خوێندنەوەیەک بۆ رۆمانی (لە شەودا هەموو خوێنێک ڕەشە).. نووسینی: جەسی یەزافسکا ستیڤەنس.. وەرگێڕانی: نەوزاد مدحەت

بۆ زیاتر ناساندنی رۆمانەکەو نووسەرەکەی بە پێویستمان زانی کورتەیەک ئیزافە بکەینە سەر وەرگێڕانەکە… وەرگێڕ

نووسەری فەرەنسی بەڕەچەڵەک سەنیگالی دەیڤید دیۆپ بە پاڵەوانێکەوە کە لەمێژە لە ئەدەبیاتی جەنگی جیهانی یەکەمدا دوورخراوەتەوە، پێداچوونەوە بە نموونەیەکی بنچینەیی مۆدێرنەتەدا دەکات، سەربازە ئەفریقییەکە لە هێڵی پێشەوە.
ڕۆمانی داڤید دیۆپ کە خەڵاتی نێودەوڵەتی بووکەری بردۆتەوە “لە شەودا هەموو خوێنێک ڕەشە لە بنەڕەتدا بە فەڕەنسی نووسراوەو ناوی (برای ڕۆحیی) بووە و وەرگێڕە ئینگلیزییەکە ناوەکەی گۆڕیوە بۆ لەشەودا هەموو خوێنێک ڕەشە.
تێڕامانێکی دڵتەزێنە لەسەر جەنگ، کۆلۆنیالیزم و داڕمانی عەقڵ. لە ڕێگەی چاوی ئەلفا ندیای، سەربازێکی سێنێگالی کە لە جەنگی جیهانی یەکەمدا بۆ فەڕەنسا دەجەنگێت، دیۆپ چیرۆکێک دەنووسێت کە هەم شیعرییە و هەم ترسناکە، هەم تایبەتە و هەم گشتگیرە.
چیرۆکەکە بە شکستی ئەلفا دەست پێدەکات لە کۆتایهێنان بە ئازاری لە “برا ڕۆحییەکەی ” مادێمبا دیۆپ لە مەیدانی جەنگدا کە بە سەختی بریندار بووە و داوا لە (ئەلفا)ی هاوڕێی دەکات کە بیکوژێت بۆ ئەوەی لەوە زیاتر ئازار نە چێژێت، بەڵام ئەلفا دەستی تێناچێت. ساتێک لە دوودڵی یان ڕەنگە بەزەیی دەبێتە هۆی تێکچوونی دەروونی ئەلفا. ناتوانێت لە خۆی خۆش بێت، دەست دەکات بە تۆڵەسەندنەوەیەکی پڕ لە دڵڕەقی. ڕاوی سەربازە ئەڵمانییەکان دەکات، پاش گرتن و کوشتنیان بە شێوەیەکی دڵڕەقانە، دەستەکانیان وەک دیاری بۆ سەنگەرەکەی دەهێنێتەوە.
دیۆپ، دەستەواژەی دووبارە بەکاردەهێنێت کە هەم سروشتی تراومای بازنەیی و هەم ڕیتمی چیرۆکگێڕانەوەی زارەکیی ئەفریقی دەنوێنێتەوە. نووسەر بە شێوەیەکی سەرکەوتوو هێڵەکانی نێوان عەقڵ و شێتی، شارستانییەت و دڕندەیی تێکەڵ دەکات. پرسیار دەکات لە جەنگدا لە سەنگەرە قوڕاوییەکاندا کە پیاوان دەنێردرێن بۆ کوشتنی یەکتر. لێرەدا پرسیارەکە دێتە پێشەوە(دڕندە ڕاستەقینەکان، کێن؟).

شیکردنەوەی داینامیکی کۆلۆنیالی لە ڕۆمانەکەدا بەهێزە. لەڕێگەی ڕوانگەی بە تەواو شێواوی ئەلفاوە، دەبینین چۆن سەربازە ئەفریقییەکان هەم بۆ هەوڵی جەنگی فەڕەنسا پێویست بوون و هەم وەک سەربازی “شوکوڵاتە”ی بێ بایەخ سەیر دەکران ( دیارە شکۆڵاتە وەکوو تانە لە ڕەنگیان بەکار دەهات). ئەو شێوازەی ئەلفا سەرنجی هاوڕێ فەڕەنسییەکانی گۆڕی لە سەیرکردنی وەک “هاوسەنگەرێکی باش”ەوە بۆ “دڕندەیەکی” ترسناک دەگۆڕێت، پووچی پەسەندکردنیان و بەردەوامی پێشداوەرییە کۆلۆنیالییەکان ئاشکرا دەکات.
لە ناوەڕۆکدا، ئەم ڕۆمانە بچووکە (کەمتر لە ٢٠٠ لاپەڕە) یە سەیرکردنێکی بێ سڵەمینەوەیە بۆ چۆنییەتی گەندەڵکردنی دەروونی مرۆڤ لەلایەن جەنگەوە. دیۆپ پیشانی دەدات کە لە سەنگەرەکانی جەنگی جیهانی یەکەمدا، کە بە ڕاستی هەموو خوێنێک لە تاریکیدا ڕەش دەردەکەوێت، جیاوازی نێوان شارستانی و دڕندە، عاقڵ و شێت، وەک مەیدانی جەنگەکە خۆی قوڕاوی دەبێت.
کردەوەکانی ئەلفا ترسناکن، بەڵام ئێمە ئەو تراوما و داپچڕانە کولتوورییە دەزانین کە بەرەو ئەوەی دەبەن. ڕۆمانەکە ناچارمان دەکات ڕووبەڕووی پرسیاری ناڕەحەت ببینەوە دەربارەی توندوتیژی، دادپەروەری و ئەو توێژە تەنکەی شارستانییەت کە جەنگ بە ئاسانی دایدەماڵێت. ڕۆمانەکەی دیۆپ وەک بەشدارییەکی بەهێز لە هەردوو ئەدەبی جەنگ و ئەدەبی پاش کۆلۆنیالی ئەفریقی دەوەستێت، ڕوانگەیەکی تایبەت پێشکەش دەکات بۆ ململانێیەک کە زۆر جار تەنها لە ڕوانگەی ئەوروپییەوە دەبینرێت. بیرهێنانەوەیەکی دڵتەزێنە کە قوربانییەکانی جەنگ زۆر لە جەستەیی دوورتر دەڕۆن و دەگەنە قووڵایی ڕۆحی مرۆڤ.

—————————————–

لەسەنگەرەکاندا لەگەڵ کۆڵۆنیالیستەکان
ڕۆمانی (لە شەودا هەموو خوێنێک ڕەشە)؛ سەمایەکی دڵتەزێن لەگەڵ جەنگ و شێتی

نووسینی: جەسی یەزافسکا ستیڤەنس
وەرگێڕانی: نەوزاد مدحەت ( گۆران عەبدوڵڵا)

لە جەنگی جیهانی یەکەمدا دە ملیۆن سەرباز لە شەڕدا گیانیان لەدەستدا، زۆربەیان لە سەنگەرەکاندا بوون. کوشتاری فراوان نەک هەر ئەوەی بۆ هەمیشە شێوازی حوکمڕانی ئەوروپای گۆڕی کە هەمیشە چەکیان لەبەرچاو بێت، بەڵکو چۆنیەتی دروستکردنی هونەری مرۆڤەکانیشی بۆ هەمیشەیی گۆڕی. دڕندەیی میکانیزمەکراو و شێوازەکانی دەربڕینی پێشووی وەک ڕیالیزمی بەسەرچوو پیشاندەدا. حسابکردنی دواتر لەگەڵ شەڕی پیشەسازی و ناسیۆنالیزمی چاو برسی، بزووتنەوەکانی وەک دادایزم، داهاتووگەرایی و کانوونی مۆدێرنیزمی ئەدەبی هێنایە ئاراوە، کە کاریگەرییان لەسەر نووسەرانی ئینگلیزی زمان هەبوو لە ڤێرجینیا وۆڵفەوە تا ت. س. ئەلیۆت.
بەڵام ئەو کانوونی مۆدێرنیستییەی کە لە سەنگەرەکاندا سەریهەڵدا، تا ڕادەیەکی زۆر نزیکەی ٢.٣ ملیۆن ئەفریقی لەخۆدەگرێت کە پشتگیریان لە سوپای فەرەنسا و بەریتانیا دەکرد و هەروەها سەدان هەزار سەرباز و کرێکاری غەیرە سپی پێست لە جیهانی کۆلۆنیالیزمدا دوور دەخاتەوە کە زۆربەیان هیندی و نزیکەی ٤٠٠ هەزاریشیان ڕەشپێستی ئەمریکی بوون. ژەنەڕاڵ چارڵز مانگین لە (هێزی ڕەش)دا، سەرکردایەتی هەوڵەکانی کرد بۆ وەرگرتنی پیاو لە “خەزنە”ی ستراتیژی کۆلۆنییەکان، کە بە تایبەتی هەڵمەتی بۆ سەربازانی سەنیگال ئەنجامدا بۆ ئەوەی بنێردرێن بۆ بەرەی شەڕ. ئێستا دوای زیاتر لە سەدەیەک، نووسەری سەنیگالی فەرەنسی دەیڤید دیۆپ، مامەڵەیەکی زۆر مۆدێرنانەی بەرز دەکاتە ئەزموونی ئەو ئەفریقاییانەی کە خزمەتیان بە ڕۆژئاواییەکان کردووە و لەناوسەنگەرەکاندا مردوون. لە ڕۆمانی لەشەودا هەموو خوێنێک ڕەشە، بۆ یەکەمجار لە ساڵی ٢٠١٨ لە فەرەنسا بڵاوکرایەوە، ئانا مۆشۆڤاکیس بۆ یەکەم جار ئەم رۆمانەی وەرگێڕایە سەر زمانی ئینگلیزی.
وەک لە زۆرێک لە باشترین ڕۆمانەکانی شەڕی چالاکدا، وەک ڕۆمانی (گرتنەوەی ٢٢)ی جۆزێف هێلەر یان ڕۆمانی سەربازی باش سڤیک ی نووسەری چیک یارۆسلاڤ هاسێک، دیۆپ بە گاڵتەجاڕییەکی تاڵەوە کارەساتەکان زەق دەکاتەوە. ئەم گاڵتەجاڕییە کە لەڕوانگەی سەربازێکی ئەفریقییەوە لە دەوروبەری ساڵی ١٩١٤دا ئەزموون کراوە، نەک تەنها بێماناییەکانی شەڕ، بەڵکو ڕەگەزپەرستیش دەخاتە ژێر پرسیارەوە. بەڵام رۆمانی(لەشەودا هەموو خوێنێک رەشە)لە کۆتاییدا زیاتر چیرۆکی جادووبازییە نەک چەتەگەرییەکی شێتانە. لە یەک کاتدا کتێبێکی قووڵی تووندوتیژی و نەرم و نیانییە. دیۆپ بە تێکەڵکردنی مۆنۆلۆگی مۆدێرنیستی لەگەڵ ئەفسانە، لەسنوورە دەرەکییە تێکدەرەکانی ئەو شتانە دەکۆڵێتەوە، کە ئێمە چی لەگەڵ ئەوانی دیکەدا دەکەین و شەڕ دەتوانێت چیمان پێبکات.

ئیستغلالکردنی گەلانی کۆلۆنیالیزم بۆ ئەرکی چالاک، خاڵێکی تری ناکۆکی بوو لە نێوان زلهێزە ئەوروپییەکان لە جەنگی جیهانی یەکەمدا. بەهۆکاری دەستڕانەگەیشتن بە کۆلۆنیالیزمی فەرەنسا و بەریتانیا، ئەڵمانیا ناڕەزایەتی دەربڕی بەرامبەر بە جێگیرکردنی سەربازە ئەفریقییەکانی فەرەنسا لە ئەوروپا، کە خاڵی بنەڕەتی لای ئەڵمانەکان زیاتر جەختکردنەوە بوو لەسەر ڕەگەز نەوەک دژەکاری ئیمپریالییانە. ئاماژەی بەوەدەدا کە نابێت خاکی بەشەرەجیاوازەکان یەک بخرێن، کەچی خودی ئەڵمانیا هەم سەربازە ئەفریقییەکان و هەم ئەفسەرە ئەڵمانییەکانی وەک هێزی بەرگریکردن لە خاکە داگیرکراوەکانی ژێر دەسەڵاتی خۆی لە ڕۆژهەڵاتی ئەفریقای پێ دەسپێردرا. گلەییەکانی ئەڵمانیا سەبارەت بە بوونی سەربازە ئەفریقییەکان لە ئەوروپا زیاتر بۆ سەرنج ڕاکێشانی خەڵکی سپیپێستی بوو بەتایبەتی لە ئەمریکا. ئەم پڕوپاگەندەیە دوای ئاگربەست لە ساڵی ١٩١٨دا جێگەی خۆی گرتەوە، کاتێک فەرەنسییەکان بەنیازی ئەوە بوون پلەبەندییە ڕەگەزییەکان پێچەوانە بکەنەوە، بەوەی ئەفریقییەکان بنێرن بۆ داگیرکردنی ئارییەکان و لەو رێیەوە زیاتر بتوانن ئەڵمانیا زەلیل بکەن. جێگیرکردنی سەربازە ئەفریقییەکان بووە خاڵی موزایەدە لە پەیمانی ڤێرسایدا، ئەڵمانیا داوای دەکرد کە هیچ سەربازێکی ڕەنگاوڕەنگ بۆ داگیرکردنی ڕاینلاند نەنێردرێت.
بەهەرحاڵ کاتێک فەرەنسا بە هەر شێوەیەک بێت سەربازانی سەنیگالی نارد، ئەڵمانیا هەڵمەتێکی گەورەی بەڕێخست لە ژێر ناوی “ترسناکیی ڕەش لەسەر ڕاین”، بە نامیلکە و کاری کاریکاتێڕی ڕەگەزپەرستانە، کە بۆ ئەو کارەی سوودی لە ترسە ناوخۆییەکان وەردەگرت لە ئەودیوی زەریای ئەتڵەسیدا. هەزاران پیاوی ڕەشپێست لە باشووری ئەمریکای کەوتنە بەر پەلاماری ئەشکەنجەدان و کوشتن و هەڵواسین لەدەرەوەی یاسادا، لەنێویاندا هەندێک لەو ٤٠٠ هەزار سەربازە ئەمریکییە ئەفریقاییەی کە لە کاتی جەنگی جیهانی یەکەمدا خزمەتیان کردووە. جێی سەرسوڕمان نییە کە هەڵمەتەکەی ئەڵمانیا هاوسۆزی لە ئەمریکا و بەریتانیا بەدەستهێناو پاڵپشتی لێکرا لە لایەن رێکخراوەکانی ژنان و هەفتەنامە چاپکراوەکانی سیاسەتمەدارە جۆراوجۆرەکانەوە.
لە مێژووە سەرەکییەکانی جەنگی جیهانی یەکەمدا و لەو سەردەمی چەکداریکردنەدا ڕەگەزپەرستی جێگیرکراوە، بەڵام ئەوە ئەدەبیاتی ئەو سەردەمەیە کە باس لە پچڕانی دەروونی سەیرکردنی داڕمانی شارستانییەت دەکات. لێرەدا دیۆپ بۆشایییەکی چارەنووسساز پڕدەکاتەوە: سەربازێکی سەنیگالی لە سەنگەرەکاندا و هاوسۆزی لەگەڵ دووژمندا، هەرچەندە پێچاوپێچ بێت، مانای چییە؟
بۆ ئەم سەربازە کێ دووژمنە؟ ئەڵمانەکان، فەرەنسییەکان، یان کۆلۆنیالیزم بە گشتی؟
پاڵەوانەکەی دیۆپ، ئەلفا ندیای، گەنجێکی بەسەربازکراوی گوندەکانی سەنیگال، سەر بە نەریتی سەربازییە فێڵبازێکانی نێوان جەنگەکانە، کە ڕەچەڵەکە ئەدەبێکەی دەگەڕێتەوە سەر ڕۆمانی لویس فێردیناند سێلین ( گەشتێک بۆ کۆتایی شەو) و تەنزێکی چیکی (سەربازی باش سڤیک) کە هەڵگری کارە توندوتیژییەکانی جەنگی جیهانییە. من چیرۆکەکان بە هیستریا و گێڕانەوەی جێی متمانە و نامۆبوون دەبینم لە جیهانێک کە هەموو هەستێکی عەقڵی لەدەستداوە. دیۆپ نامەی ماگنۆم ئۆپوسی سێلین و نامەی سەربازە فەرەنسییەکانی وەک سەرچاوەیەکی کاریگەر هێناوەتەوە. ئەوانە نەخشەی گونجاون بۆ لێکۆڵینەوە لەم ڕۆمانە ناسۆزدارییەی سروشتی مرۆڤ لە ژێر ئەوپەڕی فشاردا.
رۆمانی (لە شەودا هەموو خوێنێک ڕەشە) ئەم شێوازە ناسراوە درێژ دەکاتەوە و پێداچوونەوەی بۆ دەکات بۆ شتێکی ناوازە. کتێبێکی قەبارە بچووکتر و ئاسانترە لە کتێبی سێلین یان هاسێک، زیاتر جنۆکەیی و وەسواسییە. گێڕانەوەکە لەرێی دەنگەوەیە و خاڵییە لە هەموو سۆزێک لەبەرانبەر بێ هەستەکاندا، بەڵام ئیرۆنی دیۆپ ساردییەکەی سەر تراژیدی کۆمیدییەکە زیاتر دەکات. وە لە کاتێکدا وەڵامەکانی پێشووتر بۆ جەنگی جیهانیی، یەکەم جەخت لەسەر بێمانایی ژیان دەکەنەوە لە بەرامبەر ترسناکییەکانی سەردەمی جەنگدا، ڕۆمانەکە پێداگری لەسەر لۆژیکێکی پێچاوپێچی خواپەرستی دەکات. پلانەکە لەسەر وەسوەسەیەک دامەزراوە بۆ ئەو بیرۆکەیەی کە کردار و بێ کردەوەکانی مرۆڤ دەرئەنجامەکانی بۆ ئەوانی دیکە هەیە. ئەلفا نیایە بە هەستی قووڵی ئامانجەکەی خۆی لە جۆزێف سڤێک یان فێردیناند باردامو جیا دەکاتەوە. شێتێکە و ئامانجەکەی ئاشکراو ڕوونە، چیرۆکێکی تاریکی هاوڕێیەتی و زەبر و تۆڵەسەندنەوەیە.
وەکوو سێلین لەپێش خۆیدا، شێتی و دڵڕەقی شەڕی لە ڕێگەی پەندە خەمناکەکانی سەربازێکی پلەنزمی گێڕەرەوەوە دەخاتەڕوو کە لە شارستانییەت جیابووەتەوە.
دیۆپ لە پاریس لەدایک بووە و لە سەنیگال گەورە بووە، هەڵگری هیچ کام لەناوو ناوبانگەکانی سیلینی دژە جوولەکە و فاشیست نییە، کە شکستە شەخسی و سیاسییە جددییەکانی پێشوازیکردنی لە کارەکانی لەکەدار کردووە. بەڵام تاریکییەک لە ڕۆمانە نوێیەکەی دیۆپدا هەیە کە ڕەنگە لای هەندێک لە خوێنەران بە ئاسانی بۆیان هەرس نەکرێت. پێدەچێت پێزانینی خوێنەران بۆ ڕۆمانەکە بەند بێت بەوەوە کە ئایا مرۆڤ لەگەڵ بیرۆکەکەی شکسپیردا هاوڕایە یان نا کە دەڵێت:(لە جیهانێکی شێتدا، شێت باشترین تێگەشتنی هەیە بۆ نەخۆشییەکانمان، ئەگەر چارەسەرکردنی نەبێت). دوای خوولی هەڵبژاردنەکانی ئەم دواییەی ئەمریکا، بیرۆکەیەکە کە پێویستە ئەمریکییەکان بە تایبەتی ئامادەبن بۆ دانپێدانان.
ڕۆمانەکە لە بەرەکانی شەڕەوە دەست پێدەکات، لە تەنیشت باشترین و نزیکترین هاوڕێی برینداری حیکایەتخوان ئەلفا،(مادێمبا دیۆپ)، کە مردنە بەئازارکەی بە زاراوەی ڕاستی وەسف دەکرێت. مادێمبا لە ئەلفا دەپاڕێتەوە کە بە بڕینی قوڕگی لەو نەهامەتییە پڕ ئازارە رزگاری بکات، بەڵام ئەلفا نایکات. ڕۆمانە بچووک و چڕەکە وەک هەوڵێک بۆ کەفارەتی ئەم شکستەی هاوڕێیەتی بەردەوام دەبێت، بە کردار هەوڵدەدات کە چۆن ئەو جۆرە زەبر و زەنگە ڕێگەی خۆی لە مێشکدا بکاتەوە. ئەلفا دەڵێت: (ئەوەی کە ئەمڕۆ هەم، ئەوکاتە بوومایە، کە سەری بەرەو من سووڕاند و دەستی چەپی لەلای راستمدا بوو، داوای لێکردم بیکوژم، دەمکوشت.)

جارێکیتریش، لەگەڵ ئەم کرانەوەیەدا، هەندێک لە خوێنەران لە ڕۆمانەکە دووردەکەونەوە بەوەی رۆمانێکی توندوتیژو خەماوییە. بەڵام لێرە جوانییەکی گەورە هەیە. ڕستەکانی دیۆپ تایبەتمەندییەکی بەرزو نزمی هەیە، دەستەواژەکان هەڵدەگرن کە لەگەڵ دووبارەبوونەوەدا بە شێوەیەکی نەرم لەبەر دەکرێن. زۆرجار یەک چاودێریکردن بەناو بابەتێکدا درێژدەبێتەوە، لەگەڵ ڕۆشتنیدا دەگۆڕێت. ئەلفا دەڵێت (ڕاستی خودا، من باوەڕم وایە کە خودا هەمیشە لە دوای ئێمەوەیە)، دواتر دەشڵێت (ئەوە شەڕە؛ ئەوە کاتێکە کە خودا دووادەکەوێت لە مۆسیقای مرۆڤەکان، کاتێک ناتوانێت لە یەک کاتدا داوە تێکئاڵاوەکانی چارەنووس لێک جیابکاتەوە.)

وەپێشخستنی خاڵی گێڕانەوە بۆ سەرەتای چیرۆکەکە ڕێگە بە دێوانە دەدات کە باسێک لە شێتی خۆی پێشکەش بکات. دوای مردنی مادێمبا، هەر جارێک ئەلفا دەچێتە ناو خاکی دووژمن، دەستێکی بڕدراوی ئەڵمانییەک دەهێنێتەوە. هاوڕێکانی سەرەتا دڵخۆش دەبن و سەرسام دەبن بە ئازایەتییەکەی. ئەوان ئەوە نازانن ئەمەلەڕاستیدا دووبارەکردنەوەی مردنی مادێمبایە. ئەلفا بە دزییەوە دەچێتە سەر قوربانییە ئەڵمانییەکانی، ناو زگیان دەردەهێنێت، تامی مردنێکی سەختیان پێ دەچێژێت، دواتر بەشێوەیەکی میهرەبانە و بە جووانی بە چەقۆ قوڕگیان لێدەکاتەوە. ”لە شەودا هەموو خوێنێک ڕەشە”. ئەوە ڕەحمەتی شێتێکە، دەرفەتێکە بۆ ئەوەی ئەو ڕزگاربوونە لە ئازار بە دووژمن ببەخشێت کە لەگەڵ هاوڕێکەی نەیکرد.

دووبارەبوونەوەی کردارەکانی ئەلفا لە چوونە ناو خاکی دوژمن دەنگدانەوەی زۆری لێدەکەوێتەوە لەناو هاوسەنگەرەکانی. کاتێک کە دەستی چوارەم و پێنجەم و شەشەم و حەوتەمی خۆی دەهێنێتەوە دەبێتە مایەی نیگەرانی لای هاوسەنگەرەکانی. ( سەربازە سپی پێستەکان لەناو خۆیاندا دەستیان کرد بە قسەو مقۆمقۆ؛ دەمتوانی لە چاوەکانیاندا بیخوێنمەوە .دەیان وت ئەم شوکولاتەیە بەڕاستی سەیرە! ئەوانی تر، سەربازانی شوکولاتەی ڕۆژئاوای ئەفریقا وەک من، ئەوانیش دەستیان کرد بە وتن و منیش لە چاوی ئەواندا خوێندبوومەوە.) ئەم ئەلفا ندیایە لە گوندی گاندیۆلی نزیک سانت لویس لە سەنیگال، کەسێکی رەفتار سەیرە.” هەمان کردەوە کە چەندین جار بەس دووبارە دەکرێتەوە، ئیتر ئەوە بەسە بۆ ئەوەی کەسێک بناسێنێ وەک پاڵەوان و جانەوەر.
خستنەپاڵ یەکتری لە سەربازانی سپی و ڕەش، زۆرجار لە هەمان ڕستەدا، خزمەت بە ئامانجێکی هاوشێوە دەکات، هەروەها جەخت لەسەر هەژموونی هێڵی ڕەنگ لە سەنگەرەکاندا دەکاتەوە. ئەلفا دڵنیا بوو سەبارەت بە ڕەگەزپەرستی کاپتنەکەی لە تۆنی دەنگی(مانگیندا)، کاتێک بە شوکولاتەکانی دەوت (یاری دڕندە بکەن) و لەگەڵ ئەوەشدا زۆرجار ڕستەسازییەکان ئاماژە بە گشتگیرییەکی تاریک دەکات، واتە؛ لە شەودا هەموو خوێنێک ڕەشە.

دیۆپ بە درێژایی رۆمانەکە ئەوەی دۆکیومێنت دەکرد کە چۆن فەرەنسییەکان ترسی ڕەگەزییان قۆستووەتەوە، چ لە بەرەکانی شەڕ و چ لە دەرەوەی شەڕ. پێش ئەوەی ڕیخۆڵەکانی قوربانییەکی (کراوت) دەربهێنێت، ئەلفا لە چاوە شینەکانیدا ناوی خۆی تۆمار دەکات (ترسێکی ترسناک لە … ئەوەی کە لەبارەی منەوە پێی وتراوە، و ئەوەی باوەڕی پێکراوە بەبێ ئەوەی هەرگیز منی بینیبێت.) داوا لە وەرگیراوانی ڕۆژئاوای ئەفریقا کە زۆربەیان نە فەرەنسی دەخوێننەوە و نە قسەی پێدەکەن، داوایان لێدەکرێت چەشنە ڕەگەزپەرستییەک وەک ستراتیژی سەربازی بگرنەبەر. دوور لەوەی شەڕێک کە تەنیا لە نێوان زلهێزەکانی ئەوروپادا بەڕێوە دەچوو. جەنگی جیهانی یەکەم وەک هێزێکی ئیمپریالیستی لۆژیکێکی هاوبەشیان لە ناوەڕۆکدا هەبوو.
جێگای سەرنجە، دیۆپ توانیویەتی فۆبیای جوگرافیای بابەتەکەی تێپەڕێنێت. تەواوی گێڕانەوەکە لە نێوان هێڵەکانی پێشەوەی شەڕ و بەرەی دوواوەی شەڕ (چاکبوونەوە)ی شەڕەکەدا کۆتایی پێهاتووە و لەگەڵ ئەوەشدا ئەوەندەی لە سەنیگال کات بەسەر دەبات، ئەوەندەش لە بەرەکانی شەڕدا بەسەر دەبات.

دوای ئەوەی ئەلفا دەستی حەوتەم دەهێنێتەوە، هاوسەنگەرەکانی گومانی شێتی لێدەکەن، دواتر دەنێردرێت بۆ ئەوەی لە نەخۆشخانەیەکی مەیدانی چارەسەر وەربگرێت. لەوێدا ئەلفا لەلایەن ئەو کەسەی کە بە شێوەیەکی زانستی ناوی (دکتۆر فرانسوا یان پەرستار خاتوو فرانسوا.) یە و لەناو جێگەی نەخۆشخانەیەکدا گۆشەگیر دەکرێت، یادەوەرییەکانی بەرەو گوندی زێدی خۆی و هاوڕێیەتی سەرەتایی لەگەڵ مادێمبادا سەرگەردانن. لە چوارچێوەی چارەسەری دەروونیدا، سێ وێنە دەکێشێت، یەکێکیان وێنەی دایکی، ئەوی تر وێنەی مادێمبا و سێیەمیان یەکێک لە حەوت دەستەکە. ئاشکرایە کە دایکی ئەلفا لەلایەن مەغریبییەکانەوە ڕفێنراوە و فرۆشراوە وەک کۆیلەی سێکس، دوای ئەوە خێزانی مادێمبا لە بەخشندەیی خۆیان ئەلفایان هێنایە لای خۆیان.

کوڕەکان پێکەوە بە ڕێوڕەسمی نەریتی خۆیان تەمەنی هەرزەکارییان تێپەڕان. تەماحی مادێمبا و نەمانی دایکی ئەلفا کە پاڵنەرێک بوو بۆ ئەوەی بچنە شەڕەوە. (لە کاتێکدا هەندێک لە سەربازە ئەفریقییەکان خۆبەخشانە بەشدارییان لە سوپای فەرەنسادا کرد، بەهۆی بەڵێنی کرێ و ئەگەری کۆچکردنەوە بۆ فەرەنسا، زۆرینەش بەزۆر ڕاپێچ دەکران).
لە ڕێگەی ئەم یادەوەرییانەوە ڕۆمانەکە ترس و بیمەکانی شەڕ لەگەڵ دیمەنەکانی کوڕێتی لە لادێکانی سەنیگالدا دەخاتەڕوو. پەشیمانی ئەلفا بەرامبەر بە مادێمبا وەک هێڵێکی بەردەوام و بەهێز دەمێنێتەوە. ئەوان هەردوو عاشقی هەمان کچ بوون، کە لە دوایین شەودا پێش ئەوەی بەرەو فەرەنسا بڕۆن، کچەکە ئەلفای قۆزی هەڵبژارد وەک خۆشەویستەکەی لەبەرانبەر مادێمبای لاواز. شکستی ئەلفا لە نەبڕینی قوڕگی مادێمبا ئەم خیانەتە ڕەسەنەی بیردەخاتەوە: ( مردن بەبێ ئەوەی هەموو چێژەکانی جەستە بزانیت دادپەروەرانە نییە. مادێمبای هەژار و لاواز).
بەبێ زیادەڕۆیی، هەندێک لەجوانی سەرنجڕاکێش لە کۆتایی ڕێگەکە ئاماژە بە یەکگرتنی مێشکی دوو هاوڕێکە دەدەن لە یەک جەستەدا. لە ڕوانگەی کەسێکی وەک د. فرانسوا، تێکەڵبوونی ڕواڵەتی ئەلفا و مادێمبا (“دەنگێکی کەم لە سەرمدا”) ڕەنگە وەک شیزۆفرینیا بخوێنرێتەوە. بەڵام ڕۆمانەکە پێشتر ئاماژەی بە نەریتی جادووبازەکان کردووە کە لێکدانەوەیەکی هاوشێوە پێشکەش دەکەن. یان ئەلفا لە کاتێکدا کە هۆشیارییەکەی دەست دەکات بە تێکەڵبوون لەگەڵ مادێمبادا، ملکەچی دەروونی دەبێت- یان پراکتیزەکردنی ترسناکانەی دێمەکان کە بریتین لە “ڕۆح خواردن” لە یەک کاتدا بووەتە نەفرەت و کردەوەیەکی قووڵی هاوڕێیەتی. تێکەڵبوونی دوو ڕۆح لە یەک فۆرمێکی فیزیکیدا، وەک چۆن ئەلفا جەستەی خۆی بە قەرز دەداتە هاوڕێکەی.
بەڵام شێوازی هاوبەشکردنی جەستەی ئەلفا دەبێتە هۆی توندوتیژی زیاتر. دیمەنێکی سێکسی لوتکە لەگەڵ خاتوو فرانسوا کە بە شێوەیەکی ناڕوون ڕەزامەندی هەیە، دوو جار دەگێڕدرێتەوە، جارێک لە ڕوانگەی مادێمبا، جارێک لە ڕوانگەی ئەلفا.

ژنکوژی بەشێکی سەرەکییە لە ئەدەبی جەنگدا. بەڵام لەم رۆمانەدا دەنگدانەوەی شەڕ و لاقەکردن هەنگاوێک واوە تر دەڕوات. بەزاندنی سنوورەکان لە ناوەوە و دەرەوە، بیرۆکەیەکی قووڵە لە ڕۆمانەکەدا، بیرۆکەیەک کە واتایەکی سێکسی هەیە. دیۆپ پێشنیاری ئەوە دەکات کە شەڕ دوا دزەکردنە بۆ جەستە بە ئامێر و دەروون بە ترسناکییەکان کە شایەتحاڵین.
ئەلفا لە مردنی مادێمبادا دەڵێت( ناوەوەی هاتبووە دەرەوە مێشکی هێندە کرابووەوە کە بتوانم و بزانم چی لەوێ حەشارداوە. وە ئەوەی لەوێ خۆی حەشارداوە، ڕەنگە خودی مادێمبا بێت.)
دوا بەریەککەوتن لەگەڵ خاتوو فرانسوا زۆر لێکدانەوەو خوێندنەوە هەڵدەگرێت. لاقەکردنە، کرداری شەڕە، تۆڵەسەندنەوەیەکی نیشتمانییە لە فەرەنسییەکان و شانۆگەرییەکی خۆئاگادارانەیە لەسەر ئەو دڵەڕاوکێیە ڕەگەزییەی کە سووتەمەنی ئەو هەڵمەتە پڕوپاگەندەییەی ئەڵمانیا(ترسی ڕەش لەسەر ڕووباری ڕاین) بوو. هەروەها چاکەیەکی ناڕاستەوخۆ بۆ هاوڕێیەک : دەرفەتێکە بۆ مادێمبا کە لە شوێنێکدا لەناو مێشکی ئەلفادا لە خەوندایە، دواجار کوڕێنییکەی لەدەست بدات. تەماحی دیۆپ لێرەدا جێگەی ستایشە، بەڵام سەرنج و لێکدانەوەکان جۆراوجۆرن لە کاتێکدا ڕۆمانەکە بەپەلە بەرەو کۆتایی خۆی دەڕوات.
لەگەڵ ئەوەشدا رۆمانی (لە شەودا هەموو خوێنێک ڕەشە) بە شێوەیەکی گشتی دووبارەکردنەوەیەکی سەرسوڕهێنەرە بۆ زۆرێک لەکۆنترین چیرۆکەکان سەبارەت بە تاڵانکارییەکانی جەنگ. جەختکردنەوە لەسەر هاوڕێیەتی و تاڵانکردن و کەفارەتکردن بە گەڕانەوە بۆ ئۆدیسێ. دیۆپ لە رێی تەکنیکی گفتوگۆ ئەدەبییەکان و دەنگە تایبەتەکانی ناخی خۆی، ئەم تەوەرانە دەخاتە ناو دەروونناسییەکی جادووبازی ترەوە، دیدگایەک هەیە پێیوایە کە زۆرجار لە بەڵگەنامەنووسین دەرچووە کە یارمەتیدەر بووە لە ئیلهامبەخشین بۆ بیرۆکەی رۆمانەکە، دووبارە خەیاڵ دەکاتەوە؛ نمونەی نامەی سەربازەکان بۆ ماڵەوە.
رۆمانی (لە شەودا هەموو خوێنێک ڕەشە) زۆر شەخسییە، تایبەتە، نیشانەی دڵسۆزی و هەروەها جۆرێکە لە بەڵگەنامەی مێژوویی. دیۆپ توانیویەتی پاشەکشێ بەو سەرنجە سەنیگالییە بکات سەبارەت بەو دیدەی پێشنیاری ئەوە دەکات کە سەنگەرەکان تەنیا هی ئەوروپییەکان بن.

(لە شەودا هەموو خوێنێک ڕەشە)بۆ کەسانی دڵ لاواز نییە. بەڵام بۆ ماوەیەکی درێژ، گێڕانەوەکە لەگەڵ جوانییە ساردەکانی ڕووباری (ستیکس)دا هەڵدەقوڵێن و کۆتاییە جادووگەرەکەی وا دەکات بە تەواوی جیاواز بێت. لەبارەی کایەی ئەدەبی ئینگلیزییەوە، ڕەخنەگران تۆمەتباریان کردووە بە کاڵکردنەوەی چوارچێوەی ئەخلاقی ڕۆمانەکە،وە زۆر بە ڕوونی ئاماژەیە بۆ ئەوەی هاوسۆزی خوێنەر لە کوێدا بێت. رۆمانەکە بە ڕوونی و بە شێوەیەکی تازەگەری، دژەباوە. دیۆپ پێشنیاری ئەوە دەکات لە ئەخلاقی جەنگدا هیچ شتێک تەواو ڕەش و سپی نییە. ئەوەی هەیە تەنهاو تەنها شێتییە.

ئەم بابەتە لە رۆژنامەی رەوت ژمارە ٣٣ لە بەشە ئەدەبێکەی (بانێژە) بڵاو بۆتەوە..
https://www.albadeel-alsheoi.org/ar/?p=7674

سەرچاوە:

In the Trenches With the Colonizer