رۆمانی شەوگەڕەكان.. عەبدولموتەلیب عەبدوڵڵا
نوسەر و خوێنەر دوو شتی پەیوەستن، یان تەواوكەری یەكترین. بوونی نوسین بە بوونی خوێنەرەوە بەندە، واتە بوونی نوسین بە تێگەیشتن بۆ بوونی خوێنەر جیادەكرێتەوە. پرۆسەی خوێندنەوەش فەزایە، (خوێنەر/وەرگر)یش بۆیە چاوەڕێی دەق دەكات، تاكو لە زەمەن و فەزایەكی دیكەی جیاواز گەشەی پێبدات و بیبوژێنێتەوە. كەواتە ئەوەی لە خوێندنەوە و نوسیندا پەیڕەو دەكرێت، كرانەوەی وجودە بەسەر مەوجوددا. بەو مانایەش نوسین و خوێندنەوە لە هەموو ساتێكدا راستە و قابیلی سەلماندنە، وەك چۆن لە هەموو كاتێكدا یەكەیەكی تەواو قابیلی گومانە! دواجار نوسین و خوێندنەوە ئەو فەزایە سەربەخۆیەیە، كە (نوسەر، خوێنەر) لەمیانییەوە دەتوانن بوونی خۆیان بەرەو پێدراوێكی جێگیر بەرن.
هەڵبەتە گێڕانەوە (السرد-Narration) گرنگی بە خستنەڕووی رووداوەكان دەدات و كار لەسەر بەرەوپێشچوونی (زەمەنی رووداو) و (زەمەنی گێڕانەوە) و (زەمەنی خوێندنەوە) دەكات، بە دیوەكەی دیكە گێڕانەوە فەزا و زەمەنێك رۆدەنێت، ئێستای دەق ئەو فەزا و زەمەنەیە، كە تێكەڵ بە فەزا و زەمەنی خوێندنەوە دەبێت.
لە خوێندنەوەی رۆمانی (شەوگەڕەكان)ی رۆماننوسی كورد (میران ئەبراهام)دا، منی خوێنەر، وەك خوێنەرێكی (هەواڵگەیەن/پەیامبەر) لە خوێندنەوەدا خۆی دەنوێنێ. لە سەرەتادا دەمەوێ بڵێم لەو خوێندنەوەیەدا خاڵی سەپاو بوونی نییە، خاڵی كۆتایی سەپاویش بوونی نییە، بەو مانایەش ئەو خوێندنەوەیە دەكەوێتە دەرەوەی چوارچێوە دیاریكراوەكانەوە و خودی خوێندنەوە دەبێتە خاڵی دەستپێك.
رۆمانی شەوگەڕەكان بە پێی بەرەوپێشچوونی زەمەنی رووداو و زەمەنی گێڕانەوە لە تەكنیكێكی هونەری تا ئەندازەیەك سەركەوتوو، رێڕەوی گێڕانەوەی گرتووە، خۆبەخۆ وەك بنەڕەتێكی بیركردنەوە لە رێی دنیابینی مۆدێرنی فرە رەهەندی مرۆڤدۆستانەوە (بیر و هەست و هەڵسوكەوت)ی لە كۆمەڵێك دەركەوتەی هونەری و دەروونی رێكخستووە. ئەوەش هوشیاری و شارەزایی و توانای نوسەر، لە هونەری گێڕانەوە و گەیاندنی پەیامی سەردەم دەردەخات. لەگەڵ هەموو ئەوانە و هیدیكەش… ئەو سێ (هەواڵە) دەخەمە بەر چاوی خوێنەرانەوە:
1- لە خوێندنەوەی رۆمانی شەوگەڕەكاندا خوێنەر وەك زمان بەر پانتاییەكی شیاوی هونەری و ئەدەبی زمانی (كوردی) دەكەوێ و بۆ خوێندنەوە كێش دەكرێت؟! دەشێ بەشێكی گەورەی ئەو كێشكردنەی (خوێنەری كوردی) پەیوەندی بە رەوانی زمان و رووداوسازی و ریتمی لەسەرەخۆی تێگەیشتنەوە هەبێ؟ ئەو قسەیەی دوایی رەنگە بە شێوەیەكی نێگەتیف تەماشا بكرێ! چونكە ریتمی خاو لە گێڕانەوەدا جۆرێكە لە دووركەوتنەوە لە هونەری سینەمایی، كە ئەمڕۆ بە یەكێك لە رەگەزە بنەڕەتییەكانی گێڕانەوەی هونەری مۆدێرن دادەنرێت. بەشێكی دیكەی ئەو كێشكردنەی خوێنەر، پەیوەندی بە جولاندنی هەستی (پەرۆشبوون) بۆ چەمكی قوربانی و هونەر و پەیامی مرۆڤدۆستانەوە هەیە.
2- لە گێڕانەوەدا كاراكتەری گێڕەڕەوە بەسەر تەواوی رووداوەكانەوە زاڵە (دەشێ ئەو زاڵبوونە بە هەردوو رووی پۆزەتیف و نێگەتیف بخوێنینەوە) و گێڕەڕەوە یان نوسەر لە دەركەوتندا هەوڵدەدا شوێنی جوگرافی (خۆرهەڵات) و پەرۆشبوونی بۆ بیركردنەوەی قوربانی جێی پەیامی بنەڕەتی و جیاوازیی رۆمانەكە بگرێتەوە؟! ئەوەش تەنیا كەمەكێك ئەزموونی ناخۆشی (دنیابینی مۆدێرنی)ی نوسەری لێدەكەوێتەوە، كە تووندترین رووداوی نێو رووداوەكانی گێڕانەوە نییە، بەڵكو دەرفەتێكی دیكەی وێڵكردنی ژان و ناخۆشییە، كە بە نەزمێكی دیكەی خەسارناسی و قوربانی فەزای چنینی رۆمانەكە دادەنرێت، كە نەزمێكی كەمتری بیركرنەوەی سەرەكی رۆمانەكەیە و خوێنەری ناوەكی یان شاراوە دركی پێدەكات و لە كۆی چنینی رۆمانەكەدا دەتوانێ ئەو خەسارناسی و ململانێ و دابەشبوونانە بدۆزێتەوە! دەمەوێ بڵێم لە ساتی درێژەدان بە چنینی گێڕانەوە، واتە كە بیركردنەوەی (مۆدێرن) لەو رووەوە لە گەشەكردندایە، گێڕەڕەوە یان نوسەر، خوێنەر بەرەو رووی رێكخستنێكی خەسارناسی تەواو هاندەرانەی چەمكی قوربانی دەكاتەوە! لای منی خوێنەر (خوێنەری هەواڵگەیەن) ئیشكالەكە ئەوەیە كە رووداوەكان بەو شێوەیە دەخاتە پێشەوە كە چەمكی قوربانی لە واقیعدا دەیەوێت، نەك خەیاڵی داهێنان؟! ئەوەش لایەنە نێگەتیفەكەی بیركردنەوەی رۆماننوس دەگەیەنێت… بۆ نموونە چەوسانەوەی ئەویدیكەی (خۆرئاوایی) و ستەمی دەسەڵاتی خۆرهەڵاتی… چونكە لە پێناو زاڵكردنی ئەو بیركردنەوەیە، هەندێ رووداوی گرنگی نێو رۆمانەكە فەرامۆش دەكات، بۆ نموونە كوشتنی فەلەستینییەكە… هەندێ رووداوی دیكە پێش دەخات، بۆ نموونە چەمكی بێلانەیی و بەرجەستەكردنی هونەری نیگاركێشان… رەنگە ئەو پێشخستن و پاشخستنە شارەزاییانەش بێ! یان دەروونشیكارانە بێ، وەك چۆن (فرۆید) لە گەمەی (فۆرت- دای) بەكرەكەوە قسەی لێكردووە: چاو لە پاڵنەرێك بپۆشین و گەمەیەكی دیكە دابهێنین وەك جێگرەوەی تێربوونی پاڵنەرەكە. لێرەدا رۆماننوس چاو لە شتێك دەپۆشێت، بۆ ئەوەی شتێكی دیكە بە دەست بهێنێت؟! واتە دەشێ پێشخستنەكە لە پێناو كێشكردنی جولاندنی هەستی بێلانەیی و هونەری نیگاركێشان و بە كورتی پاڵنەری بیركردنەوەی مرۆڤدۆستانەی (خۆئاوایی) بێ. پاشخستنەكەش جۆرێك لە قەرەبووكردنەوەی كلتوری بێت و دەلالەت لە پاڵنەری دەسەڵاتی بیركردنەوەی داخراو و ستەمكاری (خۆرهەڵاتی) بكات؟! بە دیوەكەی دیكەش دەشێ یاری ململانێی نێوان پێشخستن و پاشخستن، هەوڵێك بێ بۆ ئەوەی خوێنەر لە بیركردنەوەی بەراوردكارانەی (كوشتن لە رۆمانی غەریب- كامۆ) دوور بخاتەوە. چونكە چ لە كوشتنی عەرەبەكە لە رۆمانی (غەریب) و فەڵەستینییەكە لە رۆمانی (شەوگەڕەكان) كاریگەری (خۆرهەڵات)، خۆر و گەرما هۆكاری سەرەكیین، ئەوەش جۆرێكی دیكەیە لە جەختكردنەوە لە جوگرافیای خۆرهەڵات. بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە: ئایا ئەو دەرچوونە لە هاوسەنگی چنین و ئاڕاستەكردنی بیركرنەوە، لەگەڵ پرەنسیبی چێژی خوێندنەوە و ئازادی خوێنەر دەگونجێ؟ لە وەڵامدا دەڵێین لە واقیعدا رەنگە پاشخستن وەك پێشەكییەكی پێویست بۆ پێشخستن خۆشحاڵانە بكەوێتەوە! بەڵام وەك خەیاڵی نوسین ناشێ ئەو پێشخستن و پاشخستنە بە هەمان شێوە و هاوسەنگی شتە واقیعییەكان دیاری بكرێت.
3- دەتوانم بڵێم بە گشتی رۆماننوسانی كورد بەشێكی زۆری جوانی گێڕانەوە لە (هەست جولاندن)دا دەبیننەوە! من ئەو قسەیەم لەوێوە نایەت، كە هەست جولاندن لە نێو كلتورە جۆر بە جۆرەكاندا، جیاواز دەكەوێتەوە؟! بەڵكو لەوێوە دێت كە داهێنانی رۆمان وەك دەقێكی خەیاڵئامێز ناشێ بە هەمان شێوە و هاوسەنگی شتە حەقیقییەكان دیاری بكرێت… لە رۆمانی شەوگەڕەكاندا هەموو ئەو رووداوسازییە پڕ ژان و ناخۆشە، كە بە راستی خوێنەر دەوڕوژێنێ و تێكەڵ بە هونەری گێڕانەوەی دەكات… لە كۆتاییدا دەبایە جەریانی بیركردنەوەی خوێنەری نوێی كوردیشی دووچاری موفاجەئە كردبایە؟! بەڵام بە بڕوای من خاوی ریتمی گێڕانەوە و ئیشكالە ناوەكییەكەی بیركردنەوەی نوسەر (ئەوەی بە لایەنە پۆزەتیفەكەی چاوەڕوانی خوێنەری باو و پەڕگیر ناوی دەبەین) و گونجاندنی لەگەڵ گەیاندنی پەیامی مۆدێرن (كە لە دەركەوتەدا دنیابینی نوسەری رایی دەكات) دەبێتە هۆیەكی بنەڕەتی بۆ كێشەی خاڵی كۆتاییهێنانی رۆمانەكە، بەو مانایەی كە رۆماننوس لە دوا خاڵی چنینی رۆمانەكەیدا نەیتوانیووە سوود لە كۆتاییەكی سەرسامكەر و لێدانی بیركردنەوەی هاوسەنگی (بە مانا واقیعییەكە) و بیركردنەوەی ئاسۆیی و باوی گێڕانەوە وەربگرێ (واتە ئەو شێوە چاوەڕوانییە ئاساییەی خوێنەرانی باو پێی راهاتوون، بتوانێ تێیپەڕێنێ) و هەوڵبدا خوێنەران لە دووتوێی تەكنیكی ئەو رووداوسازییەدا دووچاری ئاسۆیەكی چاوەڕوانی جیاواز و بیركردنەوەیەكی جیاواز و سەرسامبوون بكات؟! بە گشتی لە رێگای بەرجەستەكردنی ئەزموون و ئەزموونگەریی، ئەگەر بە بیر خۆمانی بهێنینەوە كاری زۆر گەورە لەو فەزایەدا كراوە، بۆ نموونە دژە واقیعی كافكایی و پاڵەوانبازی دۆن كیشوتەی سیرڤانتس و دەروونشیكاری دیستۆفیسكی… بە نێویەكداچوونی گێڕانەوەكانی بۆرخیس و واقیعی سیحری ماركیز… دواجار دەڵێم نە نوسەر كۆگایە و نە خوێنەر بە كردەی بەتاڵكردنی ئەو كۆگایە هەڵدەسێت.
26/7/2023
هەولێر
