تکایە، خاسی مەکەن، با خراپتر نەبێت!..١.. ئاکۆ مارانی

ڎ ، ۋ ، ڼ ، ۊ ، ې (فۆنێم) یان (ئەلەفۆن)؟

١.
/ڎ/ : ڎې d̑ 1: فۆنێمە، واتای واژەکان دەگۆڕێت و جووتواژەکان لە یەکدی جیادەکاتەوە. لەتەک فۆنێمی /د/ جیاوازی هەیە، پێچەوانەی ئەو بۆچوونەی کە /ڎ / بە بێژەی ناوچەیی و ئەلەفۆن هەژماری دەکەن، دەیان کردار هەن، کە بە فۆنی [ڎ] گۆدەکرێن و دەیان واژەی دیکەش هەن، کە بە فۆنی [د] گۆدەکرێن، واتە لەنێو ئاخاوتنی هۆرامی هەم فۆنێمی /ڎ/ هەیە و هەم فۆنێمی /د/ هەیە. فۆنێمی /ڎ/ وەک فۆنێمی /د/ هەم لە سەرەتای واژە ( ئی ڎەس، ئۆ ڎەس ، ئی ڎەسە، ئا ڎەسە، ئوو ڎەسە) و هەم لە نێوەندی واژە ( بڎیە، باڎیە ، گەڎې ، دېڎې ، دڎان ) و هەم لە کۆتایی واژە (ئاڎ ، ئېڎ ، نمەڎ ) هەیە و دێت.
بەس لە دوو باردا [ڎ] ئەلەفۆنە، ئەویش لەنێو ئاخاوتنی هەندێک گوند [ڎ] وەک ئەلەفۆن دەگۆڕێت بە (ذ : بەرذاخ)، کە لە بنەڕەتدا فۆنەکە [ڎ]یە. بێجگە لەوە، لەنێو ئاخاوتنی هەندێکی دیکە /ت/ بە ]ڎ[ گۆدەکرێت. لە بنەڕەتدا فۆنێمەکە[ت]. هەڵبەتە ئەویش بەس لە کۆتایی هەندێک واژەی وەک ( وېت ، چنیت ، زېڵیت ، خڎېت ، شېت ) وەها گۆدەکرێن ( وېڎ ، چنیڎ ، زېڵیڎ ، خڎېڎ ، شېڎ ). هەر بەو جۆرەی کە لەنێو ئاخاوتنی خەڵکی سلێمانی /د/ بە ]ی[ گۆدەکرێت (ئەدا | ئەیا، نەیدا |نەییا، ڕێدا | ڕێیا، …تد)!

نموونە بۆ هەبوونی هەر دوو فۆنێمەکە (/ڎ/ و /د/) لەنێو ئاخاوتنی هۆرامی:
دېڎې : cvcv باوەژن ، دېدې : cvcv خوشکی گەورە ، دەس cvc: دەست : ڎەس cvc: بەر (ئەم بەر و ئەو بەر)

نموونە: ڕاناوەکان
ئاڎ cvc : ئەوی نێر، ئېڎ cvc : ئەمی نێر ، ئاڎە cvcv : ئەوی مێ، ئېڎە cvcv : ئەمی مێ ، ئاڎې cvcv : ئەوان، ئېڎې cvcv : ئەمان

نموونە: ناوی گشتی
ئەڎا : cvcv دایک ، باڎیە: cvccv دەفری دۆ، نمەڎ ccvc: لباد …تد

نموونە: ئاوەڵفرمان
ئی ڎەس : ئەم بەر ، ئۆ ڎەس : ئەو بەر …، چی ڎەس : لەم بەر ، چۆ ڎەس : لەو بەر ، پی ڎەسەرە : بەم بەرڕا ، پۆ ڎەسەرە : بەو بەرڕا، چی ڎەسەنە : لەم بەردا ، چۆ ڎەسەنە : لەو بەرد ، چی ڎەسۆ : لەم بەرەوە ، چۆ ڎەسۆ : لەو بەرەوە، … تد.

نموونەی هەبوونی هەر دوو فۆنێمەکە /ڎ/ ، /د/ لەنێو یەک واژە:
بڎەیدې ccvccv ، نەڎەیدې cvcvccv ، مەڎەیدې cvcvccv ، مڎەیدې ccvccv ، مڎیەیدې cccvccv ، نەڎیەیدېcvccvccv ، مەڎیەیدې cvccvccv ، بڎیەیدې cccvccv تد.

بێجگە لەوەی کە ئەم واژە بناخەییانە (ئەڎا ، ئاڎ ، ئاڎە ، ئېڎ ، ئېڎە، ئاڎې، ئېڎې ) هەرگیز و لە هیچ ناوچەیەکی هۆرامان بە [د] گۆناکرێن، ئەو بۆچوونانەش، کە /ڎ/ بە [د] دادەنێن و وەک ئەلەفۆنی گۆڕانی /د/ بۆ [ی] لەنێو ئاخاوتنی سلێمانی لێکدەدەنەوە و هاتنی پیتە بزوێنەکان لە پێش و پاشی [د] بە هۆکاری بە [ڎ] گۆکردنی لێکدەدەنەوە، نادرووستن، چونکە:

• ئێمە تاکو بۆ ڕابوردوو و بۆ نێوەندی کەسانی گوندنشین و نەخوێندەوار بگەڕێینەوە، کە بنەمایەکە بۆ دەستنیشانکردنی ڕەسەنێتی، زۆرتر گۆکردنی [ڎ] دەبیستین و کەمتربوونی [د] لەنێو ئاخاوتنی هۆرامەکان دەبیسترێت.
• کەم نین ئەو واژە هۆرامییانەی کە پێش پیتی [د] پیتی نەبزوێن و پاشی پیتی بزوێن هەیە، کەچی هەر بە [د] گۆدەکرێن، نموونە بواندېccvccv ، شاندېcvccv ، کېیاندېcvcvccv ، بېیاۋندېcvcvcccv ، پڕچندېcccccv ، قرتندېcccccv ، نەیدېcvccv ، دڕدېcccv ، بڕدېcccv ، خۊدېcvcv ، دۊدېcvcv ، بیندېcvccv ، ۋیندېcvccv، چندېcccv ، ۋاچدې caccv، مەردې cvccv…تد، نزیکەی نیوەی کردارە ڕانەبوردوەکان بۆ دوەم کەسی کۆ دەگرێتەوە.
• کەم نین ئەو واژە هۆرامیانەی کە پێش پیتی [ڎ] پیتی نەبزوێن و پاشی پیتی بزوێن هەیە، کەچی هەر بە [ڎ] گۆدەکرێن، نموونە: بەرڎې cvccv، کەرڎېcvccv ، بوەرڎېccvccv، ۋېیەرڎې cvcvccv، ئارڎې cvccv، بارڎې cvccv، پرڎی cccv، مەرڎې cvccv، ..تد، نزیکەی نیوەی کردارە ڕانەبوردوەکان بۆ دوەم کەسی کۆ دەگرێتەوە.
• ڕاستە لە ئێستا و لەنێو نەوەکانی ئێستا زۆرتر زۆربەی [ڎ]ێکان بە [د] گۆدەکەن. بەڵام هۆکاری ئەوەش ڕۆشنە، گۆڕانی ئاخاوتنی کەسەکانە لەژێر کارایی خوێندن بە عەرەبی، فارسی، کوردی-سۆرازنی، یان ژیان و خوێندن و زمانپژانی منداڵە هۆرامەکان لە وڵاتان و کیشوەرەکانی ئۆرووپا و ئوسترالیا و کەنەدا و ئەمەریکا..تد، کە هەمان دیاردەی نادرووست گۆکردن لەنێو منداڵانی کورمانج و زازاک و سۆران و کەلهوڕ و لەک و لوڕ لە هەندەران بوونی هەیە.

١. /ڎ/ بەس لەنێو ئاخاوتنی دیالێکتە هۆرامییەکان وەک فۆنێم بوونی هەیە.

• جووتۆکە واژە minimal pair، ئەکادێمیای کوردی د. وریا عومەر ئەمین.

بۆ خۆێندنەوەی ئەم بابەتە کلیکی ئێرەبکەن..