بەرەو تەکنۆماڵ و زۆرینەی کۆنتڕۆڵکراو … ئارام قادر صابیر
ماڵ وەک ئەوەی شوێنی سرەوتن و سەقامگیریی، نیشتەجێبوون و مانەوە بێت، کە مرۆڤ وەک پرسێکی ئۆنتۆلۆجی سەیری بکات و تێیدا ئۆقرە بگرێت، ئەوا لای هایدیگەر ڕووندەبێتەوە، چونکە ماڵ و بوون پەیوەندیەکی ئۆنتۆلۆجی لە نێوانیاندا هەیە. بەڵام ماڵ و بوون پەیوەست بە دازاینەوە، (ئەو دازاینەی ئێستا باشتر وایە لە ناو جەبر و داوی سیستمدا بگۆڕێت بۆ سوبێکت و ڕەهایی پێشوەختەی بخەینە ژێر گومانەوە) چونکە ئەوە دازاینە هەست دەکات کە لە نێو پەیوەندیەکانی جیهان و ئەوانی دیکەیە، لە نێو زماندا و بە بێدەنگی و دیالۆگ خۆی بەیاندەکات، نیگەرانە و دەزانێ دەمرێت، مشور دەخوات و دەزانێت بەربۆتەوە و فڕێدراوەتە جیهان و تەک ئەوانی دیکەوە. دەکرێ ئەمجۆرە ماڵە واقیعییە ناوبنێین (خاکەماڵ) کە پەیوەستە بە جیهان یان زەمین و ئاشنایە بۆ دازاین، لەپاڵیدا هەبووەکانی دیکەی نێو ماڵ و جەستەی دازاین.
پەیوەندی ئۆنتۆلۆجی نێوان ژیان و جیهان، لە پەیوەندی میتافیزیکییەوە بەرەو پەیوەندیەکی فینۆمێنۆلۆژی و زانستی و ئێستاش تەکنۆلۆژی پەڕیوەتەوە. دازاین هەست دەکات ئەم جیهانە هی ئەوە و لە نێویشیدایە، (بەڵام وەک لەناودابوونی شتێک لە شتێکی تردا نا، کە ناتوانێت تێگەیشتن و تەفسیری پەیوەندیەکە بکات). لە تەفسیری میتافیزیکیی ترادسیۆنیدا جیهان کاتییە و ماڵ نییە و هەموو شتێ تێیدا فانییە، چونکە جیهان هی خودایە و ئێمەش میوان و ڕێبوارین لە نێو ڕوودانی ساتیدا. (کن فی الدنیا، کێ‌نک غریب و ێ‌و عابر السبیل). بەڵام مۆدێرنە لە کۆجیتۆی دیکارتەوە خاوەندارێتی جیهان دەگێڕێتەوە بۆ مرۆڤ و مرۆڤ لە سروشت جیادەکاتەوە و چیدی وەک یەک هەمەکی هەژماریان ناکات کە هاوچارەنوس بن، بەڵکو سروشت دەبێتە زێدێک کە ڕەوایە مرۆڤ نەک تەنها تێیدا بژیت بەڵکو لە سفرەیەکەوە بیکات بە کارگە و تاقیگە و هتد…
ماڵ بۆ مرۆڤ جۆرێک لە شعور و هەستکردن دێنێتە ئارا، کە پەیوەندی نێوانیان جیا دەکاتەوە لە پەیوەندی نێوان شتەکانی دیکە، کە دراونەتە پاڵ یەکتری. بۆ نمونە ماڵ و شتەکانی ناو ماڵ هەرگیز لە نزیکی و پەیوەندیدا نین، چونکە ئەم شعور و هەستە لە نێوانیاندا نییە، بەمەش پەیوەندی ئۆنتۆلۆجی نێوانیان دروست نابێت. دەبینین هەڵکەندنی مرۆڤ لە زێد و ماڵ چ کارێکی قورس بووە و چەند سەختی بەدوای خۆیدا هێناوە.
سیستم هەوڵدەدات بچێتە نێوانی ئەو پەیوەندیە، خۆی لە نێوان ماڵ و مرۆڤدا نیشتەجێ بێت، تا لەلایەکەوە خۆی وەک پارێزەر و ڕایەڵی ئەو پەیوەندیە بناسێنێ و لەلایەکی دیکەشەوە نامۆییەک لە نێوانیان بێنێتە ئارا و مرۆڤ وەک سوبێکتێکی کۆچەر و گوێڕایەڵ دەستەمۆی خواستەکانی بکات. زۆر جاریش پەیوەندیەکە گشتی دەکاتەوە و ژمارەیەکی زۆر خەڵک دەخاتە ناو هەمان ماڵ، لە نمونەی دەوڵەت وەک ماڵ و کامپ و باڵەخانە و ئۆردوەکانی دیکەدا دەبینرێن.
بەڵام هێشتا بە تەواوی خواستی کۆنترۆڵی سیستم بەسەر سوبێکتدا نەهاتەدی، بەڵکو ئامرازێک بزرە یان پێویستە بۆ ئامانجەکە. بۆ ئەمە تەکنۆلۆژیا زیاتر دەردەست و هاوکارە.
ئەمڕۆ ئەکاونتەکان (هەژمارە ئەلیکتڕۆنیەکان) بژاردەی دەیان ماڵیان لەبەردەم سوبێکتدا کردۆتەوە و ئەویش خواستی نیشتەجێبوونی لە زۆربەیاندا هەیە، ئێمە دەشێ ئەو فەزا و ماڵە تازەیە لە تێگەیشتنەکان بۆدریارەوە باشتر تێبگەین و وەک سەرەتاکانی ئاوابوونی واقیعی بنچینەیی و ماڵی واقیعی بزانین و بەرەو واقیعی سەروو (مەجازی) بە تایبەت لە نێو تۆڕەکان و ئامێرە زیرەک و تەکنۆلۆژییەکان بڕۆین. دەشێ ماڵە نوێیەکەی ناو تۆڕ و تەکنۆلۆژیا ناوبنێین بە (تەکنۆماڵ). لە تەکنۆماڵدا ئەو نیگەرانییەی بۆ ماڵ یان ترس لە دوورکەوتنەوە و لەدەستدانی هەبوو، پەیوەندیەکی تازەی بۆ دروستکراوە، ئێمە مەرج نییە لە ماڵدا بین، دەشێ ماڵیش لە ئێمەدا بێت، دەشێ ماڵ لە ئامێرەکاندا و لە دەست و گیرفانەکانماندا بێت و بە ئاسانی ماڵ بجوڵێنین و بیگوازینەوە. دەشێ ماڵە مەجازییەکە قوفڵ و کلیلی لە شێوەی کۆدی بەس بێت و لە هەموو شوێنێکی داپۆشراو بە تۆڕ (نێت) بە ئاسانی بکرێتەوە و بچینە پەیوەندیەکانییەوە.
لەبەرئەوە دەوڵەت و حکومەت و دامەزراوەکان بە خێرایی ویستی دروستکردنی زۆرترین ماڵیان بۆ زۆرترینی ڕەهای سوبێکتەکان هەیە، چونکە لە تەکنۆماڵدا سوبێکت باشتر دەگیرێ و کۆنتڕۆڵدەکرێ، لێرەدا سیستم جێگەی خودا دەگرێتەوە، ئەگەر لە ڕابردوو دا جیهانی بنچینەیی هی خودا بوبێت، ئەوا لە جیهانی تەکنۆلۆژیادا خاوەندارێتی هی سیستمە، لە کاتێکدا ئەویش هەر ناونراوە سیستم، بەمەش مرۆڤ یان سوبێت لە نێوان هەردوو ماڵەکەدا (خاکەماڵ و تەکنۆماڵ) هەست بە گۆڕان و بەهێزبوونی چاودێرییەکان دەکات، لە ماڵی کلاسیکدا (خاکەماڵ) چاودێری تا نەخشە و هاوبەشیی خزمەتگوزاریەکان و ژمارەکردن و کامێرا و تۆمارە جیاوازەکان هاتبوو، بەڵام لە تەکنۆماڵدا سوبێکت خۆی لە ناو چاودێریەکەدایە، خۆی لەناو کامێراکەدایە و هەر جوڵە و ساتێکی تۆمار دەکرێ.
کۆڕۆنا، هەر لەسەرەتاوە بە فوتێکردنە میدیاییەکە و بەجیهانیکردنەکەی زانرا کە خواستی سیستم و سودلێوەرگرتنی لە دوایە، لە چلگیرکردنی خەڵک و کۆنتڕۆڵی هەموو جوڵە و شوێنێکەوە تا لەکارخستنی سوبێکت و دەزگا واقیعییەکان بەرەو ژیانە نوێیەکە و جیهانە تازەکەی ناو تۆڕ و تەکنۆلۆژیا. جیهانەی ئەو وێنەدراوە و ساختەوێنانەی ڕووداوەکە زۆر گەورەتر و تۆقێنەرتر و هەژێنەرتر دەدەنەوە، وەک یازدەی سێپتێمبەر و کۆڕۆنا بوونیان بە شاڕووداوێک لەسایەی لێکەوتەکانی دواتریانەوە و وێنە و نیشانەکانیان.
بۆ کۆڕۆنا نمونەی بەرجەستە لای ئێمە لە دوو حاڵەتدا دەرکەوت، یەکەم لە چلگیریی ناو خاکەماڵدا بە ڕێگەی تەکنۆماڵەوە پراوە و پراکتیزەی دەنگ و وێنەی پەیوەندیەکانمان لەگەڵ کەسانی دیکەدا کرد بە ڕێگەی پەیوەندی و دیدارە ئەلیکترۆنییەکانەوە، دووەم هەوڵی دەوام و خوێندنی سەرهێڵ و ناو تەکنۆماڵ. ئەمەش بۆ سیستم پڕبایەخ دەبێت، بە تایبەت ئەو سیستمە بەهێزانەی خواستی کۆنتڕۆڵ و چاودێریان زۆرە و ویستی دەست خستنە ناو هەموو جووڵەیەکی سوبێکتیان هەیە.
لە خوێندنی تەکنۆماڵدا مامۆستا و خوێندکاری حەقیقی لە فۆرمە کلاسیکییەکە ئاوا دەبن، وێنەدراوە و ساختەوێنەی مامۆستا و خوێندکار دەبینین. لێرەدا بۆچوونەکانی بۆدریار ڕاست دەردەچن. خوێندنی تەکنۆماڵ و ئەلیکترۆنی و سەرهێڵ گریمانەی خوێندن و لە واقیعی گریمانەییدا. زۆرێک بێ ئاگا و لە سەرهێڵ و شاشەو تەواجودی بەردەوامیان لە تەکنۆماڵدا ڕەخنەی ئەو خوێندنەیان دەکرد! بەڵام سیستم لە بنەمای تێچوونی کەم و قازانجی زۆرەوە تێچونی کەم و کۆنتڕۆڵی زۆریشی دەوێت. وەک ئەوەی بۆدریار لە کتێبی (لەسایەی زۆرینەی بێدەنگدا) ئاماژەی بۆ دەکات، ئەوا زۆرینەیەکی خامۆش دروست دەبێت، نەک زۆرینەی کارا و ڕەخنەگر، هەرچەندە کتێبەکەی ئەو زیاتر ڕوو لە چەمکی تیرۆر و سیمولاکرا و سیاسەت وەک ئیرادە و نوێنەرایەتی و ئیمکانیەتی شۆڕش دەکات. کۆمەڵگە لەسایەی زۆرینەی خامۆشدا وزە دەمژێت و نایداتەوە، بەشداری کارا نییە و ئاگایی لۆژیک ڕاڤەی ناکەن.ئەمەش بە جادووی سپی جیهانی نیشانە و وێنەکان و کۆنتڕۆڵکاری نەناسراو، هەر جوڵەیەکیش وەک جادووی ڕەش هەژمار دەکرێت بۆ ویست و حوکم و سەرکێشی، کە سیستم دواتر وەک کردەی تیرۆریستی هەژماریان دەکات.
هەروەها نمونەی گەمەی دراوی بەرجەستە و دراوی دیجیتاڵی و ئەلیکترۆنی، گەمەی بۆرسە و نرخی کاڵاکان، گەمە وەرزشیەکان و سینەماییەکان، ئەوەیان دەرخست خواستی ژیانی حەقیقی بۆ ئەوەیە کە باشترین و جوانترین و زۆرترین وێنەدراوەی پچڕاو لە حەقیقەتی بنچینەیی بدەنەوە، بە کورتی ژیانی بنچینەیی لە ساختەوێنەکەیدا ببێتە جۆرێک لەوەی لە فیلم و دیمەنەکانی پۆڕندا وێنەدەدرێنەوە، وێنەیەک کە بە قەولی بۆدریار هیچ پەیوەندیەکی بە حەقیقەتی بنچینەییەوە نییە، ژیان و ڕەفتارێکە لەبری ئەوەی لە واقیعدا هەیە. کەواتە سیستم لەمڕۆدا سوبێکتی چیدی قبوڵ نییە، چونکە فوکۆ کەشفی توانستەکانی سوبێکتی کردبوو کە دەشێ بەرەنگار بێت خاوەن ئەخلاقی خۆی بێت، بەڵام سیستم لە سوبێکتەوە ڕوودەکاتە ئەکتەر، ئەکتەری ناو شانۆ و سینەما نا، بەڵکو هەر دەرکەوتن و ڕۆڵبینیەک لە تەکنۆماڵدا بریتییە لە ئەکتەربوون، بریتیی نییە لە من و تۆ و ئەو، بەڵکو وێنە و وێنەی وێنەکانیان و وێنەی دابڕاون لێمان. زۆر بە ئاسانی دەکرێ بڵێین ئەوەی لە واقیعدا هەیە، ئەوە نییە کە لە شاشە و تەکنۆژیادا هەیە، بەڵام بە جۆرێکیش هەیە.
ئارام قادر صابیر
ماستەر لە فەلسەفەی زمان و مامۆستای فەلسەفە لە زانكۆی ڕاپەڕین
Dengekan
دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.
