن ئەوانەى شەقامى مەولەوى وەک خوالێخۆشبوو شەهید مەحموود خاکى، یوسف محەمەد، ئیسماعیل محەمەد، شێخ عومەر محى ددین، کەمال کۆڵنەدەر،دلێر غەفور، شەهاب جەمال،عوسمان، خالیدى حەمەکاكۆڵ و مامۆستا محەمەد مەحموود حاجى مامەندى، کە ئەم دووانەى دواییان بەکتێبەکانەوە دەستگیر کران و لە(٢٤ــ٦ــ١٩٨٤ تا٣٠ــ٦ــ١٩٨٥)لە بەندیخانە مانەوە، کە پاشان جۆرى دەستگیرکردن و مانەوەیان لەبەندیخانە لەزمان و بیرەوەرى خۆیانەوە لە پاشکۆى ئەم نوسینەدا بڵاودەکەینەوە،من و مەحموود خاکیش چەندجارێک بەهۆى چاوەدێرى و کتێبەکانەوەدەستگیرکراین و گیراین و براینە ئەمنى بەلدەو پۆلیسى سەراو بەهۆى لێکۆڵینەوەو وریایى و یەک دەنگى خۆمانەوە ئازاد کراین، چەند جاریش هەڕەشەو ئاگادارکراومەتەوە لە سەر دانان و بڵاوکردنەوەى ئەو کتێبانە، تەنانەت بە خزمەتگوزارى شارەوانیش هەراسانیان دەکردین. یەکدوجاریش ملازمى ئەمن (علاء) لە سەرچاپکراوە کوردى و تەنانەت عەرەبیەکانیش هەڕەشەى لێدەکردووم کە ئەو کتێبانە دانەنێم ونەى فرۆشم وەک ملوانکەى شینى شەریف، و دیوانى پیرەمێرو قانع و… ئاسایشى بەعس هەمیشە کتێبفرۆشى سەرشەقامەکانى خستبووە ژێرچاوەدێرى و فشارەوەو زورنەمان دەتوانى هەموو کتێبێک بە خەڵک بفرۆشین ئەوەى نەمان ناسیاییا نەمان دەتوانى کتێبەکانیان پێبفرۆشین، بێجگەلەوانەى کەمتمانەمان پێیان هەبوو، بەتایبەتە خوێندەواران و شاعیران ونوسەران و هەندێ بەڕێوەبەرى فەرمانگەو قوتابخانە لەموشتەریەکانمان بوون دەمان ناسیین و چاپکراوە ئێرانى وکتێبە (چەپە) عەرەبییەکان و بڵاوکراوەى کۆمەڵەى زەحمەتکێشانى ئێران لەڕێگەى کاک فاروقى نەقشى و ئەوانى ترەوە، وەک حزبى دیموکرات لە ڕێگەى عەبدولقادرى دەبباغى و کۆمەڵەى یەکسانى لەڕێگەى کاکە عەبەو کاک مەنسورەوە بۆیان دەگەیاندینە ناو شارەوەو بڵاومان دەکردەوەو کاریگەرى زۆرى لەسەر خوێندنەوەو خوێنەرەکان هەبوو .. محسن شاسوارى گۆڤارى چیاى لە شاخ کە خۆى بڵاوى دەکردەوەو دەرى دەکرد وەک سەرنووسەرو خاوەنى گۆڤارەکە بۆى دەهێنام بۆ بڵاوکردنەوە، گەلێک بابەتى تریشمان بڵاودەکردەوە وەک کتێبەکانى پاسۆک زیاتر لەڕێگەى مامۆستا عەبدوڵا ئاگرین و یەکێتیى وحزبى شیوعى و… ئەوانەزیاتر بەندە بڵاوم دەکردنەوەو دەم هێنان بۆ شار بەڕێگەى تایبەتى و قاچاخە ڕێدا، جگە لە کتێبەکانى لکە لەلایەن سەیدیانى مەهابادەوە چاپکرابوون.
بەشێک لە ناوى چاپکراوەکانى مەهاباد
دیوانى پیرەمێرد، دیوانەکانى قانع وەک چوارباخى پێنجوێن، گوڵاڵەى مەریوان…، دیوانەکانى گۆران بەهەشت ویادگار، فرمێسک و هونەر، دیوانەکانى ڕەفیق سابیر،پشکۆکان ئەگەشێنەوە، ڕێژنە، دیوانەکانى شێرکۆ بێکەس، تریفەى هەڵبەست کەژاوەى گریان، کاوەى ئاسنگەر، توتنەوانى مەلا ئاوارە، کوردوکوردستانى شوکروللەى بابان،کوردستان و کورد دکتۆر عەبدولڕەحمان قاسملۆ، شەرەفنامەى هەژار، هەژار بۆ کوردستان،مەموزین،خیام، کتێبەکانى عەلى شەریعەتى، سەید قوتب ئەمانى دوایى لەتاران چاپکرابوون، کوردوکوردستان ئەمین زەکى بەگ سێبەرگ بوو لەیەک کتێبدا، دیوانى نارى کاکەحەمەى بێلو، دیوانى ئەفخەمى، دیوانى تاهربەگى جاف، دیوانى ئەدیب، ديوانى ئەدەب، ملوانکەى شین شەریف،تارک وڕوون و ناڵەى جودایى و پاشەڕۆکى مامۆستا هێمن. پێکەنینى گەدا حەسەن قزڵجى، پێشمەرگە ڕەحیمى قازى، کتێبەکانى سەیدعبوبەیدوڵاى ئەیوبیان لە تاران چاپدەکران، کتێبەکانى سدیق بۆرەکەیى……، چوارینەکانى بابەتاهیرى عوریان، پێشبینیەکانى عێلی بەگى جاف، زۆرى تریش….
سەرنج و ڕوونکردنەوە
زیندان بۆهەر یەکێکمان نامۆ نییە، زیندان جێگەى زۆرێک لەخەڵکى باش و خەڵکى خراپە، ئێمە تەنیا لەخەڵکە باشەکە دەدوێین کەڕێگەو جێگەیان کونجى زیندانە، نیشتمانپەروەرو دژى نا دادپەروەرى وستەم خەڵکانێک دەنگى ڕەوا بەرزدەکەنەوەو بەگژ نادادى کۆمەڵگەو ستەمدا دەچنەوەو ژوورە تاریک وشێدارەکان جێگەو ماڵییانەو زیندان مەنزڵگایان، هەر بەهۆى نادادى و پێشێلکردنى ماف و ستەمى کۆمەڵگەو دەسەڵاتەوە، ئەوانەى بەرگریکارن لە کۆمەڵ و زوڵملێکراوان زیندان و مەرگ و لەسێدارەدان هەڵدەبژێرن و باکیان لەگیانفیداى خۆیان لەپێناوى سەربەستى و ئازادیدا نییە، کەواتە سیاسەت و بەگژداچونەوەى دەسەڵاتێکى ستەمکار پێویستى بە خەبات و تێکۆشان و خۆفیداکارى و گیانبەخشین و ژوورى تاریکى زیندان هەیە، بۆیە تا نادادپەروةرى وستەم هەبێت لە ناو کۆمەڵگەدا زیندان و خۆفیدا کردن بەگیان وجەستە هەردەبێت.
بوارى ڕۆشنبیرى و زیندان
لەمێژووى مرۆڤایەتیدا هەڵوێست و گییان فیداییى شاعیران و ڕۆشنبیران و هونەرمەندان بەگشتى مێژووییەکى دورو درێژەو قوربانیدان و گیانبەخشینى توێژە ڕوناکبیرو هۆشیارەکەى نێو کۆمەڵگە مێژووییەکى پرشنگدارو لە مێژووى مرۆڤایەتیدا، هەزاران ڕۆشنبیرو نووسەرو هونەرمەند،زاناى بەهەڵوێست لەسەر بەرهەم و نوسین و بۆچوونە جیاوازو ناتەباکانیان لە دەسەڵات و کۆمەڵگە ڕووبەڕووى تیرۆر و کوژران و زیندان و دەربەدةرى بوون، بوونەتە جێگەى شانازى گەل و نەتەوەو کۆمەڵگەکەیان، گەلى کوردیش بەدەرنییە لەشانازى ئەم توێژەى کۆمەڵگەى کوردى، دەیان نووسەرو ڕوناکبیرو هونەرمەندو تێکۆشەر لەسەرهەڵوێست و بەرهەم و بۆچوونە جیاوازو ناتةبەکانیان لەبەرانبەر دەسەڵات و بەرگرى لە ماف و ئایندەى خەڵک، یان گیانیان فیدا کردووە یان کونجى زیندان جێگەیان بووە، دەیان نووسەرى وەک شاکرفەتاح، عەبدولخالق مەعروف، دڵشاد مەریوانى جەمال عیرفان، ڕەئووف زوهدى،مەلاعەلى… لەپێناوى گەلدا شەهیدبوون وتیرۆر کراون، ئەویش لە سەر بەرهەم و هەڵوێست و بۆچونە جیاوازەکانیان بووە، لە دژى ستەمى دەسەڵات و ڕێگگرى بووە لە سەربەستى و ئازادى گەل.دەیانى وەک کامەران موکرى، حەمەساڵح دیلان و… لەسەربەرهەم و هەڵوێستە بەرزەکانیان و بەرگرى لەخەڵک و نیشتمان، زیندان و ژوورە شێدارەکان جێگەیان بووە.
كۆمکاريى زیندانیيە سیاسییەکان
دواى ڕاپەڕینى زستانى ساڵى ١٩٩١، چەندین ڕێکخراوى سیاسیى ئەدەبی کۆمەڵایەتى و مرۆیى جۆربەبەجۆر لە کوردستان بەهۆیى زەمینەسازى و لە بارى هەلومەرجەکەوە دامەزران، یەکێک لەو ڕێکخراوانە یان لەو سەندیکا دامەزراوانەى، دامەزران بۆ بەرگرى لەزیندانیان(کۆمکارى زیندانیانى سیاسیى کوردستان)بوو، ڕۆژێک بەڕێزان مامۆستا محەمەد مەحموودو خالید حەمەکاکۆڵم بینى، وتیان تۆ ئاگادارى کەئێمە لە ناواڕاستى ساڵانى هەشتادا بەهۆى کتێب وبڵاوکراوەکانیانەوە، لە شەقامى مەولەوى تەنیشت پۆستە دەستگیرو زیندانى کراوین، منیش وتم زۆر ڕاستەو زیاتر لە ساڵێک لەزیندان مانەوەو هەرباش بوو بەو کتێبانەوە ڕەمى نەکران و نەکوژران، ئەوان وتیان بۆیە بەتۆ دەڵێین: بەڵکو هاوکارى مان بکەیت بەشایەتى دان بۆمان لەڕێکخراوى کۆمکارى زیندانە سیاسییەکان بۆ ئەوەى پێناس وەرگرین و ببین بەئەندام لەو ڕێکخراوەدا، منیش گوتم بەسەرچاو هەرکاتێک بتانەوێت دێم لەگەڵتان و شایەتى دەدەم، بەڵام دیارە ئێوە زیندانبوون لە بەندیخانەو ماوەیەکى زۆریش هەردوکتان ماونەتەوەو مەسەلەوهۆکارى دەستگیرکردنتان کتێب و بڵاوکراوەکان بووەو ئیتر شایەدى بۆچییە؟ ئەوان گوتیان وتویانە تا ئێستا دۆسێ وبابەتى لەم جۆرەمان لەسەر گرتنى ئێوەو مانان بەکتێبەوە بۆ نەهاتووەو ئێوە یەکەم کەسن کەداواتان پێشکەش کردووە لە سەر ئەم بابەتەو داواى پێناسى زیندانیانى سیاسیى دەکەن، منیش ئامادەیى خۆمم دەربڕى و لەگەڵیان چۆم بۆڕێکخراوەکە، ئەوکاتە بنکەیان لەکۆتایى شەقامى سابوونکەران و نزیک ناوەندى ڕۆژهەڵات و دوکانى ناوبەهاربوو، کەمن چووم ئەو برادەرەى لەوێ بوو وتى: دەتوانى سوێند بخۆى کە ئەم دوو کەسە واتە: محەمەد مەحمودو خالیدکاکۆڵ لەسەر کتێب و چاپەمەنى قەدەغە دەستگیرکراون و زیندانى بوون، منیش بەدڵنیاییەوە وەڵام دایەوەو ڕووبەڕوو ووتى: تائێستا بابەتى لەم جۆرەو زیندانى کردنى کەسایەتیمان لەسەرکتێب و چاپەمەنى قاچاغ و قەدەغە بۆ نەهاتووەو ئەمە یەکەمجارە لەم جۆرە بابەتە دەبیستین و تۆمارى دەکەین، بۆیەپاش وتەکانم کەوەرگیران، وفۆرم و دۆسییەکە دەوەڵەمەندکرا ناویان تۆمارکرا، پاش ماوەيەک مامۆستا محەمەدم بینیەوە وتى: ئەوکاتەى تۆمان بردوو ماندومان کردى وشایەدییت دا بۆمان، تا ئێستا پێناسیان نەداوە پێمان و وتویانە چاوەڕێ بکەن ئەم بابەتەو گیرانى ئێوە زۆر نامۆو غەریبە، بەڵام وەک ستەم ستەم وپێشێلکارى لەمافى ئەم دووکەسەدا کراو تائێستا وەک زیندانى سیاسیى وڕۆشنبیرى پەسەند نەکراون، ئەوەش بەپێشێلکردنى مافى ئەم دووکەسە دەدرێتە قەڵەم بەداخەوە، بەڵام ئەم دەستگیرکردن و زیندانییەى مامۆستا محەمەدو خالید کە لە سەر کتێب و چاپەمەنى زیندان ودەستگیرکراون جێگەى شانازى وسەربەرزى ئەم دوو کەساییەتییە لەمێژووى خۆیاندا.
زیندان و کتێب
زۆرێک لە خەڵکى نیشتمانپەروەر بەهۆى بڵاوکردنەوەى کتێب و بوارى ڕۆشنبیرییەوە، لەزیندانەکانى بەعس و ڕژێمەکانى ترى پڕ لە ستەمى داگیرکەرانەوە کەوتونەتە ژوورەکانى زیندانەوەو ماوەیەکى زۆر ژیانیان تێدا گوزەراندووە، من تەنیا دوو کەس لەو کەسانە دەخەمە پێش چاوانى ئێوەى بەڕێز کە لە سەر بڵاوکردنەوەى کتێب و چاپەمەنى دەستگیرکراون و ماوەى ساڵێک زیاتر لەزیندانى بەعس لە شارى سلێمانى ماونەتەوە، ئەویش مامۆستا محەمەد مەحمود مستەفا حاجى مامەندى و خالید محەمەدکاکۆڵ بوون،کە لە یاداشتەکانیاندا چۆنێتى دەستگیرکردن وهۆکارو مانەوەیان لەزیندان و بەندیخانەکانى حکومەتى بەعس لەبیرەوەرییەکانیاندا دەخەنە ڕوو، ئەوەش بۆ بوارى ڕۆناکبیرو رۆشنبیرى زۆر گرنگەو مێژوویەکى پێویستە کە لە بارەیانەوە بدوێین، ئازارو نەهامەتى و ناڕەحەتى ئەم جۆرە کەسانە بخەینە ڕوو،هەروەها خەڵکانى ڕۆشنبیرو خوێندەوار لێیبەئاگابن،هەرچەند پێش ئەمانیش چەندین کەس بەهۆى بڵاوکردنەوەى کتێب وچاپەمەنییەوە کەوتونەتە بەندیخانەو زیندانەوەو ماوەیەک ژیان وتەمەنیان تێدا گوزەراندووە، وەک مامۆستا ئەنوەر برزوو،مەلاحەسەن محەمەد، کەمال حەمەسعیدمەروێی، یوسف مەلاحەسەن، مەحموود خاکى، عومەر عەبدولڕەحمانى کتێبخانەى سلێمانى،شێخ ئەنوەر، یوسف محەمەد،… وە گەلێک کەسى تر کەبەهۆى چاپەمەنى وبڵاوکردنەوەى کتێبى قەدەغەکراوەوە لەلایەن ئاسایشى ڕژێمى سەرکووتکەرى بەعسەوە لەزیندان و بەندیخانەکانى حکومەت توندکراون و جۆرەها ئازارو ئەشکەنجە دراون کە نمونەى ئەو ئازارو زیندانیکردنانە لە بەندیخانەکان لەم دوویاداشت و بیرەوەرییانەدا دەبینرێت.
یاداشتى زیندان
بەهۆى کتێبە قەدەغەکانەوە
(1)
محه‌مه‌د مه‌حموود مسته‌فا
(٢٤ــ٦ــ١٩٨٤ تا٣٠ــ٦ــ١٩٨٥
چۆنیه‌تی دەستگیرکردنم لەلایەن ئه‌منی سلێمانی
له به‌هاری(1984) له ڕۆژێكی ڕه‌شه‌بادا، ئێواره‌یه‌ك كه سه‌رقاڵی دانانى كتێب و گۆڤارو بڵاوكراوه‌كانم بووم له نزیك به‌رده‌كی سه‌را نزیك پۆستەى سلێمانى لە شەقامى مەولەوى، كه‌سێكی جامانه به سه‌ری كورته باڵا كه له له پیاوێكی هەژار ده‌چوو شه‌ڕواڵه‌كه‌ی زۆر كورت بوو، وتی: كاكه گیان ئه‌م په‌رتووك و كتێبانه هی كێن؟ هی تۆن؟ ئێمه ئه‌و كاته زۆر ده‌ترساین له‌و جۆره پرسیارانه‌و هه‌موو كوردێك ده‌یزانی كه پیاوانى ڕژێم چه‌ند ترسناك و سامناك بوون، به‌ڵام هەڵەم کردو بەدڵێکى پاکەوە یان لەنەزانیەوە، بێ سێ و دوو وتم، به‌ڵێ: یه‌كسه‌ر ده‌مانچه‌یه‌ك له دواوه خرایه سه‌ر سه‌رم، كه سه‌یرم كرد پیاوێكی ڕه‌شتاڵه‌ی درێژ بوو. بردیانم بۆ لای به‌ریده‌كه‌و خستيیانمه به‌ڕازیلیيه‌كی شینه‌وه، كه سه‌یرم كرد براده‌رێكی تریان گرتبوو (خالید حه‌مه كاكۆڵ). بردیانین بۆ ئه‌منی به‌لده له لای زانکۆى سلێمانی كەکەمپى کۆن، له‌وێ هه‌ندێ پرسیاریان لێكردین و سوێندیان خوارد ئه‌گه‌ر ڕاست بڵێین هه‌ر هه‌مان شه‌و ده‌چینه‌وه ناو خێزانی خۆمان، به‌ڵام وه‌ڵامه‌كانی ئێمه به دڵی ئه‌وان نه‌بوو. له پاش ترسانێكی زۆر و لێدانی چه‌ند زلله‌یه‌ك هه‌ر ئه‌و شه‌وه ڕه‌وانه‌ی ئه‌منی سلێمانييان كردين. له ئه‌منی سلێمانی هه‌ر دووكمان پێكه‌وه بووین، پێیان وتین ئێوه گه‌نجن سه‌ره‌تای ژیانتانه ڕاستیمان پێ بڵێن، وه‌ڵاهی ده‌چنه‌وه ناو كه‌سوكارتان. ئه‌م كتێبانه قه‌ده‌غه‌ن دژی شۆڕشن(الثورە)، له كێتان كڕیوەو وه‌رگرتووه.. له كوێوه هێناوتانن.. چۆنتان ده‌ستكه‌وتووه.. له وه‌ڵامدا وتمان وه‌ڵاهی له ده‌ستی خه‌ڵك له بازاڕ كڕیومانه‌و نایان ناسین. من وتم: ئایا تۆ شتێك له بازاڕ بكڕیت به كه‌سه فرۆشیاره‌كه ده‌ڵێیت ناوت چییه؟ زۆر تووڕه بوون و یه‌كسه‌ر چاویان به‌ستینه‌وه‌و زۆریان لێداین و به چاو به‌ستراوەوە كردیانینه ده‌ره‌وه‌و خالیدی حه‌مه كۆڵیان بانگكردە ژووره‌وه، به مه‌زنده زیاد له نیو سه‌عاتی پێچوو، له‌و ماوه‌یه‌دا كه ده‌نگی پۆستاڵ و قاچیان ده‌هات شەڕى دەروونییان له‌گه‌ڵ ده‌كردین و ده‌یان وت له دوای لێدان و كاره‌باو ئه‌شكه‌نجه‌ی زۆر ڕه‌میان ده‌كه‌ینەوە.. پاشان منیشیان برده‌وه ژووره‌وه‌و یه‌كسه‌ر وتی: هاوڕێكه‌ت كه ناوی خالیده هه‌موو ڕاستیيه‌كی پێوتوين و چۆتە ماڵه‌وه، تۆش هه‌ر وه‌كو ئه‌و ڕاستيی بڵێيت، چونكه گه‌نجیت و، بۆ ژیانی خۆت ده‌خه‌یته دۆزه‌خ و مەترسییەوە. وتم: هه‌ر چیم پێوتوون هه‌ر ئه‌وه‌یەڕاستییەکەى، من له پێناوقوت و ژیاندا ئه‌وه‌م كردووه، نه‌مزانیوه کتێبەکان قه‌ده‌غه‌ن. وتی وێنەى هەڵگەڕاوەو خۆفرۆش جه‌لال تاڵه‌بانی.. كه ئه‌و دژی حكومه‌ته؟ وتم من سه‌یری ئه‌و كتێبه‌م نه‌كردووه.. وتی: ته‌نها یه‌ك كتێب نییه، زیاتر له بیست كتێبی وه‌های تێدایه، به‌ڵام ئێوه هه‌ر له منداڵی سه‌ر بێشكه‌وه هه‌ر فێری خیانه‌ت و درۆ كردنن، به شه‌ق نه‌بێت یه‌ك وشه‌ی ڕاست له ده‌متان ناكەوێتە خوارەوە.. كه‌وته لێدانم به كێبڵ، به جۆرێك هیچ مرۆڤێك ناتوانێت گیانله‌بەریش ئاوها ئازار بدات.. به ده‌م لێدانه‌وه به‌رده‌وام جوێنی ده‌داو وشه‌ی دووباره نه‌ده‌كرده‌وه، هه‌تا له هۆش خۆم چووم. كاتێك به ئاگا هاتمه‌وه له ژوورێكدا بووم ته‌نها یه‌ك به‌تانی تێدا بوو. هه‌موو دیواره‌كان نووسرابوون،دیمه‌نێكی ترسناك، لەسەر دیوارەکان نووسرابوون ئاخ خوایه چیم كردبوو ئه‌مه‌ت به‌سه‌ر هێنام، به خوێن نووسرابوو كوردستان، كه ڕاستی یادگارییه‌كه هه‌رگیز له یاد ناچێت، به‌ڵام ئه‌وه‌ی له‌و كاته‌دا دڵم پێی خۆش بوو سه‌یرم كرد، خالید له ژووره‌كه‌دا بوو، دۆخى له من باشتر نە بوو، وتم ئۆخه‌ی خالید ئه‌وه لێره‌یت.. وتی: بۆ پێت خۆشه وتم: ئه‌منه‌كان وتویانه تۆ ئازاد بووى، ڕاستیيه‌كانت دركاندووه، ئۆخه‌ی كه درۆ بوو. زۆری پێنه‌چوو دوو هاتنه ژووره‌وه، یه‌كه‌میان وتی: تعال جلال، وتم من جه‌لال نیم محه‌مه‌دم.. دیار بوو جگه (كۆماری كورد) (شراره) یه‌ك له ناو كتێبێكاندا بوون، ئه‌ویشیان بینیبوو.لە پڕ یه‌ك زلـله‌ی باشی لێدام و هه‌روه‌ها زلـله‌یه‌كیشى له خالیدیشدا، وتی: نه‌تان ده‌زانی كه خیانه‌ت به‌ری كورته، به‌سزای خۆتان ده‌گه‌ن. ده‌بێت بتان كه‌ین به په‌ند بۆ هاوكارانتان. ئه‌وان دڵسۆزانه له به‌ره‌كانی جه‌نگدا به‌رگری ده‌كه‌ن. ئێوه‌ش لەپشتەوە خه‌نجه‌ری ژه‌هراویمان لێده‌ده‌ن! ئه‌و چووه دواوه‌و ئه‌منه‌كه‌ی تر هات وتی: ئه‌وە قوتوویه‌كه به‌كاری بهێنن بۆ پێویستی، وه اللە یه‌ك قه‌تره پیسی بكه‌وێت ده‌بێت به زمان خاوێنى بکەنەوە، یه‌كی دوو كێبڵی باشی گه‌یاندینێ و ڕۆیشتن. ئه‌و شه‌وه له به‌ر ئازاری لێدان كه‌سمان خه‌ومان لێنه‌كه‌وت. هه‌ردووكمان به ته‌مای ژیان نه‌مابووین. به‌ده‌م گریانه‌وه وتمان ئێمه خۆمان ڕۆیشتین توخوا با لێدان كۆڵمان پێ نه‌دات. په‌یمانمان بە یه‌كدا. من درۆیه‌كه‌یانم بیری خالید هێنایه‌وەو وتم :خالید من توانیم ئه‌و درۆیه‌م به سه‌ردا تێپه‌ڕێ، كه وتیان تۆ به‌ربوویت یه‌ك وشه‌یان پێ نه‌دركاندم. به‌یانی پیاوانى ڕژێم هاتن بردیانین، به‌ڵام نەماندەزانى كات چه‌نده، چونكه هه‌تا قه‌ڵه‌م و پاره‌و هه‌رچیيه‌كمان پێبوولێیان وەرگرتبووین. گه‌یشتمه به‌ر قادرمه‌یه‌ك قاچم به‌ر قاچی كه‌وت، وتی: گه‌واد (حاقید)ن ئه‌وه به ئاره‌زوو شه‌قم تێهه‌ڵده‌ده‌یت؟ وتم وەللە نەم زانى، شه‌ق و شه‌قاز للـه‌یەكی زۆربەهێزى لێدام و وه‌ك جاران بردميیان بۆ ژوورى ئه‌شكه‌نجه‌دان و هه‌ر وه‌ك جاران وتی: به‌شه‌ره‌فم به‌ویژدانم ئه‌مه دوا ساته‌كانی ژیانته ڕاستى بڵێ و بچۆره‌وه ناو كه سوكارت، ئه‌گه‌ر ڕاستی نه‌ڵێیت: كه سوكارت هه‌مووی ده‌گرین.. وتم وه‌للە ئه‌وه هه‌موو ئه‌و ڕاستیانه‌یه كه ئه‌یزانم و هیچی تر، من درۆ ناكه‌م. وتی: درۆ.. درۆ.. بۆ ڕاست ده‌زانن!! توخوا ئێوه شایسته‌ی ژیانن كه‌وته لێدانم و وتی: ئه‌م جاره‌ش قه‌یناكات ناتۆپێنم وه‌كو سه‌گ، به‌ڵام باش بیری لێبكه‌ره‌وه. دوای ئه‌وه به چاو به‌ستراوی بردیانمه‌وه ژوورەوە.(خالیدی حه‌مه كاكۆڵ) كه له من به ته‌مه‌نترو چاوكراوه‌تر بوو وتی: با هه‌وڵێكی ڕاكردن بده‌ین، وتم چۆن؟ وتی با له‌م په‌نجه‌ره‌یه‌يی سه‌ره‌وه ڕابكه‌ین، وتم ئه‌ی چۆن ساحیبه‌كه ده‌ربهێنین؟ وتی: من ئه‌چمه سه‌ر پشتی تۆ و ئه‌گه‌ر زانیم ڕێگه هه‌یه بۆ هه‌ڵاتن ساحیبه‌كه ورده ورده ده‌رده‌هێنین. وتم (خالید) پێمان بزانن زۆر خه‌ته‌ره.. وتی: چ هیوایه‌كی ژیان هه‌یه بۆ ئێمه جگه له‌مه؟ (خالید) چووه سه‌ر پشتی من ده‌ستی گه‌یشته ساحیبه‌كه‌و خۆی به‌رز كرده‌وه‌و سه‌یری كرد وتی: به‌داخه‌وه هێزێكی زۆری لێیه‌و ناتوانین هه‌ڵبێین. ئیتر هیچ هیوایه‌كی هه‌ڵهاتن لەلامان نه‌ماوبێئومێد بووین لە بیرۆکەکەمان. جار جاره ده‌هاتن به‌ر زللـه‌یان ده‌داین. چه‌ندین جار لێدان و ئه‌شكه‌نجه‌دان دووباره دە بووه‌وه. هه‌موو جارێك چه‌ندین درۆیان ده‌كرد كه ئه‌مه ئاخر ڕۆژی ژیانمان ده‌بێت. به‌ڵام هه‌ر وه‌ك جاره‌كانی پێشتر به‌درۆ ده‌رئه‌چوو. چه‌ندین جار ده‌یان وت: كاره‌باتان لێده‌ده‌ین. هه‌ڵتان ده‌واسین، به‌ڵام هیچی هێنده‌ی ئه‌وه كاریگه‌ر نه‌بوو كه ده‌یانوت كه‌سوكارتان ده‌هێنینە ئێرە. خۆزگه ئه‌و دیمه‌نانه وه‌ك خۆی بتوانرایه به پێنووس نیشانبدرێت.. حه‌زمان ده‌كرد یه‌كجار ڕۆحمان ده‌ربچێ و نه‌جاتمان بێت. له‌گه‌ڵ (خالید) باسی ژیانمان ده‌كرد ده‌مانوت: خۆزگه خودا ئه‌م ته‌مه‌نه‌ی كۆتایی پێبهێنایه، چه‌ندین جار له خودا ده‌پاڕاینه‌وه بۆ ئه‌م مه‌به‌سته.. ده‌مان وت: گریمان ئێستا به‌ربووین و ئازادین، ئایا ئه‌م بەندیخانەیە له‌و ئازادییه خۆشتر نییه.. له بەندیخانەیەکى بچووكه‌وه ده‌چینه بەندیخانەیەکى گه‌وره‌تر. له‌م قسه‌و باسانه‌دا بووین ئه‌وه‌نده‌مان زانی گه‌نجێكی قژ زه‌ردی جوانیان هێنا. هه‌موو گیانی هه‌ر خوێن بوو. هه‌ر له ده‌رگاكه‌وه یه‌ك پاڵیان پێوه نا به ده‌مدا كه‌وت. به ئێمه‌یان وت: یا اللە گه‌وادینه بێنه ده‌ره‌وه. بردیانینه ژوورێكه‌وه كه سه‌یرمان كرد زیندانیيه‌كی زۆری لێیه.لاوێک به ناوی (مام هه‌ژار)ه‌وه پێشوازی لێكردین و یه‌كسه‌ر بێ ئه‌وه‌ی بوار بدات به‌ده‌نگێكی به‌رز وتی: ئاگاتان له خۆتان بێت نه‌ڵێن: زیندانین، پیاو خراپمان تێدایه، چیتان وتووه هه‌ر ئه‌وه بڵێن: ئێمه ده‌بێت شانازی به‌م گه‌له‌وه بكه‌ین كه هه‌موو لێدان و ئه‌شكه‌نجه‌دانى دوژمنان نه‌یتوانیوه یه‌ك زه‌ڕه له هێزی نیشتمانپه‌روه‌ری و هه‌ڵوێستی جوامێرانه‌ی پیاوێكی وه‌ك (مام هه‌ژار) له‌ق بكات، به‌ڵكو به‌هێز ده‌بێت و هه‌وڵی ڕزگاركردنی گیانی كوردێك ده‌دات كه هه‌رگیز نه‌یدیوه له زینداندا نه‌بێت. ده‌بێت چ ڕۆحێك بێت. ده‌بێت چ هه‌ستێك بێت كه خۆی له ئێمه دۆخى باشتر نییه، به‌ڵام گیانی ئێمه لا گرنگتره له ژیانی خۆی! هه‌زار دروود… هه‌زار سڵاو.. هه‌زار جار ئافه‌رین.. هه‌زار هه‌زار جار ده‌ستخۆش كه نه‌تهێشت بكه‌وینه ته‌ڵه‌ی دوژمنه‌وه‌و گیانت ڕزگار كردین. خۆزگه ئه‌مانه نموونه‌یان گه‌شاوه‌تر بوایه‌و هه‌رگیز له یاد نه‌چونایه. ئاخۆ ئه‌و پیاوه‌و چه‌ندین قاره‌مانی تر بووبن كه‌‌‌ڕێنمووێنی و ئامۆژگارى هه‌زارانی وه‌كو منیان كردو و گیانی خۆی به‌خت كردبێ له پێناوی خه‌ڵكی تردا، به‌ڵام بوار نه‌ڕه‌خسابێت بنوسرێت، به‌داخه‌وه..! ئیتر هه‌ر كه‌س پرسیاری لێده‌كردم له ناو زیندانه‌كاندا وام ده‌زانی له به‌ر ده‌م جه‌للاده‌كاندام زۆر به زه‌لیلی قسه‌م ده‌كرد. ڕۆژانه شته‌كان دووباره ده‌بوونه‌وه. له ناو سێ ژوورى زیندانداندا، هه‌ر سێ ژووره‌كه په‌یوه‌نديیان به یه‌كتره‌وه هەبوو. زیاد له حه‌فتا زیندانی تێدا بوو، ئه‌وه‌نده قه‌ره‌باڵغ بوو له‌كاتی نوستندا جێگای ئه‌مدیواو ئەو دیوو نه‌بوو.(مام هه‌ژار) به یه‌ك گوێزان ڕیشی زیندانيیانی ده‌تاشی و دوایی گوێزانه‌كه‌یان لێده‌سه‌نده‌وه. زیندانيیه‌كان زۆر له خواردن و پێویستيیه‌كانی ژیاندا دۆخيان خراپ بوو، كه هه‌رگیز ئه‌و بارو دۆخانە به بیری مرۆڤدا نایه‌ت هه‌تا گه‌یشتبووه دۆخێک به چه‌ند زیندانيیه‌ك، یه‌ك جگه‌ره‌یان ده‌كێشا. هه‌ر یه‌كه‌و یه‌ك مژ، كه ئه‌گه‌ر یه‌كێك مژه‌كه‌ی درێژ بوایه ئاگادار ده‌كرایەوە، له لایه‌ن هاوڕێكانیيه‌وه.
(خالید) ده‌نگی خۆش بوو، گۆرانی مه‌زهه‌ری خالقی ده‌وت، زیندانیيه‌كان له باتی دڵیان خۆش بێت ده‌گریان.. نموونه‌ی ژیانی سه‌خت ئه‌وه بوو، خواردنی ئێواره به‌جۆرێك خراپ بوو كه‌س نه‌یده‌خواردو وه‌ك خۆی ده‌یانبرده‌وه.
ناوی زۆر بەى زيندانيانم له یاد نه‌ماوه، به‌ڵام ئه‌وه‌ی له یادما مابێ ئه‌مانه‌ن: (خالیدی حه‌مه كاكۆڵ، مام هه‌ژار، سۆران، جه‌باری شێخ عه‌لی پاڕه‌زان، هاوڕێی حاجی ئه‌حمه‌دی پاڕه‌زان، كه‌مالێكی تر له شانه‌ده‌ر گیرابوو، خه‌سره‌و، حسه‌ین، مه‌لایه‌ك له‌سه‌ر سنوور گیرابوو، حه‌مه‌ی مام عه‌لی، مامۆستا عه‌بدولڕه‌حمان، هه‌ڤاڵ، عه‌بدوڵڵا، سیروان، سه‌یفه‌دین،….).
كه له زینداندا بووین شتی زۆر ناخۆش ڕوویده‌دا. گه‌ر به هه‌ڵه‌دا نه‌چووبم (15/10/1984) بوو ژنێك گیرابوو زۆر ئه‌شكه‌نجه ده‌درا. نزیك ئه‌و ژوورانه‌ی ئێمه بوو، زۆر هاواری ده‌كرد به‌جۆرێك هیچ مرۆڤێك نه‌بووله ده‌نگه‌كه‌ی نه‌گری. سێ شه‌و به‌رده‌وام بوو، ئیتر نازانم به‌ربوو یان شه‌هید كرا. هه‌رگیز ئه‌و ده‌نگ و گریانه‌م له یاد ناچێت. ئه‌و دۆخە به‌رده‌وام به‌ره‌و خراپتر ده‌چوو. ئێمه سه‌رسه‌خت بووین یان مرۆڤ سه‌رسه‌خته! هه‌ر یه‌ك ده‌قیقه‌ی به سه‌عاتێك و یه‌ك ڕۆژی به دوو مانگ ده‌بوو له درێژیدا. ئه‌و كوردپه‌روه‌رانه‌ی كه دۆمینه‌و شه‌ترنجیان له ناوى سه‌موون دروست ده‌كرد و به‌ره‌نگاری دوژمن ده‌بوونه‌وه‌و له‌ژێر دۆشه‌ك و به‌تانیيه‌كاندا ده‌یانشارده‌وه‌و شه‌وگاری دڵه‌ڕاو‌كێ و ترس و تۆقاندنيیان پێ كورت ده‌كرده‌وه..
هه‌زاران سڵاو له گیانی پاكی ئه‌و كه‌سانه‌ی كه ڕۆحی پاكیيان به‌خشی و دنیای ئازادیان پێبه‌خشین.
(2)
ياداشتيى خاليدحەمە کاکۆڵ
خۆزگه‌و ئاواته‌كانم تاسان-ده‌روونم بوو بوو به لانه‌ی دیمه‌نه ترسناكه‌كان ئه‌و دیمه‌نانه‌ی كه لاوانی ئه‌م خاكه تیادا ئەشکەنجە ده‌دران و له ناو تابووتی مه‌رگدا، نه‌بوون به دیاری بۆكه‌سوكاریان.
به‌ڵێ: هه‌موو ئه‌گه‌رێك له ئارادا بوون بۆ من له پێش چاوم دیمه‌نی لێدانی كێبڵ، كاره‌با، پانكه، بوونى هەبوو.
تاریكی ئەشکەنجەدان، به‌ڵام خۆڕاگری به سه‌ر هه‌موو ئه‌مانه‌دا هێزی پێدەبە‌خشیم و زیاتر به‌خۆمم ده‌گوت: من له‌و هه‌موو خه‌ڵكه زیاتر نیم و پێویسته وره‌م به‌رز بێت. نابێ بهێڵم دڵیيان خۆشبێت،ئەوکاتەى دەستگیرکرام ده‌یوت بۆچی وه‌ستاوی- خێراكه كتێبه‌كان بخه‌ره ناو سندوقی ئۆتۆمۆبێله‌كه‌وه، كتێبه‌كانم خێراوبەپەلەپەل وترسەوە دەخسته سندوقی دواوەى ئۆتۆمۆبێله‌كه‌و به پاڵ خۆیشمان خسته كوشنی دوای شۆفێرەکەوە، كه‌مێك دوای من كوڕێكی گه‌نجی تریان هێناو هه‌مان ده‌ستوور به‌پاڵ خزاندیانه ته‌نیشتم- دوو چه‌كدار ئه‌ملاو ئه‌ولایان لێ گرتین و ئۆتۆمۆبێله‌كه به‌ره‌و شەقامى بانک بۆ سه‌ره‌وه‌ڕۆیشت،-خه‌ڵكه‌كه هه‌موو لە سەرشەقامەکەوە سه‌یريیان ده‌كردینو منیش له دڵی خۆمدا هه‌موو ئه‌گه‌ره‌كانم بۆ مان و نه‌مان لێك ده‌دایه‌وه‌و ڕاوێژم به خۆم ده‌كرد له چۆنیيه‌تی خۆده‌رباز كردن و لێکۆڵینەوەو قسه‌كردن. هه‌موو هیوایه‌كی خۆده‌ربازكردن بڕابوون. ته‌نها كلیلی ڕزگاری زمان و خۆڕاگری بوون. له دڵی خۆمدا زۆر شتم ده‌گوت و دوایی بێ سوود له قه‌ڵه‌مم ده‌دا. تۆ بڵێی ئه‌و برازایه‌م كه پێشمه‌رگه‌یه‌و له تیپی ( ) (ی.ن.ك) ه زانیاری یان له‌باره‌یه‌وه نەبێ. ئا ئه‌م زمانلێدانە، تۆ بڵێی كه سوكارو دایك و خوشكمان بهێنن و ئیهانه‌مان كه‌ن؟ تۆ بڵێی… تۆ بڵێی…. گه‌یشتینه ئه‌منی به‌لده- كتێبه‌كانیان داگرت و بردیاننه ژووره‌وه- كتێبه‌كانیان هه‌ڵڕشت- كه‌سێك كه كورد بوو ناونیشانی كتێبه‌كانی ده‌خوێندنه‌وه-نزیكی نیو سه‌عاتمان له‌وێ پێچوو. چاوی من و ئه‌و كوڕه‌ش كه دوایی ناوم زانی (محه‌مه‌د مسته‌فا سه‌عید) بوو به‌سترایه‌وه- من به پشتێنه‌كه‌ی خۆم- توندبەستیانمەوە و كتێبه‌كانیان كۆكرده‌وه‌و دیسانه‌وه به‌پاڵ خۆمان و كتێبه‌كانيیان خسته‌وه ناو ئۆتۆمۆبێله‌كه‌و به‌ره‌و خواره‌وه كه به‌پێی ئاڕاسته‌ی ئۆتۆمۆبێله‌كه دیار بوو به‌ره‌و ئه‌من ده‌چووین، هه‌ر له‌گه‌ڵ وه‌ستانی ئۆتۆمۆبێله‌كه دایان گرتین و به پاڵ و به شه‌ق یه‌كێكیان له دواوه جار جار شه‌قێكی تێ هه‌ڵده‌دام و چاوم به‌سترابووە، قاچم هه‌ڵده‌كه‌وت له قادرمه، به عه‌ره‌بی جنێویان ده‌داو سه‌ریان ده‌خستم تا له ژوورێك كه دیار بوو شوێنی لێكۆڵینه‌وه بوو كردمیانه ژووره‌وه. دیسانه‌وه یه‌ك به یه‌ك كتێبه‌كانیان ده‌خوێنده‌وه‌و كوڕێك وەرگێڕانى كتێبه‌كانى دەکردە زمانى عەرەبى،-جار جار جنێویان ده‌داو ده‌یان وت گه‌وادانه ئه‌م كتێبانه چین؟ مه‌حه‌مه‌د كه له من منداڵتر بوو وتی: وه‌ڵڵاهی ئێمه له خه‌ڵكمان كڕیوه، ئه‌وانیش ده‌یان گوت ئێستا هه‌موو شتێكتان پێ ده‌ڵێین:لێكۆڵه‌ره‌كه- به ته‌نها منی داناو جیای كردینه‌وه له‌گه‌ڵ (محه‌مه‌د). ئه‌مجا لێی پرسیم- تۆ ناوت چییه- وتم: (خالید)- وتی: بابه تۆ كوڕێكی گه‌نجی و پێویستت به ژیان هه‌یه، ده‌زانین كه ڕقت له ئێمه نییه‌و ئه‌مه‌ش كردووته هه‌ڵه‌یه،- بۆیه ئه‌گه‌ر ڕاست و به‌بێ پێچ و په‌نا هه‌موو شتێك بڵێیت: ئه‌وا ئێمه‌ش به‌ره‌ڵات ده‌كه‌ین، به‌شه‌ره‌فم هیچت لێناكه‌ین به‌س پێمان بڵێ له‌کوێهێناوتانەولە كێتان كڕیوه؟ ئه‌وانه‌ی بۆیان هێناون كێن؟ ناویان چییه؟ وتم من نازانم له كه‌سی دیاریكراومان نه‌كڕیوه‌و نایان ناسین. زۆر له گه‌ڵما خه‌ریك بوون به نه‌رمی،-زانييان هیچييان ده‌ست نه‌كه‌وت و بێ هیوا بوون، ئه‌مجا به كێبڵێك كه دیار بوو ناوی هه‌مووی وایەر بوو ده‌ستی كرد به لێدانم- به هه‌موو هێزی خۆی هه‌ر له ملمه‌وه بۆ خواره‌وه ماوه‌یه‌ك به‌رده‌وام بێ به‌زه‌یی و دوور له هه‌موو ویژدانی مرۆڤایه‌تی شوێن بەشوێنى له‌شم جار له‌گه‌ڵ جار و جه‌سته‌م له‌ژێر لێداندا ده‌یناڵاند ئازارم زۆر بوو، زیاد له چاره‌كێك به‌م جۆره‌و بێ وه‌ستان له ژێر لێداندا بووم.. تا خۆی ماندوو بوو ئه‌ينجا وه‌ستاو وتی: ها ده‌ڵێیت چی؟ ده‌ته‌وێت به‌رده‌وام لێت ده‌م یان ڕاستیمان پێ ده‌ڵێیت:؟ هیچم نه‌وت، به‌ڵام له دڵی خۆمدا ده‌مگوت خوا بكات هه‌ر كێبڵ بێت. به‌ڵام ئه‌و دیسانه‌وه ده‌ستی كرده‌وه به لێدانم و زیاترو توندتر، به‌رده‌وام پشتم زۆر لێدانی به‌رده‌كه‌وت به‌جۆرێك كراسه‌كه‌ی به‌رم شڕشڕ بوو، هه‌ستم كرد پشتم گه‌رم بوو، دیار بوو كه خوێنی لێ هاتبوو، پاش ماوه‌یه‌ك ئیتر هه‌ستم له ده‌ستداو ئاگام له خۆم نه‌ما، به‌ڵام كه هۆشم هاته‌وه له ژوورێكدا به ته‌نها كه‌تبووم، چاوم كراوه بوو، ژوورێكی بچووكی دووبە سێ مەتربوو.
سه‌ره‌تا چاوم به خوێندنه‌وه‌ی نووسراوی دیواره‌كان هه‌ڵهێناو ویستم هه‌ڵسم، به‌ڵام به زه‌حمه‌ت له تاو ئازار ده‌جوڵامه‌وه. نووسراوی سه‌ر دیواره‌كان بریتی بوون له هاوارو سكاڵاو دروشمی كوردو كوردستان و شۆڕش، (ئاخ كوردستان، ئیتر نات بینمه‌وه، سه‌رشۆڕی بۆ دوژمن… هتد). له به‌ر ئازاری پشتم خۆم خسته سه‌ر لا، هه‌موو له‌شم كوترا بوو، كه‌وتمه بیری (محه‌مه‌د)، ئێستا ده‌بێت له كوێ بێ؟ بۆ ئه‌و دیار نه‌ما؟. برسی و تینووم بوو، تاریكی كردبوو، ته‌نیا ڕووناكی ئه‌و ژووره گڵۆپێك بوو له سه‌رووی سه‌رمه‌وه، به‌رانبه‌رم له ناوه‌ڕاستی دیواره‌كه فایبه‌رێكی چوار گۆشه‌ی پێوه نووسابوو، به ئاسته‌م گوێم له ده‌نگه ده‌نگ بوو، هه‌ر له درزی ئه‌و فایبه‌ره‌وه ده‌هات، له‌وه ده‌چوو كه ژووری تر بێت و په‌نجه‌ره‌ی بچووك بێ، سه‌رم به‌رز كرده‌وه بۆ سوچی سه‌ره‌وه‌ی ژووره‌كه له ناوه‌ڕاستی به‌شی سه‌ره‌وه‌ی ژووره‌كه له پشتمه‌وه ساحیبه‌یه‌ك هه‌بوو كه زۆر بیرم لێ ده‌كرده‌وه بۆ ده‌ربازبوون، ناو به‌ناو گوێم له ده‌نگه ده‌نگ بوو زۆر به نزمی- خه‌ریك بوو ته‌نگاوی و بێزاری ده‌كردم- كوتوپڕ ده‌نگی ناخۆشی كردنه‌وه‌ی ده‌رگاكه هات (محه‌مه‌د) یان هێناو پاڵێكیان پێوه نا بۆ لای من و ده‌رگاكه‌یان داخست، زۆر شپرزه بوو، جله‌كانی هه‌ڵوه‌شاو دڕاو بوو، توانای قسه‌كردنی نه‌بوو، به‌ڵام هۆشی هه‌بوو-زۆر دڵخۆش بوو كه منی بینی و وتی: ئۆخه‌ی ئه‌وه تۆی؟ دیاربوو ویستبويیان چه‌واشه‌ی كه‌ن و قسه‌ی پێ بدركێنن، بۆیه خۆشحاڵ بوو كه منی بینی و دوایی پێی وتم كه ئه‌وان پێیان وتووه كه (خالید) یان به‌رداوەو ئیتر كه‌وتینه قسه‌و باسی لێپرسینه‌وه‌و لێدان-داوای لێكردم كه پاش پشوودان پرسیاری لێبكه‌م له به‌ر ئه‌وه‌ی ئازاری زۆره‌و توانای نییه، بۆیه بڕیارماندا كه چیمان وتووه هه‌ر ئه‌ونده‌بێ،قسه‌كانمان هه‌ڵگرت بۆ دوای پشوودانمان.
شه‌و دره‌نگ دوای به‌ڕێكردنی شه‌وگار ئێش و ئازار، دوای ئه‌وه‌ی كه ئاهێك به گیانماندا هاته‌وه- دڵخۆش بووین به‌وه‌ی كه له ئیفاده دا قسه‌و هه‌ڵوێستمان یه‌كێك بووه، وه‌ك پێشتر پێکهاتبووین لە سەرى، بۆیه بڕیارماندا له داهاتووشدا هه‌ر بە هه‌مان شێوه یه‌ك هه‌ڵوێست بین، چونكه ده‌مانوت- به جارو دوو جار-ده‌ست بەردارى لێدانمان نابن و پێویسته خۆمانی بۆ ئاماده كه‌ین. ئه‌و شه‌وه به‌ده‌م ئازاری جه‌سته‌مانه‌وه نوستین، كه له سه‌ر پشت نه‌مان ده‌توانی پاڵ بكه‌وین، ته‌نها له سه‌ر ده‌م یان له سه‌ر لا-كه كه‌متر هه‌ستمان به ئازار ده‌كرد. به‌یانی پێش هاتنی ئه‌منه‌كان ئێمه بێدار بووین، كوتوپڕ ده‌رگا كرایه‌وه دیسانه‌وه هه‌مان ده‌ستوور و هه‌مان لێدان، هه‌مان ئیفاده دووباره دەبوه‌وه، هه‌ڕه‌شه‌ی ئه‌وه‌ی لێده‌كردم ئه‌گه‌ر هه‌رچی شتێك هه‌یه‌و ده‌یزانم نه‌یڵێم، ئه‌وا كه‌سوكاری خێزانه‌كه‌م ده‌هێننە ناوزیندان، داوای ئه‌وه‌ی ده‌كرد كه‌كێ له نزیكه‌كانم پێشمه‌رگه‌یه، ناوی بڵێم- جار جار ده‌ی وت: ده‌زانین كێتان پێشمه‌رگه‌یه، باشتر وایه خۆتان قسه بكه‌ن. لێدان هه‌ر كێبڵ و شه‌ق و زللـه بوو، ئیتر ڕاهاتین له‌گه‌ڵ جه‌زره‌به‌و لێدان وئەشکەنجەدان، به‌ڵام له‌گه‌ڵ ده‌ست هه‌ڵگرتنی له لێدان-كاغه‌زێكی هێناو وتی: ئه‌م نوسراوه ده‌بینی كه نووسیوته؟ سبه‌ینێ خۆشه‌ویسته‌كه‌ت ده‌هێنین بۆ ئێره.. ده‌ڵێی چی؟ دڵته‌نگ بووم، به‌ڵام هیچم نه‌وت، دیسانه‌وه بردمیانه‌وه ژووره‌كه‌ی پێشوو، تۆ بڵێی ڕاست بكه‌ن؟! ئه‌م هه‌موو هه‌ڕه‌شه‌یه‌و هێنانی كه‌سوكارو خه‌ڵكی تر…- نا ده‌یانه‌وێ زانیاریان ده‌ست كه‌وێ و هیچی ترو هه‌تا بۆ جاری سێیه‌میش دیسانه‌وه لێدان و كێبڵ و هه‌ڕه‌شه له من و (محه‌مه‌د) سێ باره ده‌بوه‌وه‌و هیچیان لێمان هه‌ڵنه‌كڕان، ئیتر ئومێدمان زیاتر به ژیان و به‌ربوون هه‌بوو تا ئه‌و كاتانه‌ی كه له سه‌ره‌تادا ناویى زيندانييەكانم نه‌ده‌زانی، جگه له مام هه‌ژار. به‌ڵام دوایی له‌گه‌ڵ هه‌ندێ له ئه‌وانی تر ئاشنا بووم، وه‌ك مامۆستا عه‌بدولڕه‌حمان كه به‌ڕێوه‌به‌ری قوتابخانه بوو-هه‌ڤاڵ، سۆسیالیست بوو،سۆران- كه‌مال پ. د. ك. بوو، به‌ڵام لام وایه دوای ماوه‌یه‌ك (له سێداره درا). هه‌روه‌ها جه‌باری شێخ عه‌لی پ. د. ك. بوو، خه‌سره‌و- حسێن كه‌لاری. پێشمه‌رگه‌ی (ی.ن.ك) بوو، حه‌مه‌ی مام عه‌لی و هاوڕێی حاجی ئه‌حمه‌د كه وا بزانم جیش شعبی له كاتی خۆپیشاندانه‌كه‌ى بەردەم پەیکەرى کاوەى ئاسنگەر لە شەقامى تووى مەلیک،نزیک مۆڵگەى عوسمان محەمەد فایەقى تاوانبارجەیشى شەعبیەکانى مۆڵگەکە هه‌ڵدابوونه خواره‌وه لای فلكه‌ی كاوه‌ى ئاسنگەر لەکاتى پەردەلادانى پەیکەرى کاوەى ئاسنگەر. وه چه‌ند كه‌سێكی تر كه ئێستا ناویانم له یاد نه‌ماوه، زۆربه‌ی كاته‌كانمان باسی هه‌وڵی ده‌ره‌وه‌و خۆڕاگری و چالاكی تازه كه جار جار لە تازه گیراوه‌كانه‌وه پێمان ده‌گه‌یشت، وه یان چیرۆك و جار جاریش گۆرانی كه زیاتر به لای كوردایه‌تیدا بوون. وه‌ك گۆرانيیه‌كانی ئه‌گه‌ڕێمه‌وه‌ی خالقی و لای لای نه‌مامی ژیان، كوردستانی خۆش نیشتمانيی جوان، سه‌ركه‌وتنمان له هه‌ندرێن نابێته‌وه… هتد كه زیاتر به ده‌نگی من بوو، شاهیدیش (مام هه‌ژار، مامۆستا عه‌بدولڕه‌حمان، مامۆستا محه‌مه‌د)… تا.
ئه‌و گۆرانیانه زۆر ئه‌منه‌كانی سه‌غڵه‌ت وبێزار ده‌كرد، بۆیه جار جار ده‌هاتن و به تووڕه‌ییه‌وه ده‌یان پرسی- كه كێیه وا گۆرانی ده‌ڵێ؟ زیاتر ئێمه به‌رده‌وام ده‌بووین، چونكه ده‌مانزانی ئه‌وان پێیان ناخۆشه.
جارێكیان یه‌كێك له ئه‌منه‌كان و به‌بیانووی ئه‌وه‌ی كه خاوه‌نی كتێبه‌كان منم و هه‌ر له ناو ئه‌و ژووه‌دا به‌ر زللـه‌ی دام و ئیهانه‌ی كردم. ڕۆژان و شه‌وان به‌هیوای به‌ربوون یان مژده‌ی خۆش بووین، به‌ین به‌ین لێمان ده‌گوێزرایه‌وه بۆ ده‌ره‌وه، به‌ڵام نه‌مان ده‌زانی بۆ به‌ربوون بوو یان حوكم یان كوشتن، مه‌به‌ستم له كوشتن ڕه‌می كردن بوو، كه جاری وا هه‌بوو گه‌ر زۆر زیانیان لێ بكه‌وتایه ئه‌وا چه‌ند كه‌سێكیان ده‌برده ده‌ره‌وه‌و ڕه‌میان ده‌كرد، ئیتر یان به نهێنی یان به به‌رچا وی خه‌ڵكەوه بوو.
خواردنمان زۆر خراپ بوو- نیوه‌ڕۆ به ده‌گمه‌ن گۆشتی تیا بوو، ئه‌وه تاقی ئێواره هه‌ر كه‌مێك شله‌ی به‌ستوو،سه‌موونێك،وهیچی تر، له ناو قاپی نایلۆنەوە كه‌وچیش هه‌ر نایلۆن بوو. چه‌ند هه‌فته‌یه‌ك بوو له‌وێ بووین كه ڕیشمان زۆر هاتبوو، به‌ڵام (مام هه‌ژار) به ده‌ستی خۆی و به ته‌نها موسێك ڕیشی كۆمه‌ڵێكمانی تاشی- كه وابزانم له (15) پانزه كه‌س كه‌متر نه‌بوو، كه خوێن به ده‌م وچاوماندا ده‌هات. خۆشتنمان له سه‌رماو سۆڵه‌دا ئاوی سارد بوو، خه‌وتنمان یه‌ك به ته‌نیشتی یه‌كتریه‌وه بوو، له به‌ر زۆری ژماره‌مان هه‌ندێ له براده‌ران به ته‌مه‌ن زۆر منداڵ بوون وه‌ك هه‌ڤاڵ و-خه‌سره‌و…هتد. هه‌وڵماندا وره‌مان به‌رزبيت، به‌تایبه‌تی ئه‌ومنداڵانەى مامۆستا عه‌بدولڕه‌حمان زۆر زیاتر له هه‌موومان نا ئاسووده تربوون.
ئەم بابەتە چیرۆکى ئەو کتێبە قاچاخانە، بوون کەلە سنوورەکانەوە، بەوڵاخ دەهاتنە مەرزو شوێنەکانى وەک شاناخسێ و مەروێ و میراواو سەفرەو شانەدەرى و قەڵاچۆلان وپاشان سلێمانى ودەکەوتنە دەستى خوێنەرەکانیان لە ڕێگەى کتێبفرۆشییەکان وکتێبخانەکان بەشێوەیەکى نهێنى، ئەم کتێبانەش زیاتر لەشارى مەهاباد لەلایەن چاپەمەنى سەیدیانەوە چاپدەکران، مامۆستا محەمەدو خالیدیان لەشەقامى مەولەوى تەنیشت پۆستە لەسەر ئەم جۆرە کتێبانە کەبێمۆڵەت بوون دەستگیرکردو، ماوەیەکى زۆرزیاتر لە(ساڵێک)ى خایاند لەزیندان ولەژێر ئەشکەنجەدا مانەوەو پاشان بەرلێبوردن کەوتن و ئازادکران وبەخانەوادەو کەسورەکانیان شاد بوونەوە. دەیان چیرۆک و بەسەرهاتى جۆراوجۆرى زیندان و گرتووخانە تەنگ وشێدارو ناخۆشەکان هەن، بەلڵام پێویستى بەدوداچوون و گەڕان ماندوو بوون هەیە بۆ تۆمارکردن و گێڕانەوە، کە دەتونرێت چەندین بەرهەمى هونەرى وئەدەبى لێبەرهمبهێنرێت و وەک مێژوو ئەرشیف بەسودو بەکەڵکبن.
٢٩|٥|٢٠٢٣
پەراوێز:
نووسینى بەزمانى ئینگلیزى نیگلتون،کردنەکوردى سەید محەمەدى سەمەدى. لەلایەن سەیدییانى مەهابادەوە لەچاپدراوەو بڵاوکراوەتەوە. ئەم ڕۆژنامەیە ئۆرگانى ناوەندى یەکێتیی نیشتمانیى کوردستان، بوو.
