خوێنەر یان دەروێشی نووسەر؟!.. سەدیق سەعید ڕواندزی

پێوەرێكی هونەری كە لە هەڵسەنگاندن و خوێندنەوەی هەر تێكستێكی ئەدەبی دەبێ لە بەر چاو بگیرێت و كاری لەسەر بكرێت ئەوەیە، كە دەبێ تێكست بەدەر لە هەموو جۆرە دیدگایەكی سیاسی و ئایدۆلۆژیی و كۆمەڵایەتی و شاریی و هاوڕێیەتی و كەسی بخوێنرێتەوە و ببینرێت. واتا مەمەڵە لەگەڵ دەقدا دەكرێت، بەدەر لەوەی شوناسی خاوەن دەقەكە كێیە، وەك ئەوەی بارت دەڵێت دوای نووسینی دەق، نووسەر دەمرێت. ئیدی لەسەر ئەو بنەما هونەریی و ئستاتیكییانە دەق دەخوێنرێتەوە، كە پێكهاتەی هونەری دەقەكە پێكدێنن. ئێمە زۆرجار، لە خوێنەوە و ڕاڤەكردنمان بۆ دەقێك بە داخەوە دەكەوینە ژێر كاریگەریەتی تێڕوانینیكی نا ئەدەبی و لە سۆنگەی هاوڕێیەتی، شارچییەتی و گرووپگەرایی و ناسیۆنالیستیی ڕووتەوە دەقەكە دەخوێنینەوە، بەمەش تێڕوانینێكمان لا دروست دەبێت، كە دەقەكە بەدەر لە هەموو ڕەخنە یەكی بابەتی و زمانەوانی ببینین. ئەم جۆرە ڕاڤەكردنەش، نەك هەر خزمەت بە فەرهەنگ و كولتووری ئێمە ناكات، بەڵكو جۆرە دیدگایەكی هەڵەو نا ئەدەبیش لە خوێنەوەی ژانڕە ئەدەببیەكاندا دروست دەكات. مەرج نییە هەر دەقێك، نووسەرێكی بەناو و دەنگ نووسیبێتی، داهێنان و شاكارێك بێت، یاخود هەر كتێبێك كوردێكی تێكۆشەری نەتەوەیی ئێمە نووسیبێتی، ئیدی شایستەی خەڵاتی نۆبڵ بیت. ئێمە هزرە نەتەوەیی شۆڕشگێڕییەكانی ئەو بە هەند دەزانین و دەنرخێنین، بەڵام بەو مانایە نییە نووسینەكانی شایستەی ڕەخنە لێگرتن نەبن.

خوێنەری ڕاستەقینە و جددی، تەنها پەیوەندی لەگەڵ دەقدایەو كێ ئەو دەقەی نووسیوە و خەڵكی كام شارە و هەڵگری كام بیرو باوەڕە، بۆ ئەو نە جێی پرسیاركردنن، نە جێی گرنگی پێدانیشن. ئەوە گرنگە نییە، كاتێ تێكستێكی جوان دەخوێنینەوە، كێ نووسیویەتی ئەوە گرنگە چی لە نێو ئەو تێكستە دایە، ببێتە جێی سەرنج و پرسیارو ڕامان و چێژمان. پەیوەندی خوێنەر بەدەق، پەیوەندییەك نییە، شوناسی نووسەر بكرێتە پێوەر و میتۆدی خوێندنەوە و هەڵسەنگاندنی دەق، چونكە خوێنەر بەشێكە لە سێیانەی نووسەر، دەق، خوێنەر و لەو سۆنگەیەوە نابێ خوێنەری دەق بە ئەندازەیەك بكەوێتە ژێر كاریگەریەتی شوناسی نووسەرێك، تا ئەو ڕادەیەی شوناسی خۆی وەك خوێنەر ون بكات و لە بری ئەوەی ڕۆڵی هزرییانەی خۆی وەك كارەكتەرێكی بخوێن لە دەق بگۆڕێت بۆ دەروێشی نووسەر و دەقەكانیشی وەك تەریقەت ببینێت. لێرەدا، ئێمە لە بەردەم خوێنەر نین، لە بەردەم كەسێك نین كە سەروكاری لەگەڵ تێكست بە تەنها دابێت، بەڵكو لە بەردەم كەسێكی شێوە تەریقەت داین، كە نووسەر و بەرهەمەكانی وەك تەریقەتێكی ئایینی و پیرۆز دەبینێت و خۆشی وەك دەروێشێكی ئەو تەریقە بەدەر لە مانا دینییەكەی ڕۆڵ دەبینێت، بێ ئەوەی هەستیشی پێ بكات. ئەمە بە ڕوونی لای بەشێكی زۆری ئەو خوێنەرە هەمووەكی و پۆپۆلیستییانە هەیە، كە دەق وەك كتێبێكی پیرۆز و گەورە دەبینن و سنوورێك لە بەردەم دیدگای جیاوازی دیكە دەكێشن، تەنها لە سۆنگەی ئەوەی نووسەرەكە كەسێكە ناوبانگێكی دیار و گەورەی هەیە. لەو ڕۆژانەدا، لە خوێندنەوەی كتێبی( ئەدەب و مۆدێرنە) بوومەوە. ئەم كتێبە، كۆمەڵە وتارێكە لە بارەی ڕۆمانی (نەفرەتی نەوبەهاران)ی بەختیار عەلی. لەو كتێبەدا، یەك دوو نووسەر باس لەوە دەكەن كە بەختیار عەلی بە نووسینی ئەم ڕۆمانە، بۆ یەكەمجار دیاردەیەكی مۆدێرن دێنێتە نێو كۆمەڵگەی كوردی، كە ئەویش كامێرا و وێنەگرتنە، بەو پێیەی ڕۆمانەكە باسی كارەكتەرێك بە ناو كامیل ئاغا دەكات و ئەویش چونكە لە ساڵی 1957 كامێرایەك دەكڕێت، ئیدی بە بڕوای چەند خوێنەر و نووسەرێكی نێو ئەو كتێبە، ئەوا ئەم ڕۆماننووسە كارێكی داهێنەرانەی گەورەی كردووە و بۆ یەكەم جار مۆدێرێنێتە دێنێتە نێو كۆمەڵگەی كوردی. بێگومان جیاوازی لە نێوان خوێنەرێك كە سەروكاری لەگەڵ دەقدایە بە تەنها و خوێنەرێك كە شوناسی گەورەی نووسەر دەبینێت و ڕۆڵی دەروێشێك وازی دەكات ئەوەیە، كە ئەوەی یەكەمیان خوێنەرێكە، دەق پیرۆز ناكات، نووسەر ناكاتە پەیامبەر، چونكە لە بنەڕەتدا ئەو تەنها تێكستی بەلاوە مەبەستە، بەڵام ئەمەی دووەمیان نووسەر دەكاتە بت و بڕوای وایە جگە لەو كە نووسەری دڵخوازی خۆیەتی، كەسی تر ناتوانێت وەها بنووسێت، چونكە ئەم جۆرە خوێنەرە یادەوەری ئەو ماسییە بچووكەی هەیە، كە نێو حەوزەكەی وەك زەریایەك دەبینێت و بڕوای وایە لە نێو زەریا دایە ! ئەم جۆرە بۆچوونانە، بێ ئاگایە لە دنیای دەق و نووسین. هەموومان دەزانین نالی، دووسەد ساڵ لەمەوبەر، هزرێكی مۆدێرنانەی هەبووە، شیعرەكانی (شێخ نووری، بێكەس، قانع، ئەحمەد موختار جاف، زێوەر و بێخود) پڕن لەو ڕوانگە مۆدێرنانەی كە هەیان بووە بۆ ژیان بوون و هەموو دیاردەیەك. وێرای ئەمانەش (سابیر ڕەشید ) لە ڕۆمانی (شمشێری موسا) دا، باسی ڕووداوەكانی ساڵانی سی و چلەكانی شاری شەقڵاوە و پەیوەندی موسڵمان و جوولەكەكان دەكات. لەو ڕۆمانەدا، كە ڕووداوەكانی سی ساڵ پێش ڕووداوەكانی ڕۆمانی نەفرەتی نەوبەهارانە، نووسەر باسی كامێرا و وێنەگرتن و ئامێری فۆتۆ دەكات. ئەم خوێنەرانە، ناڵێن سابیر ڕەشید بۆ یەكەمجار دیاردەیەكی مۆدێرنی هێناوەتە نێو كۆمەڵگە و ئەدەبی كوردی، چونكە نووسەر پیرۆزكراوی ئەوان نییە، بەڵام چونكە ڕۆمانەكەی تر، هی بەختیار عەلییە، ئەوا بە داهێنان و مۆدێرنە و نوێگەری دەزانن. ئەم جۆرە پەیوەندییە لە نێوان دەق و خوێنەر، پەیوەندی بە خوێندنەوە و ڕاڤەكردن وەك كردەیەكی هوشیاریی و ئاگایانە نییە، بەڵكو پەیوەندییەكە لە سەر بنەمای بە پیرۆزكراو، بە پیرۆزكردنە ئەمە لەلایەك، لەلایەكی دیكەوە ئەم جۆڕە ڕوانین و خوێندنەوەیە بۆ دەق، نیشانەی بێ ئاگایەكی گەورەیە لەو دەق و تێكستانەی لە دەرەوەی تێكستی بە پیرۆزكراو، نووسەری بە تەوتەم بوو نووسراون، ئەمەش پێچەوانەی بنەماكانی خوێندنەوەی بابەتی و ڕەخنەیین، چونكە لە خوێنەوەی دەقدا بۆ خوێنەرانێك كە قووڵایی دەقیان ناسیبێت، شوناسی نووسەر گرنگ نییە، بەڵكو مامەڵەی خوێنەر لەگەڵ دەقی نووسەردایە، بۆیە دەبێ خوێنەر بە ئاگاییەوە قسە لە سەر پرس و بابەتێك بكات، نەك هیڵێكی سوور بە دەوری دەقەكانی نووسەرێكی دڵخوازی خۆی و بكێشێت و پێی وابێت ئیدی ئەدەبی هەموو نەتەوە لە ڕۆمانەكانی ئەو نووسەرەدایە و هیچ نووسەرێكی دیكە نەیتوانیوە ئەوە بنووسێت، كە ئەم جۆرە خوێنەرە بە تێگەیشتنی خۆی بڕوای وایە نوێ و داهێنەرانەیە.

*ئەم بابەتە لە ڕۆژنامەی هەولێر ژمارە (4235)لە 23/1/2025 بڵاوكراوەتەوە.

Sadiq Said Rwandze

سەدیق سەعید ڕواندزی، لە ساڵی 1972 لە شارۆچکەی ڕواندز لە دایکبووە. خوێندنی سەرەتایی و دواناوەندی هەر لەو شارە و ساڵی 1993 _1994، بەشی کوردی _ پەیمانگای مەڵبەندی مامۆستایانی لە هەولێر تەواو کردووە. هەر لە ڕواندز دەژیت و خولیایەکی گەورەی بۆ کتێب و خوێندنەوە هەیە و زۆرجاریش وەک خوێنەرێک سەرنجەکانی لە بارەی پرس و بابەتە ئەدەبی و ڕۆشنبیرییەکان و کتێب و تێکست دەخاتە ڕوو.